Сут ва сут маҳсулотларининг технологияси - Пищевая технология - Рефераты

Сут ва сут маҳсулотларининг технологияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

131.5 KB

Сут ва сут маҳсулотларининг технологияси Режа: 1. Сутни овқатланишдаги роли. 2. Сутни ишлаб чиқариши, истеъмоли ва унинг сифатига бўлган талаблар. 3. Қуюлтирилган ва қуруқ сут ишлаб чиқаришдаги технологик жараёнлар. 4. Рангли сут консервалари ва уларнинг кимёвий таркиби. 5. Сутни ишлов бериш турлари.

ТАЯНЧ ИБОРАЛАРИ: 1. Оқсил, ёғ, углевод, минерал моддалар, уларнинг нисбати, миқдори, энергетик қиймати, витаминлар, аминокислоталар, минерал моддалар, уларнинг рациондаги мувозанати. 2. Истеъмол сути, ёғи камайтирилган, оқсил ва витаминлар билан бойитилган сут, унинг турли давлатлардаги ишлаб чиқариш ҳажми, сутнинг хусусиятлари, гигиеник кўрсаткичлари, бактерицид фазаси ва унинг давомийлиги. 3. Сутнинг зичлиги, кислоталиги ва бошқа кўрсаткичларини ўзгариши, фальсификация. Ингибирловчи моддалар, редуктаза намунаси, пастеризация, стерилизация. Сут ва сут маҳсулотлари овқатланишда алмаштириб бўлмайдиган маҳсулотлардан ҳисобланади, чунки уларни таркибида озуқавий ва биологик актив моддалар мувозанатлаштирилган ҳолда бўлади. Сут ва сут маҳсулотлари одамзот туғилишидан, то қариликгача овқатланиш рационида муҳим рол бажаради. Шунинг учун ҳам сут овқатланишда универсал маҳсулот сифатида қаралади. Ҳеч қандай маҳсулот билан сутни тўла алмаштириб бўлмайди. Сутни таркибида оқсил, ёғ ва углеводлар бўлиб, уларнинг нисбати қулайлиги учун организмда яхши хазм бўлади. Сутда моддаларнинг нормал алмашинуви учун ферментлар, витаминлар, минерал моддалар мавжуд. Сутни биологик, озукавий ва парҳез хусусиятлари аввалдан жуда юқори баҳоланган ва унга “ хаёт шарбати ”, “ оқ қон ”, “ соғлиқ манбаи ” дейилган. Бизнинг эрамиздан 400 йил олдин Гиппократ сутни даволаш учун дори сифатида тавсия этган. Машхур рус олими Павлов И.П. сутни табиатни ўзи яратган тайёр маҳсулоти - иноми деб айтган. Сутни организмда хазм бўлиши 95-98% ни ташкил этади.

*0 Сутни барча турдаги овқатланиш рационига қўшганда унинг қиймати ва сифат кўрсаткичлари ортади ва ундаги барча компонентларини яхши хазм бўлишига олиб келади. *1 Одам овқатланишида сутдан сариёғ, пишлоқ, творог, қатиқ маҳсулотлари ишлаб чиқарилади. Бир литр сут 640 ккал энергетик қийматга эга, бу эса 200 г гўштни қийматига тенгдир. 1996 йилда қайта ишлашга келган сутни таркибида 3,13% оқсил, 4,7% сут шакари ва 3,58% ёғ бўлган. *2 Овқатланиш институтинининг кўрсатмаларига асосан, овқатдан олинадиган энергиянинг 35-40% сут ва сут маҳсулотлари эвазига тўғри келиши керак, шундан 25% катта ёшдаги одамларга ва 50-60% эса болалар рационига тўғри келади. *3 Бир кунда бир литр истеъмол қилинса, одам учун керакли бўлган кунлик ёғ, кальций, фосфор, рибофлавин билан таъминлайди. Протеинни 50% ини, А ва С витаминларини 33%ни таъминлайди. Темир, мис, марганец ва магний моддаларидан ташқари барча минерал моддалари таъминлайди. Сутдаги энг қимматли моддалардан бири оқсил ҳисобланиб, ундаги алмашинмайдиган аминокислоталар миқдори, гўшт, балиқ ва ўсимлик маҳсулотлардаги аминокислоталардан юқори. Сут оқсилини хусусиятларидан бири шундаки, парчаланганда пептид ва бошқа компонентлар ҳосил қилади, улар эса ўз навбатида тўғридан-тўғри қонга сўрилади. Сут оқсиллари одам организмида тўла хазм бўлади, ўсимлик оқсиллари эса бундай хусусиятга эга эмас. Аминокислоталар таркиби жихатдан сут оқсили гўшт оқсили билан тенг қийматга эга, лекин унда пурин асоси йўқ. Пурин асосини ортиқча миқдори организмда моддалар алмашинувига салбий таъсир қилади. Сут оқсили аминокислоталар мувозанати жихатидан умумий рациондаги аминокислоталар мувозанатини яхшилайди.

