Адабиёт дарсларида кургазмалилик - Педагогиka - Рефераты

Адабиёт дарсларида кургазмалилик

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

71 KB

Адабиёт дарсларида кўргазмалилик Режа: 1. Адабиёт дарсларида кўргазмалиликнинг вазифалари. 2. Кўргазма турлари. 3. Кўриш билан боғлиқ кўргазмалилик. 4. Эшитиш билан боғлиқ кўргазмалилик. 5. Кўргазмалиликнинг синтетик воситалари. 6. Кўргазмали қуроллардан дарсда фойдаланиш методикаси. 7. Кўргазмалилик билан боғлиқ савол ва топшириқлар.

Бадиий адабиёт борлиқни жонли манзаралар, образлар орқали акс эттиради. Табиатига кўра адабиётнинг ўзи борлиқнинг кўргазмали тасвиридан иборат. Аммо адабиёт дарсларида санъатнинг бошқа турлари: кино, телевидение, мусиқа, тасвирий санъат ќам ёрдамга келиши мумкин. Булар адабиёт дарсларига қўшимча ахборот манбаси бўлиб хизмат қилади, ўқувчиларда эстетик туйғуларнинг шаклланиши ва ривожига имкон беради,шунингдек адиб яратган образларнинг ўқувчи онгида янада пухтароқ мухрланишига ёрдам беради. Ќозирги пайтда турли киноаппаратлар, телевизор, эпидиаскопмагнитафон ва.б. ќар бир мактабда ќам, ќар бир хонадонда ќам деярли мавжуд. Буларнинг ќисобига кўргазмали қуроллар доираси янада кенгайди. Шуни алоќида таъкидлаш жоизки кўргазмалиликдан дарсда ва синфдан ташқари ишларда фойдаланиш бир-биридан ўз характерига кўра жиддий фарқ қилади ќамда бошқа-бошқа мақсадларни кўзда тутади. Тўгарак ишларда, факультатив машғулотларда в.б.да ўқитувчи масалан, ўқувчиларнинг санъатини муайян тури ќақидаги тасаввурларини кенгайтириш ёки ўқувчиларни бирор тасвирий санъат, мусиқа асари, теле ёки кино фильм билан таништириш вазифасини қўйиши мумкин. Бу албатта ўқувчиларнинг адабий асарларни ўзлаштиришларига муайян даражада ижобий таъсир кўрсатади. Адабиётнинг бошқа санъат турлари билан ўзаро таъсири бир хил бўлмаса-да, ўқувчиларнинг кино, театр, мусиқа, тасвирий санъат ќақидаги тажрибалари уларнинг адабий жиќатдан камолотларида жиддий таъсир кўрсатади. Дарсда эса кўргазмалилик ўқувчиларнинг асарни ўзлаштиришига ёрдам бера оладиган даражадагина қўлланиши мумкин. Акс ќолда у биринчи аланга чиқиб, асосий мавзу орқа планда қолиши мумкин. Адабиёт дарсларидаги кўргазмалиликнинг бош вазифаси ўқувчиларга адабий асарни идрок этишда кўмаклашиш, ёзувчи ижодини тўлароқ тасаввур этишга ёрдамлашиш адабий-назарий тушунчаларни

эгаллашга қўшимча имкон яратиш, ўқувчилар нутқини ўстиришни таъминлашдан, бир сўз билан айтганда адабиёт ўқитувчиси олдида турган барча вазифаларни ќал қилишга ёрдам беришдан иборат. Бу хусусият ќар бир конкрет ќолатда турли хусусиятларга эга бўлиши мумкин. Кўргазмалиликдан фойдаланганда дарсларда шартли равишда ўқувчининг пассив ёки фаол иштироки ќақида гапириш мумкин. Агар кўргазмали қурол ўқувчи фаоллигига ижобий таъсир кўрсатмаса ундан фойдаланмаган маъқул. Гап ўтмиш адабиёти, ёхуд чет эл ќаёти билан боғлиқ асарлар устида борадиган бўлса, кўргазмалиликнинг аќамияти янада ортади. Зеро ўқувчи хира тасаввур қилган ёки мутлақо тасаввурга эга бўлмаган воқеа ва ќодисалар ќақида кўргазмалилик туфайли ёрқинроқ ва аниқроқ билим ва тасаввурларга эга бўлади. Бундай пайтда ўқитувчининг изоќи камлик қилади, ана шу кўргазмалилик тўлдиради. Кўргазмалилик ўқитувчи изоќида ќам мавжуд. Гарчи бундай ќолатларда ўқувчида пассивлик сезилса-да, аммо бу кўргазмалиликнинг ролини мутлақо пасайтирмайди. Аммо шуниси муќимки, кўргазмалилик воситасида ўқувчи фаол мулоқотга, суќбатга, фаол фикрлаш даражасига етсин. Кўргазмалилик адабий жараён, ќодиса ёки образнинг муайян қирраларини очишга ёрдам берсагина шундай бўлади. Бир асарга турли рассомлар чизган суратлар воситасида ўқувчи фаоллигини таъминлаш мумкин. Бундай ишлар қаќрамонлар характерини чуқурроқ англашда, асарда тилга олинган давр ќодисаларини ёрқинроқ тасаввур қилишда ўрдам беради. Масалан, Алишер Навоий "Хамса" сини ўтишда достонларга ишланган қадимий миниатюралар ќамда ќозирги замон рассомлари асарларидан фойдаланиш мумкин. Улар асосида, масалан, " Лайли ва Мажнун " ёки " Фарќод ва Ширин " достонини

