Ахлокий тарбия. Эстетик тарбия - Педагогиka - Рефераты

Ахлокий тарбия. Эстетик тарбия

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

81 KB

Ахлокий тарбия. Эстетик тарбия Режа: 1. Ахлок ижтимоий онг, таъсир этиш ва тарбия шакли сифатида. 2. Шарк мутафаккирларининг ахлокий карашлари ҳакида. 3. Ахлокий тарбиянинг моҳияти ва мазмуни. 4. Эстетик тарбиянинг ма к сад ва вазифалари. 5. Эстетик тарбиянинг мазмуни, шакл ва методлари.

1. Ахлок ижтимоий онг, таъсир этиш ва тарбия шакли сифатида. Ахлок ижтимоий ҳодиса сифатида жамият маънавий-руҳий ҳаётида ўзига хос ўрин тутади. “Ахлок” (лотинча – хулк-атвор маъносини билдиради) ижтимоий онг шаклларидан бири бўлиб, ижтимоий муносабатлар ҳамда шахс хатти- ҳаракатини тартибга соладиган конун-коидалар мажмуидир. Ахлок - маънавиятнинг таркибий кисми сифатида шахс камолотининг юкори боскичи саналади. Зеро, ахлок, ахлокий меъёрларсиз шахснинг руҳий ва жисмонан етуклигининг мезони бўлган маънавий камолотга эришиб бўлмайди. Шунинг учун ҳам маънавий-ахлокий тарбиясида узвийлик, алокадорлик диалектик характерга эга бўлиб, шахснинг маънавий-ахлокий шаклланишида муҳим саналади. Ахлокий тушунчалар, баҳолаш ва муҳокама юритиш асосида маънавий-ахлокий эътикод шаклланади ва ниҳоят инсон хатти-ҳаракати ва хулки аникланади. Ахлокий эътикодга эга инсон ахлокий меъёрлар, талабларни онгли бажаради ва уларга ҳурмат билдиради. Лекин ахлокий меъёрлар ҳакида билимга эга бўлиш ва уни тушуниш ҳали эътикодни фаолиятга айлантиради деган гап эмас, ахлокий билимлар качон ҳаётий тажрибаларда кўлланилиб, ўкувчилар томонидан уларнинг фаолиятида намоён бўлгандагина шаклланган дейиш мумкин. Ахлокий тарбия тизимида маънавий-ахлокий ҳис-туйғулар инсон томонидан, унинг ҳовеа-ҳодисалар, кишилар ҳамда ўз хулкига нисбатан ҳис- туйғуларни уйғотишга рағбат пайдо килувчи тарбиясивий ишлар тизимли ташкил этилгандагина самарали кечади. Мазкур тизимда хулк-атворни шакллантиришга оид тарбиясивий ишлар акс этади. Шунга кўра ахлокий хулк-одобга доир хислатларни шакллантиришга ундовчи рағбат билан ҳосил бўладиган фаолият энг асосий бўлиб ҳисобланади. Шунингдек, ўкувчида ахлокий хислатларни шакллантиришга нисбатан эҳтиёж бўлиши шарт. Демак, ахлокий тарбияни ташкил этиш жараёнида уюштирилувчи тадбирлар хулк-одобга доир хатти-ҳаракатлар

