Сабзавот ва мевалар - Пищевая технология - Рефераты

Сабзавот ва мевалар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

138.5 KB

Сабзавот ва мевалар Режа: 1.Сабзавот ва меваларнинг кимёвий таркиби 2.Илдизмевали ўсимликлар 3.Карам сабзавотлар 4.Помидорсимон сабзаволар 5.Десерт сабзавотлар

Сабзавот ва мевалар инсонларни озуқланишида катта аҳамиятга эга чунки, қимматли озуқа моддаларининг манбаи мева ва сабзавотлар ҳисобланади, овқатни яхши ҳазм бўлишида ҳам кўмаклашади. Айникса янги сабзавот ва мевалар кўпгина витаминлар ва минерал моддаларни сақловчи сифатида муҳим ахамиятга эгадир. Сабзавот ва меваларни янги ҳолда узоқ вақт сақлаш, ташиш ва сотишда бўладиган исрофгарчиликни максимал камайтириш хозирги куннинг долзарб масалаларидан ҳисобланади. Янги сабзавот ва меваларни етказиш ҳажмини ошиши билан бирга уларни саноатда қайта ишлаб қуритилган, тузланган, мариновка қилинган, тез музлатилган ва сабзавот-мева концерваларини тайёрлаш миқдори ҳам бир мунча ортади. Сабзавот ва меваларнинг кимёвий таркиби. Сабзавотларнинг озуқалик қиммати уларнинг кимёвий таркибига боғлиқ бўлиб асосан қанча углеводлар, витаминлар, минерал ва бошқа моддалар борлигига қараб аниқланади Мева ва сабзавотлар иштахани очади, оқсиллар билан, ёғларнинг ҳазм бўлишини яхшилайди. Инсоннинг саломатлигини ва касалликларга қаршилк кўрсатиши сақлаб боради. Сув. Сабзавот ва меваларнинг таркибидаги сувни миқдори ўртача 80- 90%, бодринг, редиска, салат таркибида эса 93-97% ни ташкил этади. Сувнинг ахамиятини белгилаб берадиган хусусиятлари қуйидагилардан ибора: юқори иссиқ ўтказиш ва иссиқлик сиғимиги эгалик, ҳамма ҳароратларда буғланиши (ҳатто 0 0 С пастда ҳам) ва полярлигидир. Таркибида намлиги юқори бўлган сабзавот ва мевалар сақланаётган муҳитда нисбий намликни катта бўлишини талаб қилади. Барги ишлатиладиган сабзавотларни ҳавони нисбий намлиги 95% гача, пиёзли сабзавотлар эса 75% бўлган шароитда сақланади. Сабзавот ва мевани ҳужайрасидаги сувни катта қисми (85% гача) эркин ҳолатда бўлиб, уларни қуритганда осонликча

чиқариб юбориш мумкин. Сабзавот ва меваларни сақлаганда намлигини йўқотади, бу эса уларни массасини йўқотишга олиб келади. Углеводлар. Сабзавот ва меваларнинг таркибидаги углеводлар асосан моносахарид ва дисахарид кўринишида бўлади. Кўпгина сабзавот ва меваларни таркибидаги қанди глюкоза ва фруктоза (узум, карам ва бошқалар) кўринишида бўлади. Баъзи бир сабзавот ва меваларда (пиёзли сабзавот, шафтоли ва бошқалар) сахароза кўринишида бўлади. Қандни кам учрайдиган кўриниши бўлган рафиноза, кислоза, мальтоза кам миқдорда (0,5% гача) учрайди. Қандининг миқдори кўп бўлган сабзавот ва меваларга узум (25% гача), қовунни (15%) мисол қилиб келтириш мумкин. Сабзавот ва меваларни мазаси ва ранги, қайта ишлашга лойиқлиги, ташишга чидамлиги уларнинг таркибидаги турли шаклдаги қандларнинг бир-бирига ва кислота миқдорига нисбатан лойиқ бўлади. Полисахаридни тури бўлган крахмал картошкада 20% гача бўлиши мумкин. Бошқа сабзавот ва меваларда эса кўпи билан 1% ни ташкил қилади. Пишиб етилмаган сабзавот ва мевалранинг (олма, беҳи) таркибида крахмални таркиби камроқ бўлади. Полисахаридлардан гемицеллюлоза ва клетчатка, сабзавот ва мевалрани асосан пўстида 2,0-2,5% гача бўлади. клетчатка ҳазм бўлмайдиган иккинчи даражали полисахаридларга киради. Лекин бу модда инсон аъзосидан холестрин ва бошқа зарарли моддаларни чиқариб ташлашга катта аҳамиятга эга. Гемицеллюлоза гексозанлар ва пентозанларга бўлинади. Гексозанлар инсон аъзосида ҳазм бўлади. Сабзавот ва мевалар таркибида гексозанлар сақлаш даврида гидролизга учраб гексозанларни ҳосил қилади, улар эса ширин маза беради. Пентозанлар эса ҳазм бўлмайди, лекин пентозангача парчаланади, ҳосил бўлган модда нуклеин кислотасини синтезида қатнашади. Инулин сабзавот ва меваларда ҳам учрайди, саримсоқда (15- 20%), тапинамбурда (13-20%) бўлади. Гидролизга учраб фруктозани ҳосил қилади. Мазаси ширин бўлиб, яхши ҳазм бўлади. Пеклин моддалари