Сигир сути оқсилини 28,4 г ёки сут зардоби оқсилини 14,5 г миқдори бир кунлик аминокислоталарга бўлган талабни қондиради. Сут ёғини таркибида линолен ва арахидон кислоталари бор. Айниқса сут ёғини таркибидаги яримтуйинмаган кислоталарни борлиги моддалар алмашинувида катта рол ўйнайди. Сутдаги углеводлар асосан лактоза кўринишида бўлиб, у бошқа ҳеч қандай маҳсулотларда учрамайди. Сут шакарини организмда хазм бўлиш даражаси 98% ни ташкил этади. Сутнинг таркибида бўлган тез хазм бўладиган кальций муҳим аҳамиятга эга. Сут рибофлавин ва В гурухига кирувчи витаминлар манбаи ҳисобланади. Сут маҳсулотлари, айниқса сут ва пишлоқ одам организми учун А витаминини 15%, тиаминни 10%, ниозинни 30% ва В 12 витаминни 25% керак бўлган талабини қондиради. Сутни таркибига кирувчи моддалар антисклератик хусусиятга эга бўлиб қон зардобидаги холестеринни суратини меъёрлайди. Маълумки, таркибида ёғи камайтирилган ва оқсил билан бойитилган маҳсулотларни овқатланишда кенг қўллаш йўли билан ҳам бу харакатни тезлаштириш мумкин. Медико-биологик ва техник-иқтисодий нуқтаи назаридан, таркибида ёғи камайтирилган сутидан маҳсулотлар тайёрлаш мақсадга мувофиқдир. Таркибида ёғи камайтирилган мол сут маҳсулотлари биологик жихатдан юқори қийматга эга бўлиб яхши хазм бўлади ва минерал моддалари миқдори юқори бўлади. Сутни хориж мамлакатларида ишлаб чиқариши ва истеъмоли Ҳозирги пайтда хориж давлатларида бир-қатор касалликларни даволашда ва профилактика мақсадларида сут маҳсулотларининг ассортиментини оширмоқда. Бу эса сутнинг таркибидаги ёғини, холестерин

ва натрийни камайтириш ҳамда оқсил, клетчатка ва витаминларни миқдорини ошириш эвазига эришилмоқда. Бундай маҳсулотлар ассортиментига пишлоқлар, қаймоқлар, музқаймоқлар, десерт ва бошқалар киради. АҚШ сут маҳсулотларини қайта ишлашда таркибида 5-40% ёғи бўлган ва оқсил, лактоза билан бойитилган ҳамда холестерини ва калорияси камайтирилган маргаринлар ва ёғсимон пасталар ишлаб чиқарилади. Иқтисодий маълумотларга асосланадиган бўлсак, Америкада сут маҳсулотини истеъмол қилиш бир киши учун ўртача 20,3 кг-га тўғри келади. Шунинг 15,7% сариёғга тўғри келади. Европа давлатларида ёғи 0.3-3,8% бўлган таркибига мева-резаворлар қўшилган йогурт номли кам калорияли сут маҳсулоти ишлаб чиқариш кенг ёйилмоқда. Америкада эса қўшимчали табиий йогурт ҳамда йогурт асосида тайёрланган зираворлар ва газаклар кенг тарқалмоқда. Масалан Gattee фирмаси “Данча Secend” номли йогурт ишлаб чиқармоқда. Улар асептик усул билан жест идишларга жойланиб ёпилади. Ушбу маҳсулотни таркибига кулпиной, малина, шафтоли қўшилади. Истеъмол учун таркибида ёғи камайтирилган ва оқсил-витамин компонентлари билан бойитилган сут маҳсулоти ишлаб чиқариш тенденцияси ҳозиргача сақланиб келмоқда. Таркибида ёғи камайтирилган (0,5; 1,0; 2,0%) истеъмол сути 1990 йили АҚШда 40% (агар 1970 йил билан солиштирилса 2 баровар ошган) ошди. Франция ва Финляндияда ёғи камайтирилган сутни ишлаб чиқариш 50%, Данияда 40%, Германияда 30%, Великобританияда 20% ташкил этади. Ёғи камайтирилган сутни 2000 йилгача ўсиш суръати (1980 йилга нисбатан) қўйидагича бўлади Австрияда - 30%, Канадада - 87%,

Финляндияда - 70%, Норвегияда - 49%, Буюкбританияда - 50% ва АҚШда - 60%. Хориж давлатларида кам калорияли маҳсулотлар кенг ассортиментда ишлаб чиқарилмоқда. Буларга истеъмол сути, қатиқ маҳсулотлари, кремлар, пасталар ва газахлар киради. Ушбу маҳсулотлар кам ёғли ва ёғсиз ҳолда ишлаб-чиқарилмоқда. Бир қатор фирмалар томонидан кальций билан бойитилган ва сақлаш муддати етти хафтагача узайтирилган сут маҳсулотлари ишлаб чиқарилмоқда. Таркибига турли мева-сабзавотлар қўшилган сут концентратлар рецептураси ва технологияси ҳам ишлаб чиқарилган. Албатта, ҳар бир давлатни ёки ишлаб чиқариш фирмасини у ёки бу муаммони ечиш учун ўзининг хусусиятлари бор. Лекин маҳсулотларни ассортиментини ошириш ҳамда сут оқсилини ишлаб чиқарищ ресурслари кенгайтириш каби муаммоларни ҳал қилишда улар умумий боғлангандир. Жаҳонда кам калорияли, комбинациялашган, таркиби ва хусусияти жихатидан мувозанатлашган маҳсулотлар ишлаб чиқариш бўйича кўп тажрибаларга эга. Ушбу маҳсулотларни ишлаб чиқаришда ёғсизлантирилган сут, сут зардоби ва сутнинг айрим компонентлари билан алмаштирилади. Бу ерда оқсил танқислигини ўсимликлар хом-ашёсини қўшиш эвазига тўлдириш тушинилади. Ушбу ўсимликлардан кенг фойдаланиш лобияни ҳисобига тўғри келади. Лобиядан олинган оқсил моддалари хориж давлатларида пишлоқ, творог, колбаса маҳсулотлари ва бир катор сутли маҳсулотлар ишлаб чиқаришда фойдаланилмоқда. Бундай оқсилларни сут саноатида қўлланиши сутли маҳсулотлар ассортиментини кўлайтиришга олиб келади. Ҳисоб-китоблар шуни кўрсатмоқдаки, сут оқсилини ёғсизлантирилган сут шаклида фойдаланиш иқтисодий жихатдан ўз самарасини бермайди. Ҳайвонотни 1 кг оғирлигини ошиши учун таркибида 600-800 г бўлган сут