занжиридан иборат бўлади. Ахлокий хатти-ҳаракатлар эса ўкувчи томонидан ахлокий меъёр ва тамойиллар моҳиятини ўрганиш, уларни англаб етишдан иборатдир. Хатти-ҳаракатлар тизими ахлокий одатларни таркиб топтиради. Бу борада куйидаги талабларни амалга ошириш максадга мувофикдир: - ахлокий тарбия ахлоксизликка карши курашдаги “компания”га айланмай, максадга мувофик, узлуксиз, тизимли ва изчил амалга оширилиши зарур; - ўкувчиларда ахлокий хислатлар ва фазилатларни тарбиясилаш фаол ҳаётий вазиятлар, ахлокий меъёрлар бузилган ҳолатларда тарбиясиланувчиларнинг ўз нукати назарларини ифодалашлари билан амалга оширилиши; - шахсда ўз идеалига интилишига бўлган ҳис-туйғуларини уйғотишга йўналтирилган хатти-ҳаракатларни ташкил этиш борасидаги кўникмаларни тарбиясилаш; -ахлокий тарбияга доир ишларни тарбиясиланувчиларнинг тажрибаси, тарбияси коидаларини кабул килишлари ва бунга тайёрликлари, яхши ва ёмон хатти-ҳаракатларнинг моҳиятини тушунишларини ҳисобга олган ҳолда амалга ошириш; - тарбиясиланувчиларда юксак ахлокий сифатлар – инсонийлик, инсонга ҳурмат, меҳр-саховат, хушмуомалалик, ижтимоий муносабатларни ташкил этишда муомала маданияти ва ахлок коидаларига риоя килиш каби ҳолатларни таркиб топтириш; - фукаролик маданияти, онгли интизом, жамоани ҳурмат килиш ва бошка жуда кўп ахлокий сифатлар – бошкаларга ғамхўрлик килиш, одамларнинг ғам-ташвиши, кувончини тушуна олиш, ўз манфаатидан ўзгалар манфаатларини устун кўйиш, ахлокий меъёрлар ҳамда мавжуд конунларга зид хатти-ҳаракатларни тўхтатаолиш, маълум хатти-ҳаракатларни амалга

оширишда жамоа аъзоларининг фикри билан ўртоклашиш, масъулиятни ҳис этиш кабиларга асосланиши керак. 2. Шарк мутафаккирларининг ахлокий карашлари. Буюк маърифатпарвар Абдулла Авлоний “Туркий гулистон ёҳуд ахлок” асарида ахлок “инсонларни яхшиликка чакирувчи, ёмонликдан кайтарувчи бир илмдур”, - дейди. Айнан ахлок, унинг ижтимоий аҳамияти ҳакида маълумот берувчи мазкур манбада аллома яхши ва ёмон хулкларга тўхталиб ўтади 1 . Алломанинг нукати назарича, яхши хулклар куйидагилардан иборат: фатонат (акл), диёнат (эътикод), назофат (поклик ва тозалик), ғайрат, риёзат (савоб ишлар), каноат, шифоат, илм, сабр, ҳилм (юмшок табиат) интизом, нафс меъёри, виждон, ватанни суймак, ҳакконият, назари ибрат, иффат, ҳаё, идрок ва зако, ҳифзи лисон (тил ва адабиёт), иктисод, викор (ғурур), муҳаббат, авф (кечиримли бўлиш). Бу хислатлар маънавий-ахлоклиликнинг асосий сифатлари саналади. Улар асосида Ватанга муҳаббат ва садокат, меҳнатга ахлокий муносабат, ўз атрофдагиларга ахлокий ёндашув, шунингдек, ҳар бир ўкувчининг ўзи ва шахсий хулк-атворига муносабатни карор топтирилади. Абдулла Авлний ёмон хулклар сирасига куйидагиларни киритади: ғазаб, айш-ишрат, жаҳолат, сафоҳат (умри ва молини бекорчи нарсаларга сарф этиш), ҳамокат (ўзбилармонлик, манманлик), адолат (дангаса, ялков), ҳасосат (таъма, ҳирс), раҳоват (ғайратсизлик), анонийят (худбин, мутакаббир, манман), адоват (кек саклаш), намимат (чакимчилик), ғийбат, ҳакорат, жибонат (кўркоклик), ҳасад, кизб (ёлғон), нифок, таъма, зулм ва бошкалар. 3. Ахлок тарбиясининг моҳияти ва мазмуни. А хлокий тарбия ва унга кўйиладиган талаблар бу жамиятда маълум ижтимоий-ахлокий талабларга мос ахлокий хислатларни шакллантириш максадида ўкувчилар онги, ҳиссиётлари ҳамда хулкига мувофик ва тизимли таъсир этишдир. Ахлокий тарбия вазифалари куйидагилардан иборат: 1. Ўкувчиларда маънавий-ахлокий онгни шакллантириш. 1 Абдулла Авлоний. Туркий гулистон ёщуд ахло қ . – Тошкент, Ўқ итувчи, 1992.