углеводород табиатига хос юқори молекулали брикмадир. Кимёвий жиҳатдан протопектин, пектин ва пектин кислотага бўлинади. Протопектин моддаси пектинни комплекс полимеридир, яъни пектинни молекула қолдиғи кальций, магний ва фосфор орқали целлюлоза ва геллицелюлозага бриккан. Протопектин ферментлар таъсирида ёки қайнатилганда пектин, целлюлоза ва геммицелюлоза ҳосил бўлади. протопектин моддаси сувда эримайди, тўқимага қаттиқлик беради. Пектин метил эфири қолдиғи билан пектин кислотани кислород орқали боғланган полимеридир. Пектин маҳсулоларни қуюлтурувчи хусусиятига эга. Пектинни ғуюлтурувчи хусусиятиқанд ва кислотани концентрациясига ва муҳити рН га боғлиқдир. Пектиннни қуюлтириш учун керак бўлган моддаларнинг оптимал миқдори (% да): қанд- 60, кислота-1, пектин-0,5-1,5; рН-3,1-3,5 бўлиши керак. Тоза ҳолда ажратиб олинган порошок ёки концентрат ҳолдаги пектинни кўпгина қандли қандолат маҳсулотларини (джем, варенье, повидло, мармелад, пастила ва бошқалар) қуюлтиришга ишлатилади. Сабзавот ва меваларани қайнатилганда протопектин пектинга айланади ва уларни юмшатади. Карамни тузлаганда пектин моддаси кальций ионини бириктириб олиши натижасида тайёр маҳсулот қирсилдоқ бўлади. Органик кислоталар. Органик кислоталар сабзавот ва мевалрани ҳужайрасида боғлиқ ёки эркин ҳолда бўлиши мумкин. Эркин ҳолдаги кислоталар сабзавот ва меваларга маза беради. Энг кўп тарқалган органик кислоталардан олма, лимон ва вино (узум) кислоталарини келтириш мумкин. Органик кислоталарнинг умумий миқдори 0,1 да 6: гача (лимонда) бўлади. Кислотасини миқдорига қараб сабзавот ва мевалар 3 та гуруҳга бўлинади: 1.Кислотаси юқори бўлган 2-7%; қора, қизил, оқ смородина, олча, рябина, тоғолча, ёввойи тоғ олмаси, облепиха, клюква, лимон ва нордон сабзавотлар-1-1,5%; шавель, равоч; 2.кислотаси ўртача бўлган мевалар-0,5- 1,5% уруғли, данакли, резавор мевалар, цитрусли мевалар; сабзавотлар-0,5-

0,8% помидори; 3.Кислотаси паст бўлган мевалар-0,1-0,2%, шавель, равоч ва помидордан бошқа ҳамма сабзавотлар. Сабзавот ва меваларни нордонлиги кислоталарни миқдорига ва сифатига боғлиқ бўлади. Сабзавот ва мевалранинг мазасини объектив баҳолаш учун қандни ширинлик даражсини ҳисобга олган қанд кислота коэффициенти ҳисобланади. К кк = С глюкоза*100+С фруктоза*200+С сахароза*145/ С кислота Бу ерда: С-модданинг миқдори, %, Органик кислоталар мевани тўқимасида турли миқдорда тарқалган бўлиб, пўсти ва уруғида камроқ, мағзида кўпроқдир. Азотли моддалар. Азотли моддаларга оқсил ва азот тутувчи бошқа моддалар киради. азотли моддалар сабзавот ва бошқа мевалар таркибида нисбатан кам (0,6-7%) бўлса ҳам уларни ҳаёт фаолиятида катта аҳамиятга эга. Маслина ва дуккаклилар таркибидаги оқсилни мсиқдори (4-6%) бўлиб алоҳида ажралиб туради. Сабзавот ва мевалара оқсилдан ташқари яна эркин ҳолдаги амонокислоталар, ферментлар, нуклеин кислота, амидлар, гликозидлар, нитратлар ва бошқаларни ўзида сақлайди. Амонокислоталар модда алмашинувида актив қатнашади ва оқсилни синтез бўлишида иштирок этади. Сабзавот ва меваларни сақлаш даврида тинимсиз оқсилни гидролизи (амонокислотагача) ва қайтар жараён-амонокислоталардан оқсил синтез бўлиши жараёни кетади. Сабзавот ва мевалрани сақлашда маълум даврда оқсил мувозанати бузилади. Картошкани сақлаганда тинч ҳолатга ўтиш даврида оқсилни синтези тезлашади ва унинг миқдори ошиб кетади, кўкариш даврида эса оқсил гидролизга учрайди ва ҳосил бўлган амонокислоталар кўзчалари томон ҳаракат қилади. Гликозидлар фитопатоген микроорганизм билан зарарланишидан сақловчи, сабзавот ва мевалрага специфик маза ва хушбўй ҳид берувчи моддалар гуруҳидир. Соланининг миқдорини (25 мг/100г дан) ошиб кетиши

ўринсиз бўлиб, инсон аъзосини заҳарлаши ҳам мумкин. Картошка қуўш нурида сақланганда соланин билан бирга хлорофил ҳам ҳосил бўлади, шунинг учун ранги кўк бўлиб қолган картошкани истеъмол қилиш хавфлидир. Аччиқ бодомни таркибида кўп миқдорда амигдалин бўлиб унинг таркибига синил кислотаси киради, шунинг учун аччиқ бодомни истеъмол қилиш зарарлидир. Халқ табобатида аччиқ бодом нафас қисиши касаллигини даволашда ишлатилади. Амигдалин гликозиди аччиқ ўрик данагида, шафтоли ва олча данагида ҳам бўлади. Цитрусли мевалар гликозиди- гесперидин ва нарингин флавоноидлар гуруҳига мансуб бўлиб, Р-витамин активлигига эга. Уни оксидланишдан қанд эритмаси амонокислоталар, оқсил, олитин гугурт бирикмалари, кислоталар сақлайди. Р гуруҳ витаминлар. Р витаминлари катта бўлиб, асосийлари рутин, кверцитин, кверцетрин ҳамда цитрусларни флавансидлари нарингин, геперидиндир. Р витамин активлигини эгалллаган 150 га яқин модда аниқланган. Инсоннинг бир кунлик талаби 25 мг бўлиб, уни янги сабзавот, мева ва чой ҳисобига қондирилади. Сабзавот ва меваларни сақлаганда Р витамин активлиги парчаланиш ва оксидланиш ҳисобига камаяди. Сабзавот ва меваларни қайта ишлаганда Р витаминни йўқолишини паст ҳароратда (70- 85 0 С) термик ишлов бериб, оксидловчи ферментларни ишини тўхтатиб ёки сульфитация қилиб камайтириш мумкин. Витамин В 9 ёки Фолиева кислота. Витамин В 9 қизил ва оқ қон таначаларини пайдо бўлишини рағбатлантиради. Бир кунлиек витамин В 9 га бўлган истеъмол қилиш эҳтиёжи 0,2-0,4 мг бўлиб қисман чнги сабзавот в амеваларни истеъмол қилиш ҳисобига қондирилади. Сабзавот ва меваларда фолиевия кислота 0,5-15 мкг/г ни ташкил қилади. Бу витаминга земляника бой (16 мкг/г), укроп, петрушка, салат ва лимонда (2,5-5,5 мкг/г) камроқ, қолган сабзавот ва меваларда 2 мкг/г дан камроқ бўлади. Витамин К 1 (нартохинон) кўк сабзавотда кўп миқдорда бўлади, мисол учун шпинатда ва хлорофиллни таркибига киради. Сабзаавот ва меваларда витамин К ни миқдори 0,14-2,0 мг% ни ташкил қилади.

