Саноатда илмий техник тараққиёт, технологик жараёнларни оптималлаштириш - Пищевая технология - Рефераты

Саноатда илмий техник тараққиёт, технологик жараёнларни оптималлаштириш

Загружено в:

05.05.2023

Скачано:

0

Размер:

107.5 KB

Саноатда илмий техник тараққиёт, технологик жараёнларни оптималлаштириш Режа: 1. Илмий-техника тараққиётининг моҳияти, аҳамияти ва асосий йўналишлари. 2. Илмий техник-тараққиётнинг экологик муаммолари. 3.Технологик жараёнларни Оптималлаштириштиришнинг умумий қоидалари ва тушунчалари. 4. Технологик жараёнларни оптималлаштиришнинг усуллари

Илмий-техника тараққиётининг моҳияти, аҳамияти ва асосий йўналишлари Ҳар қандай тармоқнинг самарали фаолият юритишининг асосий омилларидан бири тармоқ корхоналарига илмий-техник тараққиёт ютуқларини кенг жорий этилиши ҳисобланади. Кўп йиллик тажрибалар шуни кўрсатадики, меҳнат унумдорлигининг 90 фоизи, иқтисодий харажатларнинг ярмидан кўпроғини ва олинадиган қўшимча даромадларнинг 60 фоизини халқ хўжалигида илмий-техника тараққиётининг ютуқларини жорий этиш орқали эришилади. Илмий-техник юксалиш- бу меҳнат воситаларини, меҳнат предметларини, ишлаб чиқариш усулларини, меҳнатни такомиллаштириш ва фан ютуқларига таяниб бошқаришдир. Амалда фаолият юритилаётган иқтисодиёт-бу янги, юқори даражада мукаммаллашган технология ва уни ишлаб чиқаришга кенг жорий этишдир. Бу ерда тармоқ доимий равишда революцион ва эволюцион илмий-техник юксалишларнинг боришини кузатиб бориши керак. Тармоқ учун илмий- техник юксалишларнинг самарадорлиги кўп, юқори ва арзондир. Илмий техник тараққиётнинг корхоналар учун аҳамияти қўйидагиларда намоён бўлади: • бозор учун керак бўлган маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмининг ўсиш суръатлари ва миқдори ошади; • маҳсулотнинг нарх ва сифати омиллари буйича рақобатбардошлиги ортади; • меҳнат шароити яхшиланади; • ижтимоий муаммоларни ҳал этиш осонлашади; • озиқ-овқат саноати тармоқларида мавсумга боғлиқлик бирмунча юмшайди; • тез бузиладиган хом-ашёларни қайта ишлаш жараёнлари тезлашади;

• жойларда озиқ-овқат чиқитларини қайта ишлаш имкониятлари туғилади, бу эса экологик самарадорликка эришишни таъминлайди; • зарарсиз технология жорий этилади, натижада истеъмолчилар, ходимлар учун қулай шароит яратилади. Технология соҳасидаги ютуқлар банкротликнинг олдини олади ва бошқалар. Илмий-техник тараққиётнинг асосий йўналишларига қуйидагилар киради: • техник революция ва техник таққиётнинг асоси бўлган фан ривожининг илғорлиги, ривожланиши; • ишлаб чиқаришнинг электр таъминоти; • ишлаб чиқаришни электоронлаштириш; • информацион технология ва ҳисоблаш техникасидан кенг фойдаланиш; • ҳамма ишлаб чиқариш жараёнларини механизациялаш ва автоматлаштириш; • биологик воситалар ва усуллар билан тўлдирилган оқилона кимёлаштириш; • лазер самарасидан, космик инструментларидан, микробиология, бионика, биоинженерия, ген инженерияси билан боғлиқ замонавий ва ўта замонавий йўналишлар; • айтилган илмий-техник тараққиётнинг ютуқларини ҳисобга олиб илғор технолгияларни яратиш; • ишлаб чиқаришни, меҳнатни такомиллаштириш ва янги технолгияларни, илмий техник тараққиётнинг бошқа йўналишларини жорий этишни бошқариш ва бошқалар. Илмий-техник тараққиётнинг бу йўналишларининг ҳаммаси жуда муҳим. Лекин, реал ҳаётда имкониятлардан фойдаланиб, унга ўзгаришлар киритиш мумкин. Шулардан баъзи бирларига тўхталиб ўтамиз.