сюжет йўналиши, қаќрамонлар характеридаги мураккабликни ўқувчилар ёрқинроқ тасаввур этиши мумкин. Ўқувчилар билим фаолиятини ошириш ва фаоллаштиришда уларни ўзларини кўргазмали қуроллар ясашга жалб этиш ќам самарали бўлади. Хусусан шеърий вазнларни белгилашда, адабий тур ва жанрларни ажратишда ўқувчиларнинг ўзини ќам бунга жалб этиш мумкин. Бу ўқувчилардаги муайян билимларни мустаќкамлашда ќам қўл келади. Демак, кўргазмалиликнинг вазифалари ниќоятда хилма-хил бўлиши мумкин. Ќозирги пайтда кўргазмалиликнинг турлари ниќоятда хилма-хилдир: иллюстратив-бадиий ќамда график / чизма / материаллар , грамофон ёзуви ва радиоэшиттиришлар, кинофрагмент ва ўқув фильмлари телефрагмент ва телевизион дарслар в.ќ. Уларнинг ќар бири кўриш, эшитиш, синтетик шаклдаги кўргазмалиликка тегишли бўлиши мумкин. Айниқса кўриш билан боғлиқ бўлган кўргазмалиликнинг аќамияти каттадир. Бунга ёзувчи ва шоирларнинг портретлари, асарларга иллюстрациялар, ёзувчи / адиб / ќаёти ва ижодига алоқадор бўлган жойлар фотографияси ёки, ёзувчининг ќаёти ва ижодига алоқадор бўлган жойлар фотографияси, ёки ёзувчининг ќаёти, асари билан боғлиқ фотосуратлар, в. б. кириши мумкин. Ќар ќолда энг камида дарслик ва хрестоматиядаги расм намуналари шу вазифани бажариши мумкин. Ишда албатта ќажми қўшимча техник воситаларни талаб қилмайдиган репродукциялардан фойдаланиш ќам қулайлик туғдиради. Откритка кўринишидаги расмлардан тарқатма материал сифатида фойдаланиш мумкин. Унинг қулайлиги шундаки, бу ќолда ќар бир ўқувчининг қобилияти ва имкониятини ќам назарда тутиш мумкин бўлади.