Кишини бир кунлин витамин К га бўлган эҳтиёжи 0,2-3,0 мг бўлиб уни 30% ини сабзавот ва меваларни ҳисобига қондирилади. Витамин Е гуруҳи (токоферол) одамлар ва ҳайвонларни пуштсиз бўлишидан асрайди, липидларни кўп оксидланишидан сақлайди. Витамин Е га бўлган бир кунлик эҳтиёж 10-20 мг ни ташкил қилиб уни 5-10% нигина сабзавот ва мева ҳисобига қондирилади. Сабзавот ва меваларни таркибида 0,1-10,3 мг% бўлади. Витамин Е учта формаларда бўлади. Такорофел энг катта биологик активликка эга бўлади. Такофероллар фақат ўсимликда синтез бўлади. Каротинлар мевалрага сариқ ранг беради. Каротинлар ёғда эрийди. Хрен ва горчица таркибидаги синигрин гликозиди уларга специфик маза беради, мирозиназа ферменти таъсирида парчаланиб горчицани алмил ёғини ҳосил қилади. Ҳосил бўлган горчица ёки ўткир ҳид ва аччиқ маза беради. Минерал моддалар. Сабзавот ва меваларни таркибидаги минерал моддалар, микро ва ультрамикроэлементларга бўлинади. Минерал моддаларга ҳар хил баргли ва карам сабзавотлари бой бўлади. Шавель, брюссель ва рангли карам, петрушка, пиёли сабзавотларда минерал моддалар (2-2,5% гача) кўп бўлади. Минерал моддаларнинг энг кўп миқдорини калий элементи, карам кальций элементини ўзида кўпроқ йиғади. Минерал моддалар ишқорий муҳит ҳосил қилади ва киши аъзосидаги нордон муҳитни мувозанатга келтиришда катта аҳамиятга эга. Минерал моддалар фермент, ранг берувчи моддалар, қон гемоглобини, ўсимлик кўк қисмидаги хлорофилл таркибига киради. Шу билан бирга сабзавот ва меваларни кимёвий моддалар билан ишлов берилганда, мис, қўрғошин, мишьяк ҳам тушиб қолиши мумкин. Фосфириги, калийли минерал ўғитлар билан эса фтор, стронций, уран, радий ва бошқалар тушиши мумкин. Зарарали ва заҳарли минерал моддаларни сабзавот ва мевага тушмаслигини олдини олиш учун кимёвий ишлов берилганда уларни дозаси ва муддатларига эътибор бериш керак ва минерал ўғит берганда ҳар хил сақлаш воситаларини қўллаш керак.

Витаминлар. Сабзавот ва мевалар витаминларга бой бўлиб, бу эса уларни биологик активлигини белгилаб беради. Витаминлар 2 та гуруҳга бўлинади: сувда эрувчи витаминлар - В 1 , В 2 , В 3 , В 6 , РР, Н фолиевая кислота, ёғда эрувчи витаминлар Е, Д, К ва провитаминлар. Сабзавот ва мевалар витамин С (аскорбин кислотаси) манбаи бўлганлиги билан қимматли ҳисобланади. Витамин С иповник, кўк грек ёнғоғида-2500 мг/100 г гача, қора смородинади-300 мг/100 г, ширин гаримдорида-120 мг/100 г гача, аччиқ гаримдорида-250 мг/100 г гача бўлади. Аксорбин кислотасини оксидланиши ҳарорат, оғир металл тузлари, ишқор, ультрабинафша нур таъсирида тезлашади. Каротинларни асосий манбаи қуйидагилар сабзида-16-35 мг/100 г, баргли сабзавотлардан петрушкада-8 мг/100 г гача, помидорда 1,5 мг/100 г гача, ўрикда-2 мг/100 г гача бўлади. Каротинлар сабзавот ва меваларни сақлаганда ва улардан турли овқатлар тайёрланганга яхши сақланади. Кишини каратинларга бўлган бир кунлик эҳтиёжи 3-5 мг ни ташкил қилади. Каротинлар кишилар инфаркт миокарди бўлганда юрак томирларида кислород етишмаслигини, қариганда кислород етишмаслик касалликларини даволанишига ёрдам беради. Витамин В 1 ни асосий манбаи картошкадир. Фенол моддалар. Бу моддалар сабзавот ва меваларга ранг беради ва ҳар хил касалликка қарши чидамли қилади. Фенол моддалардан хлороген кислота ва ошловчи моддаларни кўриб чиқамиз. Хлороген кислота картошка ва олмани мағзини қорайишида иштирок этади ва антимикроб хусусияти бор. Ошловчи моддалар сабзавот ва меваларда тўқ ранг ҳосил бўлишида қатнашади, таҳир маза беради. Бу модданинг манбаи анорни пўсти ва баъзи бир тропик ўсимликларни мевасидир. Ранг берувчи моддалар. Хлорофилл ўсимлик тўқимасини яшил рангга бўяйди. Каротоноид типидаги пигментлар: ликопин, каротин ва ҳар хил ксантрофиллар сабзавот ва меваларга сариқ ранг беради. Кўпгина сабзавот ва мевалрада каратоноидлар сақлаш даврида камаяди. Фақат сабзида териб

олгандан кейинги даврда каротинни биосинтези кузатилади, бунинг натижасида унинг миқдори ошади. Қайта ишлаганда каротоноидлар кислород билан оксидланиши натижасида парчаланади. Янги сабзавотлар. Сабзавотлар икки синфга бўлинади: вегататив ва генератив. Вегататив синфида ёсимликнинг илдизи, туганак меваси, барги, пояси, пиёзбоши ва бошқалар овқатга ишлатилади. Генератив синфида ёсимликнинг меваси истеъмол қилинади. Сабзавотларни вегататив синфи қуйидаги гуруҳларга бўлинади: туганак мевали ўсимликлар-картошка, батат, топинамбур; -илдизмевали ўсимликлар-сабзи, лавлаги, редиска, турп, шолғом, брюква, оқ илдизли кўкатлар, хрен; -карам экинлар-оқ карам, қизил карам, савойский карам, рангли карам, брюссель карами, шолғом карами; -пиёзсимон сабзавотлар-пиёз, кўкпиёз, порей пиёз, батун пиёз, саримсоқ. -салат-исмалоқ сабзавотлар-салат, исмалоқ, шавель; -десерт сабзавотлар-сарсабил, артишок, равоч; -зиравор сабзавотлар-укроп, жамбил, тархун, райҳон, майоран, кашнич. Мевали сабзавотлар қуйидаги гуруҳларга бўлинади: -ковакдош сабзавотлар-бодринг, ковак, кабачки, патисон, тарвуз, қовун; -помидорсимон сабзавотлар-помидор, бақлажон, қалампир, дуккакли ва донли сабзавотлар, сабзавот нўхат, сабзавот ловия, ширин маккажўхори. Янги сабзавотларнинг кимёвий таркиби 3- жадвалда берилган. 3-Жадвал. Сабзавот нинг номи Қуруқ моддалар Оқсили С витамин мг % Углеводлар уму моно крах ий ва ва мали Клетчаткси Орган- ник кислота