2. Уларда маънавий-ахлокий ҳис-туйғуларни тарбиясилаш ва ривожлантириш. 3. Ўкувчиларда маънавий-ахлокий хулк-атвор кўникма ва одатларини таркиб топтириш. Ахлокий тарбия моҳиятига кўра инсон онгининг жамият билан алокадорлиги, жамият олдида бурчли эканлиги, ўз хулк-атворини жамият тараккиёти даражасига боғликлигини тушуниши, жамият томонидан тан олинган ахлокий меъёр, идеал ҳамда талабларни бажаришда масъулиятни ҳис этиши, маънавий-ахлокий билимларнинг эътикодга айланиши ва бу эътикодларнинг тизимлилиги, мустаҳкам ахлокий ҳис-туйғу ва хислатларни шакллантириш, ўкувчилар томонидан маънавий-ахлокий хулк-атвор жамият аъзоларига бўлган ҳурмат-эътиборни намоён этувчи мезонлардан эканлигининг англаб етилиши, маънавий-ахлокий одатларнинг шаклланиши ва бошкалардан иборат. Ахлокий тарбия мазмунида миллий ва умуминсоний кадриятларни тиклаш масаласининг кун тартибига кўйиш заруриятининг юзага келганлиги муносабати билан туб ўзгаришлар юз берди. Энг муҳим кадрият инсон омили ҳисобланади. Ҳаёт инсонга бир марта берилади, Шунинг учун ҳам миллий ва умуминсоний кадриятларда уни мазмунли, ўзгалар ва ўзининг ҳаёти маъносини англаган ҳолда ўтказиш кераклиги ҳакида кўплаб ривоят, ҳикмат ва панд-насиҳатлар мавжуд. Бундан ташкари таълим муассасасида ўкувчиларга кадрият сифатида муносабатда бўлиш ҳам долзарб аҳамиятга эга бўлиб бормокда. Зеро, таълим тамойилларида энг муҳим, асосий тамойиллардан бири таълимни инсонпарварлаштириш ва демократлаштириш бўлиб, унинг асосий моҳияти ўкувчи шахсига инсоний муносабатда бўлишни, таълим жараёнини эркинлаштиришни талаб этади. Ахлокий тарбияда яна бир энг кимматли кадрият эркинликдир. Таълимни демократлаштириш билан бирга шахс эрки ва ҳукукини ҳурмат килиш ривожланади. Бу эса ўз навбатида ўкувчи шахсида масъулиятни ҳис

этиш, онгли интизомга риоя этиш кўникмаларини тарбиясилайди. Шунингдек, втанпарварлик, халклар ўртасида дўстлик ва ҳамкорлик, мсъулиятни ҳис этиш, бурч, ор-номус, виждонлилик, тартиблилик, адолатлилик ва бошка хислатлар тарбияси катта аҳамиятга эга. Ахлокий тарбияни ташкил этишда ўкувчилар хатти-ҳаракатларида кўзга ташланадиган салбий одатлар – жамоа жойларида каттик гапириш, кўпол сўзларни ишлатиш, ҳиссиётга берилиш, ўйламай гапириш, ишонли бўлмаган ҳамда, далиллар билан тасдикланмаган вокеа-ҳодисалар ҳакида фикр юритиш, бошкаларнинг суҳбатини бўлиш, кўлини силкитиб гапириш кабиларнинг бартараф этиб борилишига алоҳида эътибор каратиш зарур. Арзимас бўлиб кўринган, лекин шахснинг келажак ҳаёт ва ксбий фаолиятни ташкил этишда, муваффакиятга эга бўлиш йўлида, зарурли бўлган бу каби одатлардан ҳоли бўлишда ўкувчилрга ёрдам кўрсатиш ўкитувчиларнинг муҳим вазифаларидан саналади. Ўкувчиларда ижобий сифатларни тарбиялаш уларнинг салбий хислатлардан ҳоли бўлишларига ёрдам беради. Бу эса дастлаб ўкувчиларга хулк-одоб меъёрлари ва коидаларини англаш ва шахс онгини шакллантиришга доир методлар асосида амалга оширилади. Бунга бадиий ва илмий-оммавий адабиётларни ўкиш, кинофильм ва спектаклларни томаша килиш, махсус ташкил этилган маънавий-маърифат кунларида турли мавзуларда суҳбатлар ташкил этиш натижасида ахлокий тушунчалар ва хулк-одатлар пайдо бўла бошлайди. Лекин ўкувчиларни фаол, максадга йўналтирилган фаолиятга жалб этмасдан туриб, ахлокнинг бирор турига мос тарбиясилаб бўлмайди. Бунда машклантириш муҳим аҳамият касб этади. Машклантириш асосида шахснинг у ёки бу ахлокий хислати шаклланади ва амалий фаолиятга айланади. Рағбатлантириш методларига мукофотлаш ва маъкуллаш киритилади.