маҳсулоти сарф бўлади. Бир кг тирик вазнидан эса соф 500 г гўшт хосил бўлади, яъни одам организмида хазм бўладиган оқсилни 50-80 г тўғри келади. Шунинг учун ҳам хориж давлатлари тажрибасига асосланган ҳолда пишлоқ, творог ва бошқа турдаги сутли маҳсулотлар, айниқса сариёғ ассортиментини кўпайтириш мақсадга мувофиқдир. Пишлоқ ишлаб чиқариши бўйича АҚШ жаҳонда биринчи ўринда туради. Лекин пишлоқни истеъмол қилиш бўйича мустақил хамдўстлик давлатлари Франциядан - 4 марта, Германия ва Швециядан - 3 марта, АҚШдан - 2 марта, Финляндия ва Канададан - 1,5 марта ортда қолмоқда. Бунинг асосий сабабаларидан бири шундаки, пишлоқга яроқли бўлган сутни кам бўлиши бўлса, иккинчидан пишлоқ ишлаб чиқаришни механизациялаш- тирилмагани (30-43%) ва чорвадорларнинг моддий рағбатлантирмаслиги сабабдир. Франция давлатида пишлоқни истеъмол қилиш хажми оҳирги 25 йил давомида қарийб 2 баробарга ошди. Бу давлатда бир йиллик истеъмол қилиш хажми хозирги кунда бир киши учун 20,4 кгга тўғри келади. Албатта бунинг асосий сабаблари маҳсулотнинг баҳоси бўлмай, балки шу маҳсулотнинг ассортиментини ошиши, маҳсулотни рақобатбардошлиги, миқдори ва сифати ҳамда ҳалқнинг даромадларини ошиши сабаб бўлди. АҚШ, Германия, Дания, Япония ва бир қатор хориж давлатларида минерал ўғитлар пестицид ва бошқа кимёвий моддалар фойдаланилмайдиган хўжаликлардан экологик жиҳатда истеъмол учун тоза сут ишлаб чиқариш миқдори ошмоқда. Шунга қарамай бундай сутларнинг баҳоси оддий сутга нисбатан 24-30% га ортиқ ва аҳоли ўртасида катта талабга лойиқ. Шундай қилиб хозирча бизнинг давлатдагина эмас, балки барча мустақил ҳамдўстлик давлатларида сут базаси ресурсларини ҳажми ривожланган давлатларига қараганда бирмунча пастдир.

Сутнинг сифатига бўлган талаблар Қайта ишлашга келаётган сутнинг сифати ишлаб чиқаришни иҳтисодий ва тайёр маҳсулотни сифат кўрсаткичларига таъсир қилади. Сифати ёмон бўлган сутдан сифатли, айниқса болалар ва пархез маҳсулотлари ишлаб чиқариб бўлмайди. Сут маҳсулоти микрофлораларнинг ривожланиши учун жуда яхши мухит ҳисобланади. Сутни соғиб олишда, қайта ишлаш ва уни сақлашда микроорганизмларни кўпайиши мумкин, натижада маҳсулотни сифати бузилади. Қониқарсиз шароитда сутни ишлаб чиқариш ва қайта ишлаш натижасида сут маҳсулотлари орқали турли касалликлар (ўпка, бруцеллез) одам организмга ўтиши мумкин. Шунинг учун ҳам ҳайвонот қаттиқ ветеринар санитария назоратида бўлиши керак. Сутни соғиб оладиган кишилар ҳам шахсий гигиена қоидаларига риоя қилган ҳолда, узлуксиз равишда тиббий кўрикдан ўтиб туриши шарт. Хайвонот сақланадиган хоналар доимо дезинфекция қилиниши ва яхши ҳолда сақланиши керак. Қайта ишланиши жихатидан сут маҳсулоти технологик хусусиятларга тўғри келиши керак. Сариёғ ишлаб-чиқаришда ёғли ва ёғи олинмаган сут оптимал ҳисобланади. Пишлоқ ишлаб чиқаришда сутнинг таркибида оқсил моддаси кўп, казеин заррачалари катта ва миқдори эса юқори бўлиши керак. Стерилланган қуруқ ва қуюлтирилган сутнинг компонентлар таркиби кўп даражада дисперс ҳолатида бўлиши керак, чунки бундай холат каллоид системани чидамлигини таъминлайди.