диса харид лар лар Картошка 24,0 2,0 20,0 16,3 1,3 15,0 1,0 0,20 Сабзи 12,7 1,3 5,0 7,2 7,0 0,2 1,2 0,25 Лавлаги 14,0 1,5 10,0 9,1 9,0 0,1 0,9 0,06 Редиска 7,0 1,2 29,0 - - - - - Оқ карам 10,0 1,8 60,0 4,7 4,6 0,1 1,0 0,32 Пиёз 14,0 1,4 10,0 9,1 9,0 0,1 0,7 0,22 Салат 6,0 1,5 15,0 - - - - - Исмалоқ 8,8 2,9 - - - - - - Бодринг 5,0 0,8 10,0 2,6 2,5 0,1 0,7 0,1 Тарвуз 11,0 0,7 7,0 8,8 8,7 0,1 0,5 0,12 Қовун 5,0 0,8 20,0 13,1 13,0 0,1 0,6 0,12 Помидор 3,0 2,9 25,0 3,8 3,5 0,3 0,8 0,75 Бақлажон 9,0 1,2 5,0 5,1 4,2 0,9 1,3 0,2 Аччиқ қалампир 10,0 1,3 25,0 6,2 6,2 - - - Тугунакли мевали ўсимликлар. Картошка. Картошка аҳоли овқатида истеъмол қилиш нормаси бўйича нондан кеийнгит иккинчи ўринда турувчи маҳсулот ҳисобланади. Картошканинг тугунаги ер остидаги йўғон поянинг пўсти ва мағизидан иборат бўлади. Тугунакнинг юзасида кўзлари бўлиб, уларнинг ҳар бирида 3-4 тадан куртаги бўлади. Тугунак пишиб етилиши даврида пўсти деб юритиладиган кўп қатламли иккиламчи пробка-тўқима ковлаб олади. Пўсти тугунакли қуришдан, микро аъзолари билан зарарланишдан сақлайди. 100 г картошканинг қувват қиймати 347 кЖ ни ташкил этади. Картошкани нимага мулжалланганига қараб шартли равишда ҳўраки, техник, хашаки ва универсал навларга бўлинади. Картошканинг хўраки навининг мазаси яхши, силлиқ юпқа пўстида саёзгина кўзлари, шакли эса думалоқроқ бўлади, мағи оқ, артилганда ва тўғралганда тез қораймайди. Картошканинг универсал навларида крахмал кўп бўлади, пишираётганда эзилиб кетади. Картошка етилиш вақтига қараб эртаги, (90

кун) ўртаги (120 кун) ва кечки (150 кун) бўлади. Эртаги навларга: Зарафшон, Эпикур, Эпрон, тезпишар Прекульский навлар; ўртапишар навларга: Элла, Любимиц, передовик, Хўраки-26 навлари; кечки пишар навларга: Олев, Темп, Обидов-2, Карчибарг Голландский навлари киради. Картошкани техник мақсадларда спирт, крахмал олиш учун ишлатилади. Картошкани сифатини баҳолаш. Картошкани сифатини ташқи кўриниши, ҳиди, мазаси, катта-кичиклиги бўйича баҳоланади. Юзасини 1/4 қисмидан кўпроғи яшил ранг бўлса, сўлиб қолган, яримта, бўлаклар, эзилган, кемирувчи зарарланган, музланган, ириган тугунаклар, ҳамда органик минерал аралашмалар бўлиши мумкин эмас. Картошкани касалликлари. Картошкада кўпинча фузариум, фитофтора, ҳўл чириш, ҳалқасимон чириш, қўтир касалликлари бўлади. Фузариум (қуруқ чриш) замбуруғдан келиб чиқади. Тугунаклар юзасида тўқ жигарранг доғлар тарзида пайдо бўлади. Фитафтора-замбуруғлар келтириб чиқарадиган касаллик, у картошка мағзини чириган массага айлантириб қўяди. Оддий қўтир-бу тугунаклар юзасидаги кичик-кичик ярачалар, сочма қўтир сўгалсимон ҳосилалар кўринишида бўлади. Ҳўл чириш картошка мағзини нохуш ҳидли масса даражасигача юмшатиб юборадиган бактериялардан келиб чиқади. Ҳалқасимон чириш картошка мағзи ичида қора ҳалқалар ҳосил қиладиган бактериялардан келиб чиқади. Топинамбур (ер ноки). Бу кўп йиллик серҳосил экин. Мамлакатимизнинг жанубида ўсади. Тугунаклари юзасидан йирик дўнг кўзлари бор. Овалсимон, узунчоқ бўлади. Тугунакларининг ранги сарғиш-оқ, пушти, қизил, бинафша ранг. Мағзи оқ, серсув, ширинроқ. Топинамбур таркибида инулин-20% гача, сахароза-5% гача ва азотли моддалар-30% бўлади. Топинамбур қовурилган ҳолда истеъмол қилинади. Топинамбурни молларга озуқа сифатида, инулин ва спирт олишда ишлатилади. Уни кузда ёки баҳорда еғиб олинади, тугунаклари совуққа чидамли бўлиб, қазилмай, қишда ерда қолиб кетса ҳам бўлади. Топинамбур қурғоқчилик бўладиган