Ҳозирги даврда ёшлар ўртасида тобора оммавийлашиб бораётган “Заковат”, “Интеллектуал ринг”, “Кизлар давраси”, “Ўйла, изла, топ!” каби ўйинлар ҳам мазмун, ҳам моҳияти, ҳам методик жиҳатдан ўкувчиларнинг маънавий-ахлокий тарбияси да муҳим аҳамият касб этмокда. Ўкувчиларни маънавий-ахлокий жиҳатдан шакллантиришда самарали шакл, метод ва воситалардан фойдаланиш бой миллий маданий, тарихий ва педагогик анъаналар, урф-одатлар ва умумбашарий кадриятларга асосланади. Бу борада тарбия жараёнида ўкувчининг ахлокий, ижодий, маънавий, жисмоний жиҳатдан шакллантиришга каратилган инновацион методлар самарали натижалар беради. Бундай тарбияси ўкувчиларда вокеалар ривожини олдиндан кўра билиш, ўзини реал вокеликда англаш, келгуси ҳаёт йўлини тўғри белгилаш, ахлок, эътикод, ишонч, ахлокий кадриятларни тўғри англаш, ижтимоий ҳаётда турли вазиятларда тўғри карор кабул килишга йўллайди. 1. Эстетик тарбиянинг максад ва вазифалари. Эстетик тарбия (эстетик тарбия - лотинча “estezio” гўзалликни ҳис киламан) - ўкувчиларни вокелик, табиат, ижтимоий ва меҳнат муносабатлари ва турмуш гўзалликларини англаш, идрок этиш ва тўғри тушунишга ўргатиш, уларнинг бадиий дидини ўстириш, уларда гўзалликка муҳаббат уйғотиш, улар томонидан гўзалликни яратиш кобилиятларини тарбиясилашга йўналтирилган педагогик жараён. Эстетик тарбия инсонда гўзалликни ҳис килиш туйғусини шаклланишига ёрдам беради, уни ривожлантиради. Инсон доимо ўз ҳаётини гўзаллик асосида куришга интилади. Эстетик тарбия ахлокий, аклий, ҳукукий, экологик, жисмоний ва меҳнат тарбияси билан чамбарчас боғликдир. Табиат, адабиёт, театр, мусика, шеърият, тасвирий санъат ва бошкаларга бўлган муҳаббат шахснинг ҳар томонлама ривожланишига хизмат килади. Эстетик тарбиянинг моҳияти шундан иборатки, у гўзалликка бўлган муносабатни карор топтиради. Гўзалликка бўлган туйғуни