Сутнинг кимёвий таркиби ва технологик хусусиятлари хом-ашёни сарфланиш меёрларини, сифатини ҳамда сақлашга чидамлилигини белгилайди. Сутнинг технологик хусусиятларига қўйидаги факторлар таъсир қилади: ҳайвонот насли, лактация стадияси, ёши, боқилиши, боқиш шароити, соғишдаги санитария-гигиена шароитлари, йиғиши, сутни сақлаш ва транспортировка қилиш, ўз вақтида ва сифатли бирламчи ишлов бериши ва бошқа факторларга боғлиқ. Гигиеник кўрсаткичлар сутни қабул қилиш ва топиширишда унинг сифатига таъсир қилиши туфайли кўпгина давлатларда давлат стандарт талаблари ишлаб чиқилган. Албатта сутни баҳосига ҳам таъсир қилади. Сутни сифат кўрсаткичларини сақлаб туришда температура хам катта рол ўйнайди. Янги соғиб олинган сутда бактерицид моддалари бўлиб, улар маълум вақтгача сақланиб туради. Улар молочнокислий бактерия ва бошқа микрофлораларни ривожланишини тўхтатади. Сутни соғиб олгандан сўнг маълум вақтгача бактериялар кўпайиши бўлмайди, шу вақт оралиги бактерицид фазаси дейилади. Қўйида бактерицид фазасини давомийлиги келтирилади. Сутни сақлаш ҳарорати, о С 37 30 25 10 5 0 Бактерицид фазасини да- вомийлиги, соат (гача) 2 3 6 24 36 48 Бактерицид фазасини давомийлиги биринчи навбатда сутнинг сақлаш ҳароратига боғлиқ. Янги соғиб олинган сутни 30-37 о Сда сақланганда унинг бактерицид фазаси 2-3 соат ичида ўз кучини йўқотади. Унда турли микроорганизмларни ривожланиши тез бўлиб, кислоталиги ортади ва ёқимсиз таъм ва хид беради. Бактерицид фазасини давомийлигини ошириш

учун ва сутнинг сифат кўрсаткичларини сақлаб қолиш учун сутни совитилади. Масалан, Буюкбритания давлат стандартига асосан, сутни соғиб олинганидан 2,5 соатдан кечикмай уни 4,4 о С хароратда совитилади. АҚШда сутни соғилгандан кейин бир соат ичида фермани ўзида 4 о Сдан юқори бўлмаган ҳароратда совитилади. Болгария, Германия ва Руминия давлатларида сутнинг ҳарорати ҳам сифат кўрсаткичларига киритилган. Мустақил хамдўстлик давлатларида эса сутни 10 о С хароратгача совитилади. Фермадан сутни олиш шароити, сақлаш ва заводга транспортировка қилиш сутнинг сифат кўрсаткичларига таъсир қилади. Фермалардан қабул қилинаетган сут давлат стандарт талабларига жавоб бериши керак. Сут соғ молдан янги соғиб олинган бўлиб ветеринария хизмати томонидан ветеринария-саниратия холати бўйича маълумотнома орқали тасдиқланган бўлиши керак. Хўжаликлардан қабул қилинаетган сутни қайта ишлаш махсус қоидаларга асосланади. Заводга олинган сут фильтрланади, тозаланади, совутилади, керак бўлса пастеризация қилинади. Фильтрлашдан ва тортиб олингандан сўнг сут маҳсулотини марказдан қочма механик сут тозалаш жараёнидан ўтказилиб 4-6 о С хароратда совитилади, кейин эса ювилган ва дезинфекция қилинган идишларга қўйилади. Кислоталиги 18 о Т дан ошмаган ва 4 о С хароратгача совитилган сут 6 соатгача, 6 о С хароратгача совитилгани эса 4 соатгача сақланади. Сутни 10 соат давомийликда транспортировка қилишда унинг харорати 6 о С дан ошмаслиги, 16 соатгача эса 4 о С дан юқори бўлмаслиги керак. Агар сутни кислоталиги 19-20 о Т бўлса, у ҳолда 6 соатгача сақланиб асосий қайта ишлаш заводига юборилади.

Сутни пастеризацияси 76+2 о С хароратда олиб борилиб 4-6 о С хароратгача совитилади. Ҳом сут билан пастеризация қилинган сутни аралаштириш қатиян ман этилади. Олиб келинган сутни бош заводга туширишдан олдин сутни органолептик кўрсаткичлари, яъни ёғни миқдори, кислоталиги, зичлиги ва харорати аниқланади. Худди шундай қайтиш учун ҳам намуна олинади. Сутидан бўшатилган идишлар ювилади ва сут саноатини технологик жихозларни санитария ишлов бериш технологик инструкциясига кўра дезинфекция қилинади. Сутни йиғиш корхонасидан асосий заводга махсус хужжатлар билан келтирилганда уни 1 соат ичида қабул қилиниб олиш зарур. Сутни сифати қўйидаги кўрсаткичлар билан аниқланади: зичлиги, кислоталиги, тозалиги (механик ифлосланганлиги), ёғнинг миқдори, харорати, органолептик кўрсаткичлари, ингибирловчи моддалар, редуктоза намунаси, пастеризация самарадорлиги. Асосий сут заводига келтирилган сут маҳсулотининг ҳарорати 8 о С дан, кислоталиги эса 19 о дан ошмаслиги керак. Корхонага келтирилган сутни қайта ишлашгача қўйидаги режим асосида сақланади: 4 о С хароратда 12 соат, 6 о С хароратда эса 6 соатгача. Сутга сув, ёғсизлантирилган сут қўшиш, қаймоғини ажратиш, нейтралловчи моддалар қўшиш (сода, аммиак) ва консервантлар қўшиш ҳоллари қўйилмайди. Сутга сув қўшилганда сутнинг зичлиги, кислоталиги, оқсиллари ва қуруқ моддалари камаяди. Бундай сут фермент таъсирида емон ивиш, хом- аше чиқиш фоизи камаяди ва йўқотиш кўп бўлади. Сутни сув билан фальсификация бўлганлигини уни музлаш ҳарорати орқали аниқлаш мумкин. Қолган фальсификация холлари эса махсус усуллар орқали аниқланади.