(картошка ўсмайдиган) ноҳияларда экилса яхши ҳосил беради. Батат (ширин картошка). Батат Жанубий Америка, Япония, Хитой, Ҳиндистон, Янги Зенляндия, Филлипин оролларида ўсади. Унинг шакли ва ранги ҳар хил, ўсиб кетган ён илдизлари овқатга ишлатилади; батат картошкадан йирикроқ бўлади. Бататнинг таркибида: қанд-6%, крахмал-20%, оқсил-2% бўлади. Бататни ҳарорати 9 0 С ли хоналарда сақланади. Илдизмевали ўсимликлар. Сабзи. Сабзи провитамин А, каротин, минерал моддаларни манбаи ҳисобланади. Сабзи юрак-қон томир системасига яхши таъсир қилади, камқон одамларга фойдаси бор. Сабзини яхши навларини таркибида каротин кўп бўлади, мағзи сувли, майин ва ўзаги кичкина бўлади. Илдизмевасининг шакли ва узунлигига қараб хўраки сабзилар ясси-думалоқ шаклли, узунлиги 3-5 см-Париж мушак сабзиси; илдизмеваси цилиндирсимон ва конуссимон, узунлиги 8-20 см Геранда, Нантский ва Шантане, қизил мирзойи, мушак, илдизмеваси урчуқсимон чўзиқ узунлиги 20-45 см-Валерия сариқ мирзойи навларига бўлинади. Сабзининг илдизмеваси янги, бутун, тоза, шакли қинғир-қийшиқ бўлмаслиги, ранги бир тусли, шу ботаник навга хос, бандининг узунлиги кўпи билан 2 см бўлиши керак. Илдизмевасининг энг катта кўндаланг кесимини диаметри 2,5 см дан 6 см гача бўлиши керак. Бир партия стандарт сабзи орасида 10% гачаси белгилаб қўйилган катталиклардан 0,5 см фарқ қилиши мумкин. Сабзига ёпишган тупроқ 1% дан ошмаслиги керак. Лавлаги. Қандли юқори бўлган илдизмевали ўсимлик бўлиб сахарозани манбаи ҳисобланади. Унинг таркибида қанд, азотли моддалар (1- жадвал) минерал моддалар (1%), калий, кальций, магний, фосфор, темир ва кобальт тузлари тарзида бўлади. Лавлагида С 1 , В 1 , В 2 , РР, Р ва витаминлари бор. Унинг даволаш хусусиятлари бор, у ичак ишини яхшилайди, атеросклерозни олдини олади ва модда алмашувини тартибга солиб туради. Кесимида эти тўқ рангли ва оқ халқалари кам, шакли яссироқ думалоқ,

ўртача катталигидаги лавлагини ошбоп хусусиятлари энг яхши бўлади. Хўраки лавлагининг энг яхши рўзғорбоп ботаник нав навлари қуйидагилар: Бордо, Мисирий, Ясси, Несравненний, Грибовский, Бордо-этида ҳалқаси йўқ, тўқ қизил энг яхши навларидан бири; Несравненнийнинг эти майин, ранги тўқ, аъло даражада мазали. Лавлагининг илдизмеваси, янги, тоза, бутун, касалланмаган, хўл тегмаган бўлиши керак. Узилганда ўзида қолган бандини узунлиги кўпи билан 2 см бўлиши керак. Илдизмевалар орасида ёрилганлари, синганлари, шакли қинғир-қийшиқ, барги нотуғри қирқилганлари 5% дан ортиқ бўлмаслиги керак. Кўндаланг кесимининг диаметри 5 дан 14 см гача бўлиши керак. илдизмевасига ёпишиб қолган тупроқ 1% дан ошмаслиги керак. Шолғом. Шолғом этини таъми ўзига хос, таркибида 4-6% гача, витаминлардан С (40 мг/100 гача), В 1 , В 2 , РР, минерал моддлар бўлади. Шолғом илдизмевасини шакли думалоқ-ясси, ранги сариқ ёки оқ бўлади. Шолғомнинг эти серсув бўлиб, хомлигича, қайнатиб пиширилган, қовуриб, ёпиб, буғлаб пиширилган тарзда истеъмол қилинади. Шолғомни ерга кўмиб қўйилса, витаминларини йўқотмасдан узоқ вақт сақланади. Шолғомнинг энг яхши навлари-Петровский, Миланский, оқ Майский, Наманган, Самарқанд. Таркибидаги горчица ёғи (изотиоцианат-15 мг % гача) шолғомга ўзига хос маза беради. Редиска. Редиска энг эртаги ва қисқа вақтда пишиб етиладиган илдиз мевали ўсимликдир. Редиска серсув бўлиб хомлигича истеъмол қилинади. Редиска С витамини, минерал моддлар, айниқса калий ва темир тузларининг манбаи ҳисобланади. Редискани ёпиқ (теплица, парник) ва очиқ тупроқда етиштирилади. Редиска илдизмевасининг таркибидаги гликозидлар билан эфир мойларига боғлиқ алоҳида таъми ва ҳиди бўлади. Энг яхши рўзғорбоп- ботаник навлари: Сакса, ях, сумалак, оқтумшуқ, Тошкент оқ редискаси, майский ва дунгар. Редисканинг илдизмеваси янги, тоза, ёш, эти серсув майин, шакли ва ранги ҳар хил, янги яшил баргли бўлиши керак. Энг катта

диаметри бўйлаб ўлчами 1,5 см ва ундан ортиқ, чўзиқ навларининг узунлиги 6 см ва ундан ортиқ бўлади. Турп. Турпнинг илдизмеваси аскорбин кислотасига бой (30-40 мг/100 г) бўлиб таркибида яна қанд (6,0% гача), азотли моддалар (2% гача), минерал (кўп миқдорда калий) моддалар гликозидлари бор. Турпнинг таркибида фосфалиназа ферменти кўп бўлиб, у инсон аъзосида ёғни парчалашга хизмат қилади. Унинг аччиқроқ-ширин таъми ва ўзига хос ҳиди бўлади. Турпнинг таркибида ёғ моддаларининг парчаланишида иштирок этувчи ферментлардан липаза, фосфалиназа бўлади. Брюква. Брюква илдизмеваси таркибида қанд (7,5% гача) витаминлар С 1 , В 1 , В 2 , РР, каротин, эфир мойи бўлади. Калий, кальций, темир тузлари бўлади. Брюквани хомлигича, қайнатиб, димлаб пиширилган ҳолда истеъмол қилинади. Илдизмевасининг шакли шарсимон ёки ясси-думалоқ бўлади. Эти сариғи қимматли ҳисобланади. Красносельский нави энг яхши брюква ҳисобланади. Таркибидаги горчица ёғи (изотиоцианат) ўзига хос маза беради. Оқ илдизли кўкатлар. Оқ илдизли кўкатларга петрушка, пастернак, сельдерей ва хрен киради. Улар таркибида қанд (6,5-9,4%), витаминлардан С 1 , В 1 , В 2 , РР, каротин бўлади. Кўкатлар таркибидаги эфир мойи унга хушбўй ҳид беради. Петрушканинг илдизи ҳам, барги ҳам истеъмол қилинади. Петрушка илдизи таркибида эфир мойи, барги таркибида эса С витамини бор. Янги ва қуритилган петрушка зиравор сифатида овқатларга, консерва қилишда, сабзавотларни тузлашда, маринадлар тайёрлашда қўшимча сифатида ишлатилади. Петрушкани «Ширин», «Грибовский», нави кенг тарқалган. Петрушканинг парҳезбоплиик ва даволовчи хусусиятлари бўлиб, табобатда буйракни даволашда ишлатилади. Петрушкани илдизи янги, тоза, соғлом, бутун, баргсиз бўлиши керак. Пастернакнинг таркибида пектин С витамини бор. Унинг таркибидаги эфир мойи (3%) ўзига хос ҳид таратиб туради. Пастернакнинг шакли думалоқ конуссимон ва ранги оқ бўлади. Пастернак илдизи ошпазликда