ривожлантирмай туриб, юкори меҳнат маданиятига эришиб бўлмайди. Меҳнат фаолиятида пайдо бўлган гўзаллик бутун тарихий тараккиёт боскичларида ривожланиб борди, у меҳнат фаолиятининг ўзига ҳам таъсир кўрсата бошлади. Меҳнат жараёнида тайёрланган ҳар бир буюм (товар)нинг аҳамияти, функцияси, зарурилиги инсоннинг табиий эҳтиёжларини кондириши жиҳатидангина эмас, балки унинг канчалик гўзаллиги билан ҳам баҳоланади. Гўзаллик бу ҳаётнинг ўзи, табиат ҳамда инсон меҳнати натижалари, инсоний муносабатларнинг мукаммаллигидир. Эстетик билимлари аник тарбиявий ишлар – танлов, викторина, бай рам, кўргазма ва ҳоказоларни ташкил этиш асосида ҳосил килинади. Ўкувчилар ўз кобилиятларини турли хил бадиий-ижодий фаолиятларда намоён этадилар. Кичик ёшда “барча болалар истесъносиз расм солувчилардир” (К.Д.Ушинский), “ҳар бир бола – шоир” (В..Сухомлинский). Ўсмирларда гўзаллик ижодкорлигига бўлган эҳтиёж ортиб боради. Бундай ҳолат илк ёшлик даврида ҳам сакланиб колади. Бирок, бу даврда бадиий кобилият, аксарият ўкувчиларда ўзгача бўлади. Улар кўпинча мусика ва раксга кизика бошлайдилар. Демак, ўкувчиларнинг Эстетик билан ошнолиги турли ёш даврларида ўғил ва киз болаларда ўзига хос хусусият касб этади. Эстетик тарбия – шахснинг эстетик онги, муносабатлари ҳамда эстетик фаолиятининг вужудга келиши ва такомиллашувидан иборат узок давом этадиган жараён бўлиб, бу жараён ёш ва ижтимоий омиллар билан белгиланадиган турли боскич ҳамда даражаларга эга. Эстетик тарбия шахснинг эстетик маданиятини эгаллашига йўналтирилган бўлиб, турли шакл ва методлар ёрдамида амалга оширилади. 2. Эстетик тарбиянинг мазмуни, шакл ва методлари. Тарбиявий ишларни ташкил этишда эстетик идрокининг психологик конуниятларини ҳисобга олиш лозим. Бу хусусиятлар илк ёшдаги болаларга хос ҳамда ривожланиш, эстетик тажрибаси, тасаввурларнинг шаклланганлик

даражасига боғлик. Атроф-олам ҳодисалари дастлаб эстетик сифатида намоён бўлмайди. Бундай бўлишдан олдин улар идрок этилувчан, мазмунли, тушунарли бўлиши лозим. Демак, тарбиясичи, ўкитувчининг биринчи навбатдаги вазифаларидан бири ўкувчиларнинг ёш хусусиятларини инобатга олган ҳолда, энг мураккаб ҳодисалар ҳамда гўзаллик шакллари, эстетик муаммоларини англаб етиши лозим. Нафосатни идрок этишнинг муҳим унсури – ҳиссиётлилик. Санъат, борликни ёркин акс эттирувчи юкори бадиий асар мазмунини идрок этишда ўкувчилар кувонч ёки ғазаб, кўркинч ёки ишончни ҳис этадилар. Бу туйғу гўзаллик конуниятлари ғояси билан яшашга ундайди. Эстетик тарбиянинг воситалари ўкувчиларнинг гўзалликни севиш руҳида тарбиясилаш максадида теварак-атрофдан танлаб олинган турмуш, табиат, санъат гўзаллиги ва болаларнинг бадиий фаолиятини ташкил этишга йўналтирилган педагогик жараёнда кўлланилувчи омиллар саналади. Оила гўзалликнинг биринчи мактабидир. Оила аъзоларининг ўзаро муносабатлари, уй-жиҳозлари, уларнинг ягона бирлиги, уйғунлиги, тартибли жойлаштирилиши, саранжом-саришталик, мактабнинг безатилиши, мактабдаги ёдгорлик ва аълочилар бурчаги кабиларнинг барчаси бевосита болаларда гўзалликни тарбиясилашда катта таъсир кўрсатади. Турмуш гўзаллигининг асосини тозалик ва тартиблилик ташкил этади. Синфхоналарида тозалик сакланиши, табиат бурчагининг ташкил этилиши, ўкувчилар ижодий ишлари кўргазмаси, аълочилар тахтаси тизимининг янгилатиб туриш ҳам муҳим аҳамиятга эга. Бадиий адабиёт Эстетик тарбия да чексиз имкониятларга эга. У ўкувчиларга ҳаётни чукуррок англашни ўргатади. Ўкувчиларга ўзбек ва чет эл адабиёти ҳакида кўпрок маълумот берилади. Ўкувчилар шеърлар, ҳикоялар, халк оғзаки ижоди намуналари – макол, матал, эртак, достон, кўшик, кисса ва романларни канчалик кўп ўкиса уларда гўзалликка бўлган интилиш шунчалик кучли бўлади. Шоир ва ёзувчиларнинг ҳаёти ва ижодий