Қуюлтирилган ва қуруқ концентратлар ишлаб-чиқаришдаги технологик жараенлар Сут ҳает учун зарур бўлган озиқ-овқат маҳсулотидир. Бироқ одамлар яшайдиган олис районларда (қидирув партияларда), уларнинг табиий сут билан таъминлаб туриш имконият даражасида эмас. Баъзи шахарларни сут билан таъмиланиши куз ва қиш фаслларида анча ёмонлашиб қолади. Сутли консервалар ва концентратлар бўлмаганда эди ана шундай ҳолларда одамлар анча қийналиб қолган бўлар эди. Сутли концентратлар узоқ муддатга сақланадиган маҳсулотлар группасига киради. Уларни сақланишига микроорганизмларни ҳает фаолиятини ёки биокимевий жараенларни тўхтагани сабаб бўлади. Сут консервалари сутга қараганда қўйидаги афзалликларга эгадир: уларни ташиб келтириш ва транспортировка қилиш осон, сақлаш қулай, кичик консервалар ҳажмида кўп миқдорда озиқавий моддалар жамланган, уларни узоқ сақлаш мақсадга мувофиқ, шунга кўра аҳолини сут ва сут маҳсулотлари билан таъминлашдаги мавсумийлик барҳам топади. Сут консервалари сувда эритилганда сутнинг дастлабки ҳоссаларига аслига келиб қолади. Сутни стериллаш, қуритиш ва қанд қўшиш йўли билан консерваланади. Бунда консервалашнинг икки принципидан:  микрофлора ривожланишига йўл қўйилмайдиган шароитлар яратиш;  бактерияларни барча вегетатив формалари ҳамда кўпчилик споралик бактерияларни йўқотиш принципларидан фойдаланилади. Сутли концентратларни турларини қўйидаги схема орқали ифодалаш мумкин. сутли

Банкаларда ишлаб чиқиладиган қуюқлаштирилган сутли қандли (шакарли) консервалар ва қуруқ сут олиш биринчи принципга асосланган бўлса, стерилланган консервалар ишлаб чиқариш иккинчи принципга асослангандир. Сутни консервалашда қўлланадиган усулга қараб сут консервалари қуюқлаштирилган стерил консервалар, қуюқлаштирилган қандли ва қуруқ консерваларини ишлаб чиқаришда албатта сутдан сувни чиқариб ташлаш ва қуруқ моддани концентрлаш талаб этилади. Сутли консерваларини ишлаб чиқариш технологик жараени қўйидагича бўлади: 1. Хом-ашени қабул қилиш, сифатини баҳолаш ва сортларга ажратиш. Хом- ашени қабул қилгандан сўнг уларни қайта ишлашга еки қисқа муддатли сақлашга (резервирование) юбориш мумкин. Сут хом-ашеси асосан 2-6 о С да 4-12к сақланади. 2. Хом-ашега иссиқлик ишлов бериш. Хом-ашега асосий иссиқлик ишлов бериш операцияси, бу пастеризация ҳисобланади. Қуюлтирилган ва қуруқ сут консервалар ишлаб чиқаришда юқори температурали (90-95, 105-107, 115-130 о С) пастеризация қўлланилади. Қуюлтирилган шакарли ёғсиз консерва ишлаб чиқаришда сут 85-90 о С ҳароратда пастеризация қилинади. Ёғсиз қуруқ сут ишлаб чиқаришда пастеризация ҳарорати бироз пастроқ шакарсиз љуюлтирилган концентратлар љњшимчасиз љуруљ концентратлар Шакарсиз љуюлтирилган Љўшимчасиз љуруљ концентратлар

ҳам бўлиши мумкин: пленкали қуритишда -75-77 о С, дискли қуритишда 85- 87 о С. 3. Шакар қиёмини тайерлаш. Шакар қиёми махсус талабларга жавоб берадиган шакардан тайерланади. Бунда керакли бўлган сахарозани миқдори ҳисоблаш йўли билан топилади. Қиёмни таркибидаги шакарни концентрацияси 60-75% атрофида бўлади. Тайер маҳсулот таркибидаги шакарни конценрацияси маҳсулотни турига боғлиқ, масалан қуюлтирилган ёғсиз шакарли концентратда шакарни концентрацияси 59,5% бўлади. Қиёмни сут билан бирга вакуум - буғлатиш аппаратига берилади. 4. Қуюлтирилган сут хом-ашеси еки унинг аралашмаси. Ёғсиз сут хом-ашеси барча конструкциядаги, жумладан узлуксиз режимда ишлайдиган аппаратларда қуюқлаштирилади. Бир корпусли аппарат учун қуюлтириш ҳарорати 55-58 о С. Қуюлтириш жараенидан сўнг қуюлтирилган аралашмадаги қуруқ моддалар миқдори (концентрацияси) аниқланади. Қуюлтирилган сут маҳсулотларини тавсифи Маҳсулот Маҳсулотни тавсия этиш Қуруқ сут қолдиқларин и миқдори,% 1. Қуюлтирилган ёғсиз сут музқаймоқ, ичимликлар, қандалот ва нон маҳсулотлари ишлаб чиқаришда ярим тайер маҳсулот сифатида 27-35 2. Қуюлтирилган ша- карли сут (цельное) тўғридан тўғри истеъмол қилиш, қандалот, нон маҳсулотлари ва сут саноати учун ярим тайер маҳсулот сифатида. 28,5дан юқори 3. Қуюлтирилган ша- карли ёғсиз сут -------------*----------------*-------------- 26 дан юқори