консерваларни тайёрлашда зиравор сифатида ишлатилади. Энг кўп тарқалгани студент, эртаги Думалоқ навлари ҳисобланади. Илдизмеваси янги, тоза, соғлом, баргсиз бўлиши, шакли қинғир бўлмаслиги керак. Пастернакни чўзинчоқ шаклдаги илдизмевасини энг катта диаметри эса камида 3 см бўлиши керак. Сельдер. Сельдернинг илдизи, барги ва пояси ишлатилади. Биологик ва озуқалик қиммати бўйича петрушкадан кейинги ўринда туради. Сельдер оқ илдизи кўкатларнинг энг майини ва энг хушбўйи ҳисобланади. Сельдернинг илдизи шарсимон, илдиз меваси ўткир, хуштъам бўлади. Кенг тарқалган навлари: Яблочний, снежний шар, Гриборский илдиз. Ошпазликда зиравор сифатида ишлатилади. Сельдерни барги жуда кўп бўлиб, янги ва қуритилган ҳолда зиравор сифатида ишлатилади. Сельдернинг баргида 60 мг/100 г гача аскорбин кислотаси, 3-4 мг/100 г каратин, 3% гача оқсил ва талйгина миқдорда минерал моддалар бўлади. Сельдер пояси салат тайёрлашда ишлатилади. Унда 3-4 си гача етадиган серсув барг поялар бўлади. Сельдернинг уччала тури ҳам янги, тоза, соғлом бўлиши керак. илдиз мевасининг энг катта кўндаланг кесими диаметридаги ўлчами камида 4 см бўлиши керак. Карам сабзавотлар. Оқ карам, қизил карам, савой карам, гулкарам, брюссель карами ва колраби карам сабзавотларига киради. Карам сабзавотлар аскорбин кислотаси (1-жадвал), каротин, минерал моддаларнинг манбаи ҳисобланади. Карамни ҳамма турларида горчица ёғи бўлиб улар ўзига хос маза беради. Ўсиб келаётган аъзо учун керакли бўлган кальций, фосфор, тўлиқ қиматли оқсилга бойдир. Карам сабзавотларда холестерин миқдорини камайтирадиган фоль кислота, склерозга қарши таъсир этувчи холин моддаси бор. Оқ карам таркибида ошқозон яраси касаллигини даволашда ишлатиладиган У витамини бор. Оқ карам. Ҳосилдор сабзавот ўсимлиги ҳисобланади, ташишига чидамли, яхши сақланади. Барча карам сабзавотларидан энг кўп тарқалган ўсимлик. Оқ карам ҳомлигича, ошпазликда, тузлаш консервалар тайёрлаш

учун ишлатилади. Оқ карам серсув оқ барглардан иборат. Оқ карам таркибида оқсил (1-жадвал), қанд, минерал моддалар (кўп миқдорда калий ва фосфор тузлари), витаминлар бор. Оқ карамни вегатацион даври бўйича эртаги, ўртаги ва кечки навларига бўлинади. Эртаги навлар-Слава, Гриборский слава, Подарок, каширка. Кечка навлар-Амгер, Зимовка, кечки Московский. Кечки навларни узиб олгандан кейин кейинги фаслгача сақлаш мумкин. Оқ карам бошлари сифати бўйича стандарт талабларига жавоб бериши керак: янги, тоза, зич бўлиши, юмшоқ бўлмаслиги керак. Ўзагининг узунлиги-кўпи билан 3 см бўлиши керак. Бошлар уларга зич ёпишиб турадиган кўк ёки оқ баргларигача етказиб тозаланган бўлиши керак. Карам бошининг оғирлиги эртаги карамда-камида 0,4 кг, ўртаги ва кечки карам- камида 0,8 кг бўлади. 1 февралдан бошлаб тозалаш вақтида бошининг юзидан кўпи билан 1/8 қисми кесиб ташланганда оғирлиги камида 0,5 кг қолган карамларни сотишга рухсат этилади. Қизил карам. Барглари таркибидаги антоциан цианидин бўлгани учун қизил карам бошлари бинафша-қизил рангдан тўқ қизил ранггача бўялган бўлади. Бу карам бошларининг катталиги оқ карамга нисбатан кичикроқ (1,5- 3 кг), лекин ундан зичроқ, яхши сақланадиган бўлади.Бу карамни янги ҳолича ва мариновка қилиб ишлатилади. Энг тарқалган навлари, Гако, Тошбош, Зенит. Қизил карамнинг бошлари янги, тоза, бутун, етарли шаклланиб бўлган, зич, бўлиши керак. Ўзагининг узунлиги-кўпи билан 2 см; карам бошининг оғирлиги-камида 0,6 кг. Қишда сақлангандан кейин (1 февралдан бошлаб) кўпи билан 1/8 қисми кесиб ташланган тозаланган бошининг оғирлиги камида 0,5 кг бўлган карамларни сотишга руҳсат этилади. Савой карами. Савой карамини барглари қат-қат бурмали, оч яшил рангли, нафис мазаси билан ажралиб туради. Савой карами таркибида азотли моддлар ва минерал моддлар, С витамини (70 мг %) оқ карамдагидан кўпроқ бўлади. Янгилигида истеъмол қилинади. Шўрва ва гарнирлар тайёрлаш учун