фаолияти, асарлари билан танишиш таҳлил килиш ўкувчиларнинг билим доирасини кенгайтиради, ҳис-туйғулари ва тил бойлигин такомиллаштиради. Шунингдек, адабиёт дарслари ўкувчиларда гўзалликни идрок этишни таъминлайди. Олам ва инсон гўзаллиги, мардлик, жасорат, юксак инсоний ғояларни ўзида акс эттирган санъат асарлари инсонларни гўзалликни ҳис килиш, уларга интилиб яшашга ундаб келган. Аксинча, ғоявий жиҳатдан савияси паст асарлар ўкувчилар онгини саёзлаштиради, уларни чинакам гўзалликдан чалғитади, гўзалликни севишга бўлган интилишларини сусайтиради, дидини пастайтиради. Ўкувчиларнинг гўзаллик билан бевосита мулокотда бўлишлари уларга кўпрок ҳиссий таъсир кўрсатади. Шунинг учун ҳам ўкитувчи, тарбиясичилар тарбиясивий ишларни ташкил этиш жараёнида ўкувчиларни бадиий жиҳатдан юксак бўлган асарлар ва табиат манзаралари билан таништиришга алоҳида эътибор каратишлари зарур. Тасвирий санъат, ҳайкалтараошлик ва меъморий асарлар намуналари билан ўкувчиларни таништириш уларда симметрия, мутаносиблик, чизиклар, ранг ва колорит уйғунлигини идрок этиш туйғуларига эга бўлишларини таъминлашга хизмат килади. Ўкувчилар эътиборига эзгу ғояларни тараннум этувчи мусикий асарларнинг ҳавола этилиши, улардан олинаётган таассуротлар билан ўртоклашиш уларда мусикий оҳанг, ритя, товушларнинг ифодавийлиги ва суръатини ҳис этиш кўникма ва малакаларига эга бўлишларини таъминлайди. Адабий асарлар эса ўкувчиларнинг нутк бойлиги ошириш, фикрлаш кобилиятини ўстириш, шахсий карашларини эркин баён этишга имкон беради.

Адабиётлар: 1. Каримов И.А. Миллий истиклол мафкураси – халк эътикоди ва буюк келажакка ишончдир. – Тошкент, Ўзбекистон, 2000. 2. Каримов И.А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт пировард максадимиз. – Тошкент, Ўзбекистон, 2000. 3. Абдулла Авлоний. Туркий гулистон ёҳуд ахлок. – Тошкент, Ўкитувчи, 1992. 4. Педагогика. Мунавваров А. К .нинг умумий таҳрири остида. – Тошкент, Ўкитувчи, 1996. 5. Подласый И.П. Педагогика. Новый курс. Кн. 2. Процесс воспитания. – Москва, ВЛАДОС, 1999.

Похожие

Ахлокий ва эстетик тарбия

Касб тарбияси. Хукукий тарбия. Ахлокий тарбия

Махсус мактабларда эстетик тарбия бериш методикаси

Махсус мактабларда ахлокий тарбия бериш методикаси

Тарбия жараёни. Тарбия методлари