Механизация. Механизация-бу қўл меҳнатини машиналар билан алмаштиришдир. Механизация қисман ва комплекс механизацияларга ажратилади. Механизация даражасининг кўрсаткичи қўйидагича ҳисобланади: ; бунда, К м –механизация коэффициенти; Б м -машина ёки механизмлар ёрдамида бажарилган иш ҳажми; Б у -ишнинг умумий ҳажми. Автоматлаштириш. Автоматлаштириш-бу инсоннинг ишлаб чиқариш жараёнларини назорат қилиш ва бошқариш жараёнларини автоматик жиҳозлар ва воситалар билан алмаштиришдир. Автоматлаштириш ҳам худди механизациялаш сингари қисман ва коплекс автоматлаштиришларга бўлинади. Автоматлаштириш даражаси қўйидаги қуйидаги формула билан топилади: ; бу ерда К а -автоматлаштириш коэффициенти; О а -автоматлар ёки автоматик линиялар тамондан бажарилган иш ҳажми; О о -ишнинг умумий ҳажми. Илмий-техник тараққиётнинг экологик муаммолари Бугунги кунда илмий-техник тараққиётнинг тез суръатлар билан ривожланиб бориши натижасида вужудга келган муаммоларни глобал муаммолар қаторига киритиш мумкин. Умумэътироф этилган муаммолар қаторига атроф-муҳитнинг ифлосланиши, ресурслар муаммоси, демографик муаммолар, ядро қуроллари, халқаро терроризм муаммолари, наркобизнес каби муаммолар киради.

Ана шу муаммоларни ечиш учун бугунги кунда амалий тавсияларни ишлаб чиқиш талаб этилади. Лекин, бу анча қийинчиликлар билан боғлиқдир. Бунда савол туғиладики, бу тавсиялар кимга қаратилиши керак. Бошқача айтганда, бутун ер юзида қайси субъект бу муаммоларни ечиш учун етарли даражада имкониятга эга деган савол туғилади. Мана шундай субъектлардан халқаро аҳамиятга эга бўлгани БМТ ҳисобланади. Лекин БМТ ҳам керакли ҳуқуқга ва моддий имкониятларга эга эмас. Лекин, чегараланган бу имкониятдан фойдаланмаслик мумкин эмас. Илмий-техник ривожланиш биринчи навбатда атроф-муҳит муаммосига таъсир кўрсатади. Техника билан қуролланган инсоннинг ишлаб чиқариш фаолияти табиатга салбий таъсир кўрсатиши бугунги кунда сир эмас. Бундай таъсир омилларининг баъзи бирларини келтирамиз. Маълумки биосферанинг функциясида ўрмонлар, тупроқ ва табиатда сувнинг табиий айланиб туриши жуда муҳим ҳисобланади. Айнан шу омиллар организмнинг нормал ҳаёт фаолиятида энг интенсив йўқотиш таъсирига учрайди. Ноқулай ўзгаришлар атмосфера таркибида юз беради. Органик ёқилғиларни (кўмир, нефт, газ) ёқиш, ўрмонларнинг йўқолиб бориши ва тупроққа ишлов бериш охирги юз йилликда атмосферада CO 2 гази миқдорининг 15% га ошишини келтириб чиқарди. Шу сабабли иқлимнинг исиши рўй бермоқда. Шу нарса аёнки, ер сиртида ҳаво ҳароратининг 2-3°С га ортиши (ҳозир 0,5 °С га ортган) Антарктида ва Гренландия музликларининг эриши рўй беради. Бунинг натижасида Дунё океанлари сув сатҳининг кўтарилиши рўй бериб, кўп ҳудудларни сув босиш хавфи туғилади. Экологик кризис табиатга керагидан ортиқча таъсир кўрсатиш натижасида табиий мувозанатнинг бузилиши, шунингдек атроф муҳитнинг йўл қўйилиши мумкин бўлган нормадан кўп марта ифлосланиши натижасида вужудга келади. Инсонннг ишлаб чиқариш ва бошқа фаолиятининг чиқитлари табиий йўл билан утиллаштирилиши доирасидаги меъёр сақланар экан кризис пайдо бўлмайди. Агар инсон атроф-муҳитга керагидан ортиқча