4. Қуюлтирилган ва стерилланган сут --------------*----------------*-------------- 26 дан юқори 5. Концентрланган ва стерилланган сут --------------*----------------*-------------- 27,9 дан юқори 6. Қуюлтирилган ва стерилланган ёғсиз сут тўғридан-тўғри истеъмол қилиш 20 дан юқори 7. Қуюлтирилган сут зардоби (сыворотка) қандалот, нон, макарон ва сут саноати учун ярим тайер маҳсулот сифатида 60 дан юқори 8. Қуюлтирилган шакарли сут зардоби -------------*----------------*-------------- ------*-------- Қуюлтирилган сут аралашмасини совитишга, электрдиализ, қуритиш еки қадоқлаш ва жойлашга юбориш мумкин. Қуюлтирилган шакарли стерил сут консервалари ишлаб чиқишда қуюлтирилган аралашмани совитиш муқаррар технологик операция ҳисобланади. Юқорида қайд этиб ўтилганидек, юқори ҳароратда стериллаш маҳсулотни биргина микроорганизмларигагина эмас, балки уларни спораларига ҳам ҳалокатли таъсир этади. Стериллаш учун фақат энг юқори сифатли сут олинади. Уни пастерлаб, совутилади ва буғлантирилади. Қуюқлаштирилган сутни дархол идишларга солинса, у ҳолда бироз вақт ўтгач, унинг юзида ёғ қатлами пайдо бўлганини кўриш мумкин, бу албатта истеъмолчига ёқмайди. Шу сабабдан қуюқлаштирилган сутдаги ёғ шарчаларини майдалаштириб берадиган маҳсус машина-гомогенизаторида 280 атм гача бўлган босим остида ишланади.

Сўнгра уларни идишларга солиниб стерилизация қилиш учун юборилади. Бу ерда 117-135 о С гача қиздирилади, кейин 20 о С гача совитилади. Стериллашнинг нечоғлик яхши чиққанлиги ва тайер маҳсулотнинг чидамлилигини синаб кўриш учун уни 10 кун давомида 37 о С да сақланади. Ичида тирик микроорганизмлар ҳар қалай сақланиб қолиб, кўтарилиб чиққан, шунингдек герметик бекилмай қолган (сут оқиб тушган) банкалар бракка чиқарилади. Маҳсулотни совитиш бир босқичли усулда олиб бориб, ҳарорати 18- 20 о С, вақти эса 40-60 мин. ташкил этади. Тайер маҳсулотни турига ва фойдаланишига қараб уларни ҳар хил ҳажмдаги жест, комбинациялашган, фанерли-тамғаланган, фляга, цистерна, 4-5 қаватли қоғоз ҳалтачалари, целлофан ва полиэтилен ҳамда картон ящикларга жойланади. Қуюлтирилган аралашмани қуритиш жараени сочилувчан (рассыпчатые) ва жували (вальцовый) куритиш машиналарида олиб борилади. Қуруқ сут ишлаб чиқарадиган қуритиш машинасининг бўйи тахминан 10 м келади. Унинг асосий қисми минораси бўлиб, у изоляция қўйиб ишланган диаметри 5 метр келадиган металл цилиндрдир. Минорасини ўртасида диск ўрнатилган. Ўтказгич қувурлардан шу жойга сут келиб туради. Пастроқдан камерага қайноқ ҳаво оқими кириб турадиган тешиклар очилган. Лекин бу қуритиш қурилмасининг бир қисми ҳалос. Унга ҳавони қиздириб берадиган колориферлар, вентиляторлар, тайер маҳсулот олиб чиқиладиган шнек, фильтрлар ва бошқа механизмлар ҳам киради. Кучли вентиляторни ишга туширгандан сўнг ҳаво колорриферлар орқали ўтади. Шу вақтда минутига тахминан 7 минг марта тезликда айланиб турган дискка сут берилади. Марказдан қочима куч таъсири остида у дискнинг унчалик катта бўлмаган тешикчалардан отилиб чиқади. Ҳаво оқимига дуч

келиб майда-майда заррачаларга бўлиниб тузиб чиққан сут зарралари нихоят даражада майда (уларнинг катталиги бир неча ун микрон атрофида) бўлиб, қуритишни анча тезлаштиради. Мана шу заррачалар диаметри ўртача 30мк келадиган шар шаклида ҳисобланса, уларнинг тўзитилган 1л сутдаги умумий юзаси жуда катта - 200м 2 бўлиб чиқади. Катта босим ва юқори тезлик маҳсулот сифатига таъсир қилмайди. Минорага 140-160 о С да ҳаво кириб турса ҳам қуритиш зонасида сутдаги намликнинг кучли буғланиши натижасида сут ҳарорати 60-70 о С дан ошмайди. Минорада сут ёмғир бўлиб ёғилиб туради. Унинг поли қуритилган сут зарралари билан қопланиб беради. Куракчалар уларни шнекка йиғиб беради, сўнгра улар механик элакка ўтиб, кесакчаларидан эланиб олади. Дискли қуритишдан ташқари яна фарсункали ҳам қуритиш ҳам бор. Унда сут форсункалар ёрдамида пуркалади. Сочувчан қуритиш машинасидан олинган маҳсулот юқори сифати билан жували қуритишда олинган маҳсулотдан фарқ қилади. Қуритиш режими қуритилаетган аралашма турига боғлик. Қуюлтирилган аралашмани қуритишдан олдин, 50-60 о С гача иситиб олинади. Жест идишларига жойланган тайер маҳсулотни 116-117 о С ҳароратда 15-17 мин. стерилизация қилинади. Стерилизациядан сўнг уларни 20-40 о С гача совитилади. Қуюлтирилган стерилли сут маҳсулотларини 0-20 о С да сақланади. 0- 10 о С хароратда сақланган маҳсулотни муддати 12 ойни ташкил этади. Қуюлитрилган шакарли сут таркибида кўпи билан 26,5% сув, 12,5% сут шакари, 8,5 ёғ, 7,2 оқсил, 1,8% кул моддаси бўлади. Қуюқлаштирилган шакарли сутда қуруқ моддалар табиий сутдагига қараганда икки баробар зиед бўлади.