ишлатилади. Кенг тарқалган навлари Венский эртаги, Верто, Юбилейний, Савой карамини сифат кўрсаткичлари стандарт лталабларига жавоб бериши керак: бошлари янги, бутун, етарлича шаклланган, барглари пуфакча- пуфакча, касаллаик ва шикастланганлик нишоналари бўлмаслиги керак. Ўзагининг узунлиги камида 3 см, оғирлиги камида 0,4 кг бўлиши керак. Гулкарам. Гулкарам ўзининг ёқимли мазаси билан алоҳида ажралиб туради, аскорбин кислотаси (120 мг/100 г гача), оқсилни (3% гача) манбаи ҳисобланади. Овқатга ўсиб етилмаган оқ рангли тўпгули (боши) ишлатилади. У яхши ҳазм бўладиган ва пархезбоп маҳсулот ҳисобланади. Бу карамни сувда қайнатиб, шўрвага солиб, енгил қовуриб, маринадлаб, номакобда яхлатиб, консерва қилиб истеъмол қилинади. Энг кўп тарқалган навлари: Отечественний, Мовир-74, эртаги Грибовский 1355. Гулкарамни стандарт бошларининг ўлчами энг катта кўндаланг диаметри бўйлаб 8 см дан кам бўлмаслиги, ўзи зич, оқ ёки оқ-сариқ, янги, тоза, зараркунандалар билан зарарланмаган ва шикастланмаган арглари кўкариб кетмаган ва илдизи сўнгги япроғидан кўпи билан 2 см пастда бўлиши керак. Брюссель карами. Брюссель карами юқори биологик қимматга эга бўлган сабзавот ҳисобланади. У баландлиги 1,5 м гача етадиган поя устида тугиладиган, диаметри 2-6 см, кўкиш юмшоқ бошдан иборат. Бу карамнинг таркибида оқсили (4,8%), минерал моддалари (1,3%), С витамини (120 мг/100 г) кўп бўлади. Унинг таъми жуда яхши бўлиб, шўрва, гарнир тайёрлашда, сувда пишириб, тузда музлатиб ишлатилади. Энг яхши навлари: Геркулес, Эрмутский. Брюссель карамининг бошлари шаклланиб етилган, соғлом, бутун, тоза касалланмаган ва шикастланмаган бўлиши керак. Кольраби. Оқ рангли майин ва серсув этли йўғонлашган ер устки пояси овқат сифатида ишлатилади. Мазаси ўзига хос бўлиб оқ карам мазасига ўхшаб кетади. Хомлигича, сувда пишириб, димлаб, қуритиб истеъмол қилинади. Кольраби таркибида оқсил (2,8%), қанд (7,4%), С витамин (50 мг%) бўлади. Навлари-Оқ Венский, Кўк Венский, Голиаф.

Стандарт талабларига кўра поя меваси пишиб ўтиб кетмаган, пўстлоғи оқ-яшил ёки бинафша ранг, эти оқ рангли серсув бўлиши керак. Эртаги навларида поя мевасининг ўлчами энг катта, диаметри бўйлаб 10 см дан ошмаслиги, кечпиширилади эса 20 см дан ортмаслиги керак. Пиёзсимон сабзавотлар. Сабзавотларни бу турини хомлигича, овқатга солиб ва консервалар тайўрлаганда ишлатилади. Унинг таркибида эфир мойлари ва гликозидлари ўзига хос маза ва ҳид беради. Пиёзсимон сабзавотлар таркибида фитонцидларнинг борлиги уларнинг шифобахш аҳамиятига эга эканлигига сабааб бўлади. Пиёз ва чеснок юқори нафас йўллари шамоллаганда, астма ва ҳакозолар билан касалланганда шифобахш таъсир қилади. Пиёз Ўзбекистонда асосий сабзавтлардан бири бўлиб, у республика бўйича истеъмол қилинадиган сабзавотларни 18% ини ташкил этади. Ўзбекистон шароитида пиёзнинг асосан ярим аччиқ ва чучук навлари етиштирилади. Ўзбекистонда етиштириладиган пиёз навлари қуйидагилар: Андижон, Марғилон, Самарқанд-172, Фароб-167, Донгон-56, Коба-132, Ленинобод, Қоратол. Пиёз етилиб пишгандан сўнг еғиштириб олинади ва у устки пўсти ва банди кесилиб йириклиги ва сифатига қараб сараланади. Йирик, тоза, қуриган пиёзлар яшикларга ва қопларга жойланиб савдога чиқарилади ёки сақлаш учун юборилади. Савдога чиқарилган пиёз партияси бир ҳил навли, яхши қуритилган бир текис йирикликда ва рангда бўлиши керак. Пиёзнинг устида 2-3 қават қуруқ пўсти бўлиб, банди камида 3-5 см қолдирилиб ирқилган ва яхши қуритилган бўлиши керак. Пиёз ўлчами энг йўғон диаметри бўйлаб узунчоқ тухумсимон шакллари учун-3 см, қолган навлари учун-4 см дан кам бўлмаслиги зарур. Майда, қуруқ, пўстсиз, заҳарланган, боша тусли пиёзларнинг умумий миқдори 5% бўлиши мумкин. Яхши қуримаган, банди нам пиёзларнинг ҳамма навлари учун 1 сентббрга қадар 15% гача, 1 сентябрдан сўнг 5% бўлиши мумкин. Кўклам фаслида узунлиги 1 см гача кўкарган пиёзлар 10% гача бўлишига руҳсат этилади. Кўк пиёз-савдога бош пиёздан ташқари

мавсумлик маҳсулот сифатида кўк (барра) пиёз ҳам чиқарилади. Таркибида С витамини, каротин бор, янгилигича ишлатилади. Пиёзнинг кўк барги пиёз бош билан бирга сотувга чиқарилади (баргининг узунлиги-камида 20 см). Кўк пиёз барглари янги тоза (лой ёпишмаган) бўлиб ва сарғайиб қолмаган бўлиши керак. Порей пиёз. Овқатга йўғонлашган поячаси ва кўк майин ясси барглари ишлатилади. Бу пиёзнинг таъми салгина аччиқ, шунинг учун салат қилишга ва заравор сифтида ишлатилади. Батун пиёз. Бу пиёз кўп йиллик пиёз бўлиб унинг ҳосили 3 йил давомида йиғилади. Батун пиёз таркибида 68-80 мг/100 г витамин С бўлади. Овқатга витаминга бой найча барглари ишлатилади. Саримсоқ. Умумий қобиқ билан қопланган, 3-20 бўлакчадан иборат мураккаб пиёзбошдир. Саримсоқ таркибида кўп миқдорда қуруқ моддаси (30% гача), оқсиллар (6,5%), минерал моддлар (1,5%) бўлади. Таркибидаги диалил-дисульфид эфир мойи ва фитонцидалар унга аччиқ маза ва ўзига хос ҳид ва бактерицид хусусияти беради. Саримсоқ таркибидаги аскорбин кислотаси ва каротин миқдори билан ҳам қимматли ҳисобланади. Саримсоқ сабзавот сифатида ҳом ва пиширилган ҳолдла истеъмол қилинишидан ташқари, консерва саноатида, медицинада кенг қўлланилади. Ўзбекистонда саримсоқнинг Дунган, Ўзбекистон, Андижон навлари етиштирилади. Саримсоқни сифати стандарт талабларига жавоб бериши керак: диаметри 2,5 см дан кам бўлмаслиги, қуруқ бандининг узунлиги 2-3 см бўлиши керак. Бир туп саримсоқда шикастланган, донлари тушганлари 4% дан ошмаслиги шарт. Кўклам фаслида банди 2 см гача кўкарган бўлиши мумкин. Салат-исмалоқ сабзавотлар. Салат-исмалоқ сабзавотларга салат, исмалоқ ва шовул киради. Буларнинг азотли ва минерал моддларга (темир, фосфор, йод, кальций) витаминларга (С, Р, К, В гуруҳ, каротин) бой серсув янги барглари овқатга ишлатилади.