таъсир кўрсатар экан, табиат бу таъсирга бардош беролмайди, яъни бунда қайтарилмайдиган жараён юз беради. Шу сабабли инсонлар ўзларининг ҳаёти учун зарур бўладиган табиатни бузмасдан яшашни хоҳласалар, улар табиатга ана шу таъсирлар билан курашишида ёрдам беришлари талаб этилади. Экологик назария учун табий ресурсларнинг битмас-туганмаслиги деган фикрнинг амалда бўлиши ҳам катта аҳамият касб этади. Иқтисодий фаолиятнинг тез суръатлар билан ривожланиб боришида катта миқдордаги табиий ресурслар қайта пайдо бўлиш категориясидан, қайта пайдо бўлмаслик категориясиги ўтиб бормоқда. XX асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб минерал хомашёларни (нефт, газ, кўмир), яъни фойдали қазилмаларни қазиб олиш кескин даражада ўсган. Баъзи бир маълумотларга кўра дунёда охирги 40 йилликда фойдаланилга минерал хом ашёлар миқдори, шунгача бўлган даврда жами фойдаланилган хомашёлар миқдорига тенг экан. Шундай тез суръатлар билан энергия истеъмоли ҳам табора ортиб бормоқда. Бугунги кунда ҳар 10 йилда электрэнергияси ишлаб чиқариш икки мартага кўпаймоқда. Лекин бугунги кунда асосий электрэнергиянинг манбаи бўлиб заҳираси қайтадан тўлдирилмайдиган нефт, кўмир, торф, газ, уран-235 ҳисобланади. Табиий ресурсларнинг чегараланганлиги яна шу билан изоҳланадики, қишлоқ хўжалигида фойдаланиладиган ер майдони умумий ер майдонининг кам қисмини ташкил қилади. Мутахассисларнинг ҳисоб-китобига кўра инсоният ҳақиқатда қуруқликнинг фақтгина 13 фоизидангина қишлоқ хўжалик маҳсулотлари етиштириш учун фойдаланишлари мумкин экан. Бу эса яшаш учун инсоният ерни эҳтиёт қилиши керак деган маънони англатади. Экологик муаммолардан яна бири инсоннинг фаолияти натижасида ҳосил бўлаётган чиқиндиларнинг миқдори ортиши ва уларнинг экологик муаммоларни келтириб чиқараётганлигидир. Бу чиқиндилар атроф-муҳитни ифлослантирмоқда, юқорида қайд этганимиздек, моддий бойликлар ва энергиянинг олиниши ва қайтарилиш жараёни мувоффиқлашган бўлиши