Қуюқлаштирилган шакарли сут герметик ёпилган учун унга ҳаво ва зарарли микроорганизмлар ўтмайди. Шакар консервант бўлиб, маҳсулотни бузилишдан сақлайди. Шунинг учун ҳам бу маҳсулот жуда узоқ турадиган маҳсулот бўлиб ҳисобланади. Одатда қуюқлаштирилган стерил сут оғирлиги 330г келадиган тунука идишларга қадоқланади. Унинг таркиби қўйидагича: суви - 74%, қуруқ модда 24,19% гача, жумладан сут оқсили - 7,0%. Рангли сут консервалари ва уларнинг кимевий таркиби Қуюқлаштирилган шакарли сутдан ташқари саноатда рангли сут консервалари ишлаб чиқилади. Бу турдаги сут маҳсулотини таркибига маълум миқдорда шакардан ташқари какао ва кофе қўшилади. Қуюқлаштирилган қандли сут қўшилган кофе оғирлиги 410г келадиган тунука банкаларда ишлаб чиқарилади. Унинг таркиби қўйидагича: суви 29%, қуруқ сут моддалари ва экстрактив моддалари - 27%, жумладан оқсили 8,4%, ёғи 7%, шакар 44% ни ташкил этади. Таркибига какао қўшилган сут маҳсулоти консерваси ҳам 410г идишга ишлаб-чиқарилади. Унинг таркибида 27,5% - сув, 43,5% - шакар, қуруқ сут моддаси ва какао - 28,5%, ёғи - 7,5% ва 8,7% оқсил бўлади. Юқоридаги сутли концентратлардан ташқари яна қуюллаштирилган шакарли қаймоқ ҳам ишлаб чиқарилди. Унинг таркибида 26% - сув, 36% - қуруқ сут, жумладан 8% оқсил, 19% - ёғ ва 3,7% шакар бўлади. Бу концентратни пирожний, торт ва ширин таомлар тайерлаш учун ярим тайер маҳсулот сифатида ишлатса ҳам бўлади. Қуруқ сут юқори даражада 99,8% тўла эрувчанлик ҳусусиятига эга. Унинг таркиби қўйидагича бўлади: оқсил - 25,6%, ёғи - 25%, сут шакари - 39,4%, минерал моддалари - 6,0 ва суви - 4,0%.

Сутни асосий ишлов бериш турлари а) Ҳароратли ишлов бериш. Бу турдаги ишлов беришга совитиш, пастеризация, қайнатиш, стерилизация ва музлатиш киради. Ишлов беришнинг асосий мақсади сутни таркибидаги микрофлораларни йўқотиш, уларнинг хусусиятларини ва сифат кўрсаткичларини максимал равишда сақлаб қолиш ҳисобланади. У ёки бу сабабларга қўра хом-ашё ва маҳсулотларни қайта ишлаши ёки истеъмолга чиқариш маълум вақтгача тўхтаб қолса ундаги микробиологик жараёнларни ривожланишини йўқотиш учун совитилади. Хом-ашё қабул қилгандан кейин ёки сепарация жараёнидан ўтгандан сўнг тезда совитиш тавсия этилади. Совитишда - совутиш қурилмасини барча турдаги конструкциясидан фойдаланиш мумкин. Совутиш махсус танк ва флягаларда олиб бориши яхши самара бермайди, чунки жараён секин ва узоқ давом этади. Бундай усулда хом-ашёда салбий жараёнлар бўлиб сутнинг сифат кўрсаткичлари пасаяди. олдиндан пастеризация қилиш ва совутиш яхши натижалар беради. Сут хом-ашёсини пастеризация қилиш ва юқори ҳароратда иситиш маҳсулотни ёки ярим тайёр маҳсулотни ишлаб чиқариш технологик кўрсатмалари талабларига асосан олиб борилади. Сут хом-ашёсини пастеризация қилиш амалиётда асосан бир ҳил режимда бажарилади: паст режимда, яъни 63-65 о С ҳароратда 30 минут ва 72-74 о С ҳароратда тез, яъни 15- 20 секунд давомида ишлов берилади. Сутни тез пастеризация қилишда эса сутни 85-88 о С ҳароратда иситилиб тезда совитилади. Юқоридаги сутни пастеризация қилиш усулларини яхши томонлари ва камчиликлари бор. Пастеризацияни биринчи режимида пастеризация аппаратининг иситувчи муҳитида сутни қўйиш ҳоли бўлмайди, лекин бу усул кўп вақтни талаб этади ёки сут хом-ашёсини пастеризация ҳароратида ушлаб