Ёзувчи ќаёти ва ижодини ўрганишга доир альбомларда тасвирий санъат асарларидан намуналаргина эмас, ёзувчининг ўзи ва замондошлари айтган фикрлар, хатлардан намуналар бўлиши мумкин. Тасвирий ва ќужжатли материалнинг бир хилдаги бирлашуви альбомлардан дарсда ќам, синфдан ташқари ишларда ќам, якка машғулотларда ќам фойдаланиш имконини беради. Диафильм ва диапозитивлар ќам асосан аа шунга яқин педагогик вазифаларни бажаради. Ќар хил жадвал ва схемалар ќам ўқувчилар билимини мустаќкамлаш билан бирга уларнинг адабий-эстетик ривожланишларида омил бўлиши шубхасиздир. Тинглаш билан алоқадор кўргазмалилик ќам алоќида мавқега эга. Асарни, хусусан шеърий асарларни тўлиқ тушуниш ва ќазм қилиш " учун адиб яратган товушли образларни эшитиш, ќис қилиш ва баќолаш ќам ниќоятда беқиёс аќамиятга молик. Ғ.Ғулом, Ойбек, Ќ.Олимжон, Э. Вохидов, А.Ориповларнинг товушлари ёзилган пластинка ва магнит тасмалари, А.Навоий, Бобур,Огаќий, Муқимий, Фурқат… шеърлари билан айтиладиган қўшиқлар пластинка ва магнит тасмаларни бугун ўқитувчиларимиз кйп қийинчиликсиз топиши мумкин бўлган ва амалиётда кўп қийинчиликсиз топиши мумкин бўлган ва амалиётда кўп қўллайдиган манбалардир. Мусиқа ва бадиий-ифодали ўқиш адабиёт ўқитиш жараёнида ўқитувчилар фаоллигини оширишда катта ижобий роль ўйнайди. Пластинкаларнинг адабиёт дарсларидаги зарурияти баъзан ниќоятда очиқ сезилади. Масалан, қуйи синфларда эртак ва достонларни, халқ қўшиқларини фақат эшитиш эмас, балки халқ бахшилари, лапарчилари, қўшиқчиларининг ижросини кузатиш ќам мароқли ва таъсирлироқ бўлади. Аммо кўргазмалиликнинг асосий нарса эмас, балки " иккинчи даражали " материал эканлигини ќам эсдан чиқармаслик лозим.

Гап шундаки, ќар қандай сифатли ва замонавий техник воситалар ќам бевосита мулоқот нуқтаи назаридан ўқитувчи нутқининг ўрнига тенг келолмайди. Ўқитувчи ўзи матнни ўқиганида истаган вақтда уни узиши, тегишли зарурий изоќ ва тушунтиришлар бериши, ўқувчилардан сўраши мумкин, Бугина эмас ўқитувчи ва ўқувчиларнинг ифодали ўқиши мутлақо бошқача самара берадики, буни актёр ёки профессионал ижрочи томонидан амалаг оширилган ќаракат натижасида эришиши мумкин эмас. Актёр ижроси кўпгина устунликларга эга, аммо у ўқитувчи ва ўқувчи ўқишини сиқиб қўядиган ёки чегаралайдиган бўлса, бунинг оқибатида ўқувчининг ижодий- ижрочилик қобилияти сусайиб кетиши мумкин. Демак, ќар қандай кўргазмалиликда бўлгани сингари, эшитиш билан боғлиқ кўргазмалиликда ќам ўқитувчи тегишли педагогик ва методик талаб ва меъёрларга амал қилиши шартдир. Кўргазмалиликнинг синтетик воситалари. Кино ва телевидениянинг имкониятлари ниќоятда катта. Уни махсус изоќлаш зарурати йўқ. Унда ќам кўриши ќам эшитиши кўргазмалилиги мавжудки, улар образларнинг макон ва замовда қайта гавдалантириши билан адабий воқеликнинг асл ќолига анча яқин манзарани ярата олади. Шунинг учун ќам улардан ўқув мақсадларида фойдаланиш имконлари ќам келажаги ќам катта. Аммо улардан фойдаланишдаги мураккабликлар ќам кам эмас. Хусусан телекўрсатувлар муддати ва давомийлиги, табиийки ўқитувчига мутлақо боғлиқ эмас. Тил ва кино сценарийлар орасида ёзувчи таржимаи ќоли / А. Қодирий, Уйғун, К. Яшин / билан боғликликлари, экранлаштирилган асарлар / "Ўтган кунлар", "Қутлуғ қон", "Темир хотин", " Қирол Лир " / в.б. мавжуд. Табиийки уларнинг кўпи бир неча қисмлардан иборат.Ўқитувчи уларнинг ќаммасидан эмас, балки бевосита дарс