керак. Акс ҳолда бу табиатдаги экологик мувозанатнинг бузилишига олиб келади. Илмий-техник тараққиёт натижасида юзага келаётган бу муҳим глобаллашган муаммоларни ҳал этишнинг йўлларидан бири-бу экологик зарарсиз ишлаб чиқаришни ташкил этишдан иборатдир. Бунинг учун иложи борича табиий ресурсларидан тежаб-тергаб камроқ фойдаланиш, амалий жиҳатдан мумкин бўлмаган ишлаб чиқаришларда эса иқтисодий жиҳатдан унумли ва экологик самара берадиган ишлаб чиқаришларни кўпайтириш зарур. Бу эса ҳозирги замон ишлаб чиқаришини ва табиатни узвий бирликда, яъни экологик иқтисодий тизим сифатида қаралиши кераклигидан далолат беради. Ишлаб чиқаришнинг салбий таъсирини ишлаб чиқариш ҳажмининг ортиб бораётганлигидан эмас, балки технологик жараёнларнинг такомиллаштирилмаганлигидан ахтариш мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Бу масалани ечишнинг асосий йўлларидан бири корхоналардан чиқаётган заррали чиқиндиларни тозалашнинг кам чиқитли ва чиқитсиз технологияларини ишлаб чиқаришга жорий этишдир. Ана шу йўллар билан атроф муҳитга чиқариладиган зарарли қўшимчаларнинг миқдорини камайтиришга, хомашёлардан комплекс фойдаланишга ва натижада ишлаб чиқариш ҳаражатларини камайтиришга эришиш мумкин. Технологик жараёнларни оптималлаштиришнинг умумий қоидалари ва усуллари Ҳозирги замон технологик жараёнлари кўп босқичли бўлиб, улар юқори тезликда, юқори ҳарорат ва босимларда амалга оширилади. Шу билан биргаликда улар ўзининг мураккаблиги, асбоб-ускуналарнинг ва операцияларнинг кўп хиллилиги билан таснифланади. Юқори сифатли маҳсулотларни олиш учун технологик режимларни қатъий равишда ушлаб туриш зарур бўлади.

Кейинги йилларда мураккаб жараёнларни оптималлаштириш учун тажрибаларни режалаштиришнинг сататистик усулидан кенг миқёсда фойдаланмоқда. Тадқиқотларнинг охирги натижаси жараёнларнинг адекват математик модели бўлиб, технологик режимларнинг оптимал вариантларини топишга имкон беради. Математик моделлар жараёнларни нафақат оптималлаштиради, балки алоҳида параметрлар ўзгартирилганда уларни оптимал бошқаради. Шу билан биргаликда жараёнларнинг математик моделари технологик жараёнларни автоматик равишда бошқаришнинг ахборот манбаи бўлиб ҳисобланади. Оптималлаштириш – инсоннинг мақсадга мувофиқ фаолияти бўлиб, тегишли шароитларда энг яхши натижаларга эришишдан иборат. Оптималлаштириш масаласини тўғри амалга ошириш учун қуйидаги шартларни бажариш зарур: • ҳолатни талабга мувофиқ ўзгартириш мумкин бўлган бошқариладиган таъсирлар билан оптималлаштириш объектининг мавжудлиги (технологик жараён); • оптималлаштиришнинг мақсади тўғри ифодаланмоғи керак; • оптималлаштириладиган катталик миқдорий баҳога эга бўлиш керак. Оптималлаштириш объектининг миқдорий баҳоси оптималлаштириш мезони ёки параметри деб аталади. Умумий ҳолатда жараёнларнинг иқтисодий оптимал мезони шу кўрсаткичларнин функцияси бўлиб ҳисобланади: R = f (В, Ф, Э,К) Жараёнларнинг иқтисодий самарадорлигини кўрсатувчи энг муҳим кўрсаткич бу ишлаб чиқарилган маҳсулотларнинг таннарҳи ҳисобланади. Таннарх ўз ичига хом ашё, материаллар, ёқилғи, энергия, ўзгарувчи ва доимий харажатларни олади. Ҳар қандай технологик жараён шартли равишда қуйидагича ифодаланиши мумкин.

Четга бурилиш, z Кириш, х y Чиқиш u Бошқарилувчи таъсирлар Бунда мезонларнинг асосий гуруҳи ажратилган бўлиб, улар жараённинг ҳолатини белгилаб беради. Технологик жараёнларни оптималлаштириш усуллари Жараённи табиати, математик моделининг характери, жараён ҳақидаги ахборотнинг мавжудлиги, масаланинг қўйилганлиги жиҳатидан жараённи оптималлаштиришнинг турли усулларидан фойдаланиб амалга ошириш мумкин. Тадқиқотчи аниқ масалани ечимини топишда оптималлаштиришнинг шундай усулини топиши керакки, ҳисоблар кам харажат билан иложи борича жараён ҳақида кўп ахборот бериши лозим. Масалан, стохастик жараённи оптималлаштириш учун тажриба-статистик усулидан фойдаланилади. Бунда актив ва пассив (фаол ва нофаол) тадқиқотлар ишлатилади. Пассив (нофаол) тадқиқот, уни кўп ҳолларда пассив кузатиш ҳам деб аталади. Яъни бунда технологик жараён қонуниятларини ўрганишда математик-статистик усул ёрдамида ахборотлар