туриш учун қўшимча идишларни талаб этади. Иккинчи режимда пастеризация тез бўлади, лекин пастеризация курилмасини тез-тез куйикдан тозалаш (айниқса сут зардобини пастеризация қилишда) талаб этилади. Тез пастеризация қилишда эса керакли жихозлар талаб этилади. Юқоридаги усуллар билан сут хом-ашёсини пастеризация қилиш ишлаб чиқаришни конкрет шароитига боғлиқ ҳолда бажарилади. Уй шароитида ёки айрим ҳолларда фермаларда сутни микроорганизмлардан тозалаш мақсадида сутни қайнатилади. Стерилизация жараёни босим остида 115-116 о С ҳароратда 15-20 минут, 135-140 о С ҳароратда 2-4 секунд давомида олиб борилади. Бундай режимда ишлов бериш сутни бактериоцид таъсиридан ташқари сутнинг физикавий-кимёвий хусусиятларига ва унинг компонентларини (оқсиллар, айниқса зардобли сут шакари, минерал тузлар, сут ёғи, витаминлар, ферментлар) ўзгаришига таъсир қилади. Янги сут узоқ муддатга сақлаш мақсадида консервалашнинг музлатиш усули қўлланилади. Музлатилган сут бир неча хафтагача ўзининг аввалги хусусиятларини ўзгартирмайди ва йўқотмайди. (-15 о С). б) Ишлов беришнинг механик усули. Сутга ишлов беришнинг механик усулига фильтрлаш, механик ва биологик ифлосланганларни марказдан қочма тозалаш, сепарация қилиш, оқсилини ажратиш, гомогенлаш киради. Бу ерда сут компонентини кимёвий ўзгаришлари билан боғлиқ жараёнлар бўлмайди. Сутни қабул қилингандан кейинги уни қайта ишлашнинг оддий усули фильтрлаш ҳисобланади. Фильтрлашда сут хом-ашёси махсус элаклардан ўтказилади. Фильтрловчи материал сифатида бир неча қатламли марли, лавсан, метал элак ўртасига қўйиладиган тахтали томпонлар фойдаланилади.

Бу усуллар билан сутдаги бўлган катта механик аралашмалардан тозаланади. Катта ҳажмда сутни қайта ишлаш учун дискли ва цилиндрли фильтрлар ишлатилади. Заводга келтирилаётган сут таркибида механик аралашмалар кам бўлади. Шунинг учун ҳам уларни марказдан қочма сут тозалаш - сепараторларда бажарилади. Унда сут таркибидаги механик ифлосланганларни гравитацион ва марказдан қочма куч таъсирида ажратилади. Сут тозалаш - сепараторлардаги тарелкалар оралиги 1,5-3 ммни ташкил этади. Чўқма тўпланган сари сепараторни ифлос йиғилувчи бўшлиғи вақти-вақти билан тушуриб тозаланиб турилади. Сутни марказдан қочма тозалашда сутдаги ифлосланган майда заррачалардан, асосан биологик, оқсил моддаси, тўқима хужайралари, катта миқдорда микроорганизмлардан тозаланади. Аммо бактериал тўқималарни размерлари кичкина бўлганлиги учун тўла ажратолмайди. Бунинг учун махсус центрифугалар ишлатилади ва бу тозалаш жараёнини бактофугирлаш дейилади. Икки корпусли бактофугадан сут аввал битта бактофугага, кейин қолганига ўтади. Микроорганизмларни ажратиш самарадорлиги 99% тенг бўлади. Битта бактофуга 90% бактерияларни тозалайди. Айниқса сутли консервалар ишлаб чиқаришда бу жараён катта аҳамиятга эга. Ҳозирча сутдаги микроогранизмларни тўла ажратиш имкони йўқ, шунинг учун ҳам бактофуга ва пастеризация бирга олиб борилади. Сутни сепарациялаш - механик ишлов беришда кенг тарқалган усул ҳисобланади. Қаймоқ тозалаш-сепараторларида сутдаги ёғ эмульсиясини ажратиш марказдан қочма кучга асосланган. Ёғ шарикларини ажралиш тезлиги унинг размерларига, ёғсизлантирилган сутни ва ёғни зичлигига боғлиқ бўлиб, сутнинг қовущқоқлигига эса тескари пропорционалдир. Сутни қовушқоқлигини ошириш учун амалиётда унинг ҳароратини 35-45 о С гача

кўтарилади, айрим холларда эса 85-90 о С ҳароратгача (юқори ёғли қаймоқ олишда) кўтарилади. Творог массасини сувсизлантиришдаги сепараторлар парҳез твороглари ишлаб чиқариш линияларида қўлланилади. творог аралашмасига трубка орқали сепарациялашга, тарелка ушлагичга юборилади, у ерда тарелкалар ўртасида юпқа қатлам билан оқиб боради. Марказдан қочма куч орқали творог массасига ва зардобга ажратилади. Творог массаси оғир бўлгани учун барабан периферияси бўйича ҳаракат қилади, у ердан эса сопла орқали қабул қилиш пунктига келади. Нисбатан анча енгил фракцияси, яъни творог зардоби барабанни айланиш ўқидан сиқилиб чиқарилади ва тарелка ушлагичнинг ташқи канали орқали ва барабанни қопқоқ тешикчалари орқали ўтиб қабул қилиш жойига келади. Сут зардобини ишлов бериш бир қатор хусусиятларга эга. Сут ёғи ва казеинни ажратиб олиш мақсадида сут зардобини тўлалигича сепарациядан ўтказилади. Сепарация иссиқлиқ каогуляциясидан сўнг сут зардобидан зардоб оқсили ажратиб олишда ҳам қўлланилади. Ширдон сувни пишлоқларни ишлаб чиқаришда олинган зардобда сут ёғи ишлаб чиқариладиган пишлоқ тури, хомашенинг физик-кимевий кўрсаткичлари, шунингдек технологик жараенларнинг боришини белгилайдиган омилларга боғлиқ ҳолда 0,2-0,6%ни ташкил этади. Зардобдаги ёғ доначаларининг кўпчилиги 1-2 мкм диаметрга эга, ваҳоланки ёғнинг асосий ҳажми 2-6 мкм ўлчамга эга бўлган доначаларда мужассамлашган.

Похожие

Сут технологияси

Нордон сут маҳсулоти.Нордон сут маҳсулотларининг биологик қиймати

Сут ва сут махсулотлари

Сарёғлар ва сут консервалари технологияси

Ачитилган сут маҳсулотлари технологияси