мақсади ва вазифасига боғлиқ қисмлардагина фойдалангани мақсадга мувофиқ бўлади. Адиблар яшаган жойлар билан боғлиқ / А. Яссавий, А. Навоий , Бобурни / киноэкскурсиялардан ќам шу хилда фойдаланиш ўринли бўлади. Уларнинг айримларидан синфдан ташқари ишларда фойдаланиш ќам самарали бўлади. Ќозирги пайтда доимо янгиланиб турадиган теле-дарслар ќам қўшимча имконият сифатида назарда тутилиши мумкин. Адабиёт ўқитувчиси кўргазмалиликнинг қайси туридан ва қандай ќолатда , шунингдек, қай миқдорда фойдаланишини аниқ белгилаб олиши шарт. У дарслар тизими ёки бир дарснинг муайян қисми бўлиши мумкин. Гарчи методик адабиётларда кўргазмалиликдан якунловчи дарсларда маќоратли ўқитувчи ундан исталган дарс типи ва дарснинг истаган қисмида фойдаланиш мумкин. Масалан, Навоий лирикасини ўтишдан олдин синфда " Келмади " ёки " Гулузор" қўшиқларини пластинкада тинглаш синфда Навоий поэзияси руќини ќосил қилишда муќим ўрин тутиши мумкин. Асарни ўрганишнинг якунловчи босқичида қиёсий йўналишдаги топшириқларни бериш кўпроқ тарқалган. Зеро бу усул асар моќиятини, образлар характерини, сўз санъатини ўзига хос хусусиятларини ёрқинроқ ва чуқурроқ англашда энг сермаќсул ќисобланади. Шунга кўра Маъмуржон Узоқов иштирокида " Айрилмасун" қўшиғини эшитиш Фурқат ижодига ќос бўлган айрилиқ, Фурқат, ќижрон мотивларининг эќтиросли талқининг имкон беради. Агар кўргазмалиликнинг дидактик функцияси олдиндан пухта ўйлаб, кўрилмаса, дарс самарадорлиги бир қадар сусайиши, айрим ќолатларда эса унга мутлақо салбий таъсир кўрсатиши мумкин.

Абдулла Қодирийнинг " Ўтган кунлар " асарини ўрганишда кўпинча шу номдаги фильмдан фойдаланилади. Бунда фильм фақат иллюстрация вазифасини адо этади. У ўқувчилардан фаол ақлий фаолиятини талаб қилмайди, дарсдаги фаоллик пасаяди. Бугина эмас, бадий- адабий образнинг кинообраз билан бир хил баќоланиши каби хавф ќам пайдо бўлиши мумкин. Бироқ бу хавфни бартараф қилиш имкони ќам бор. Бунинг учун кинообраз билан бадиий тасвирни қиёслашга ундаш кифоя қилади. Жумладан, Отабекнинг изтироб чекиш лавќасини кино ва китобда кузатиш орқали кинодан ифода воситалари билан адабиётдаги тасвир воситаларини қиёслаш орқали сўз санъати имконлари аниқроқ ва ёрқинроқ ифодаланади. Асарни тўлароқ идрок этиш адабиётга яқин бўлган санъат асарларида фойдаланишдан олдин ўқувчилар дастлаб асар ќақида элементар бўлса-да тасаввурга эга бўлиши лозим. Адабиёт дарсларидаги кўргазмалилик охирги мақсад эмас, балки воситадир. Шунга кўра ўқувчи фильмни ёки расмни кўриб, куй ёки қўшиқни тинглаб бўлганидан кейин унга шундай саволлар берилиши лозимки, бу топшириқ ва саволлар ўқувчини бадиий асар ичига олиб киришга, бадиий образ ёки тасвир моќиятини чуқурроқ англашга, сўзнинг таъсир кучини яққолроқ ќис этишга ёрдам берсин. Яна бир муќим ќолат шундаки кўргазмалили қуролларни яратишга ўқувчиларнинг ўзларини жалб этиш ќам муќимдир. Бунда фақат нусха кўчириш эмас, балки жиддий ижодий меќнатни талаб қиладиган кўргазмалар ясаш ўқувчининг умумий бадиий эстетик тайёргарлигига ќам жиддий ижобий таъсир кўрсатади. 1. Адабиётдан кўргазмалилик қандай вазифаларга хизмат қилади? 2. Кўргазмалиликнинг қандай турларини биласиз?

3. Кўргазмалилик бадиий асарни ўрганишда муќим восита деганда нимани тушунасиз? Кўргазмалилик – бадиий асарни ўрганишда муќим восита Ўқитувчи нутқи – кўргазмалиликнинг муќим тури сифатида

АДАБИЁТЛАР 1. Ю.К. Бабанский. Ќозирги замон умумий таълим мактабида ўқитиш методлари. Тошкент. "Ўқитувчи", 1990. 2. М. Мирфаёзов. 4-8 синф адабиёт дарсларида кўргазмалилик. Тошкент. "Ўқитувчи", 1986.

Похожие

Она тили ва адабиёт дарсларида янги ахборот технологияларидан фойдаланиш

Она тили укитишнинг умумдидактик ва узига хос тамойиллари

Ўкиш дарсларида укўвчилар нуткини устириш

Мехнат дарсларида проблемали таълим асослари

Махсус муассасаларда она тилини укитиш услубиятининг принциплари