қайта ишланади. Бунда бошланғич маълумотларни йиғиш, ишлаб турган объектга ташқаридан сунъий ўзгартиришлар киритилмасдан амалга оширилади. Маълумотларни қайта ишлаш билан жараённи математик моделини олиш учун классик прогреслаш ва корреляцион усулларидан фойдаланилади. Тадқиқотларни актив (фаол) усули эса тадқиқотларни режалаштиришга асосланади. Тадқиқотларни режалаштириш – бунда тадқиқотлар илгаридан тузилаган, ўзида оптимал хоссаларни жамлаган, режа асосида (матрица) амалга оширилади. Режалаштириш усулида жараёнга таъсир этувчи ҳамма омиллар ҳисобга олиниб, шу йўл билан бир вақтда омилларнинг ўзаро таъсир этиш кучларини аниқлашга имкон яратилади. Шунингдек, бунда оптимал параметрларни аниқлашда тажриба сонини камайтиришга эришиш мумкин. Актив (фаол) ва пассив (нофаол) усулда тадқиқотларни амалга оширишда математик модел ёки функция жавоби бўлиб, у оптималлаштириш параметрларини жарёнга таъсир этувчи омиллар билан боғловчи параметрдир. y = f ( x 1 , x 2 ,..., x k ). Статистик усулдан фойдаланишда математик модел Тейлор қатори қисми кўринишида бўлади. Унда регрессия тенгламаси қуйидаги кўринишга эга бўлади: k k y = b 0 +∑ bi xi +∑ bij xi x j +∑ bii xi 2 + ..., i = 1 ij = 1 ii = 1 бунда b 0 - регрессив тенгламанинг озод ҳади, b i - чизиқли коэффициент, b ij - ўзаро алоқа коэффициенти, b ii - квадратик коэффициент. Тенгламанинг коэффициентларини қуйидаги шарт асосида минимумга эришилади: N Ф =∑ ( y i - y ' i ) 2 = min i = 1 N – танлов ҳажми, y i – оптималлаштирш параметрларининг амалий ва назарий маъноси.

Адабиётлар: 1. O’zlem Tokuso’g’lu. Barry G.Swanson. «Inproving Food Quality with Novel Food Processing Technogies». Edited by.Taylor end Francis Group. 2015. p. 485. 2. Food and raw materials. Kemeraovo institute of food science and texnology. 2015, p. 145. 3. Васиев М.Ғ., Дадаев Қ.О. ва бошқалар. Озиқ-овқат технологияси асослари. –Т.: “Ворис-Нашриёт”, 2012. - 400 б. 4.Yo’ldoshev N., Kadirxodjayeva N. Ishlab chiqarish tehnologiyalari. Darslik. 2014yil.- 350 bet. 5. Адизов Р.Т., Ғаффоров А.Х. Хусенов С.Й. Донни тозалаш ва майдалаш технологияси. –Т.:” ТУРОН-ИҚБОЛ” нашриёти, 2006. -184 б. 6. Амонова З.М. Сут ва сут маҳсулотлари технологияси. –Т.: Чўлпон, 2004. 132 б. 7. Бобоев С.Д., Адизов Р.Т., Эргашева Х.Б. Омихта ем ишлаб чиқариш.-Т.: Ўзбекистон, 2003. -280 б.

Похожие

Озиқ-овқат саноати технологияси фанининг предмети, аҳамияти ва вазифалари

Оқилона овқатланишда таомлар таркибий қисмларини оптималлаштириш

Технологик жиҳозлар

Саноатда ишлатиладиган хом-ашёлар ва материаллар

Технологик қурилмалар структураси