Салат. Салатнинг асосан уч тури етиштирилади: баргли, ўрама ва Ромен. Баргли салат-оч яшил рангли барги узун. Тупбарг ташкил этадиган тезпишар ўсимлик. Энг кўп тарқалган нави-Московский парник-салат. Барг салатнинг туп барги янги, тоза, қотиб кетмаган, гулпоясиз барглардан иборат бўлиши керак. Баргининг узунлиги илдиз бўғзидан бошлаб камида 8 см. Ўрама-салатни ўртасида узунлиги 10 см дан ошмайдиган, оч яшил барглардан иборат кўк боши бўлади. Салатошлар қотиб кетмаган барглардан думалоқ ёки япаски думалок шаклда ўралган, янги бўлиши, боши энг катта кўндаланг диаметри бўйлаб камида 8 см бўлиши керак. Ромен салати дағал барглардан иборат, чўзинчоқ овал шаклдаги жуда пўк бош ҳосил қилади. Куз ва қиш фаслларида истеъмол қилиш учун етиштирилади. Исмалоқ (шпинат). Серсув тўқ яшил гўштдор барглари янгилигича истеъмол қилинади, ошпазликда ҳам ишлатилади. Эрта баҳорда исмалоқни кўкат сабзавотларга қўшиб кўк сомса қилинади. Исмалоқ ёввойи ҳолатда Ўрта Осиёда, Кавказда кўплаб учрайди. Қишлоқ хўжалигида Виктория, Ростов ва Голланд навлари етиштирилади. Савдога кўкат сабзавот сифатида чиқарилади. Исмалоқ барглари янги, сарғаймаган, гулпоялари йўқ ва тупроқ ёпишмаган бўлиши керак. Шовул. Кўп йиллик ўсимлик бўлиб, барвақт етилади. Гулпоялар ҳосил бўлгунча чиққан янги барглари истеъмол қилинади. Шовул кислота ва шовул кислота тузи мазасини нордон қилиб туради. Бу моддаларни кўп миқдорда истеъмол қилиш киши аъзосига, айниқса буйрак касали бор одамларга зарарли. Шовул таркибида кўп миқдорда темир (0,014-0,024%), калий, кальцтй моддалари ва витамин С бор. Десерт сабзавотлар. Равоч, сарсабил ва артишов десерт сабзавотларга киради. Десерт сабзавотлар кўп йиллик ўсимлик бўлиб бошқа сабзавотлардан олдин етилади ва С витамин манбаи бўлади. Равоч. Кўп йиллик ёввойи ҳолда ўсадиган ўсимлик, асосан Ўрта Осиё ва Сибирь далаларида учрайди. Истеъмол учун серсув, нафис, нордон мазали

30-60 см узунликдаги барги-банди фойдаланилади. Равоч тансиқ сабзавот сифатида истеъмол қилинади, шўрвага ҳам қўшиш мумкин, ичимликлар, консервалар тайёрлашда ишлатилади. Медицинада равочдан сурга дори тайёрланади. Савдога равоч янгилигича даста ҳолатда боғлаб чиқарилади. Сарсабил. Янги серсув шохлари ширинроқ мазали ва нафис ҳидли бўлади. Сарсабил таркибида қандлар, азотли ва минерал моддалар, С ва А витаминлари бор. Сарсабилни сувда пишириб (мой ва соус билан), гўштли таомлар гарнири сифатида, шунингдек консерва тайёрлаб ва қуритиб истеъмол қилинади. Тупроқ тагида ўсган томирлари ёш, янги, серсув, бутун бошли, йўғонлиги 0,5-2,5 см ва узунлиги 18-20 см бўлиши керак. Артишок. Истеъмол учун очилмагансерэт саватсимон гул қуечаси ва ёш баргларининг қисми ишлатилади. уларни таркибида қанд кўп (12,7%). Артишокни сувда пишириб ёғ ёки соус билан истеъмол қилинади. Савдога артишок меваси кичик банди билан узиб чиқарилади. Узилгандан кеийн салқин хоналарда 2-3 ойгача сақланиши мумкин. Ўзбекистон шароитида деярли учрамайди. Бу сабзавот фақат консерваланган ҳолда бўлиши мумкин.

Фойдаланилган адабиётлар 1.А. Баҳромов Товаршунослик асослари ТДИУ, I -қисм Т.: 1976 2.Н.Г. Прохорова Озиқ-овқат моллари товарпшунослик Ўрта ҳунар-техника билим юртлари учун дарслик, Т.: Ўқитувчи 1991 3.А. Баҳромов Товаршунослик асослари ТДИУ, II -қисм Т.: 1976 4.Ш.З. Убайдуллаев Озиқ-овқат товарлари товаршунослиги. Нашрда 5.Елизарова Г. Товароведение с основами стандартизации. М.: 1999 6.Жиряева Е.В. Товароведение. М.: 2002 7.Дмитриченко М.И. Экспертиза качество и обнаружение фальсификации продовольственных товаров. Учебное пособие. М.: 2003 8.Чепурной И.П. Идентификация и фальсификация продовольственных товаров. М.: 2002

Похожие

Қайта ишланган мевалар ва сабзавотлар

Сабзавот

Мева ва сабзавот маринадлари

Сабзавот маҳсулотларини қуритиш

Сабзавот-меваларни навлаш ва саралаш машиналари