Мева ва сабзавотларни қуритиш усулида консервалаш технологияси - Пищевая технология - Рефераты

Мева ва сабзавотларни қуритиш усулида консервалаш технологияси

Загружено в:

05.05.2023

Скачано:

0

Размер:

89.5 KB

Мева ва сабзавотларни қуритиш усулида консервалаш технологияси Режа: 1. Меваларни қуритиш технологияси. 2. Сабзавотларни қуритиш технологияси. 3. Мева ва сабзавотларни қуритишнинг сублимация усули.

Меваларни қуритиш технологияси Республикамизда юқори навли турли хил узум ва мевалар етиштирилади. Улар кимёвий таркиби ҳамда витаминга бойлиги билан шимолий ҳудудларда етиштирилган мева ва узумлардан анча юқори туради. Мева ва узумни 5-6 ой сақлаш мумкин. Бундай сақланган мева ва узумларнинг сифати пасаяди, физик массаси камаяди. Шунинг учун ҳам мева ва узумни қуритиш муҳим аҳамиятга эга. Қуритилган маҳсулотни юклаш-тушириш, сақлаш жуда қулай, шу билан бирга бу маҳсулотлар ҳар хил экспедициялар ва йўловчилар учун ҳам бебаҳо, сифатли маҳсулотдир. Олма ва шафтолини қуритиш. Олма-Ўзбекистонда энг кўп тарқалган ҳамда кенг истеъмол қилинадиган мевадир. Олмалар, асосан, ҳўл ҳолда истеъмол қилинади. Олмани барча навларидан қоқи қилинаверади. Қанд моддаси ва кислотаси кўпроқ хушбўй, эти оқ ва оч сариқ олмадан сифатли қоқи тайёрлаш мумкин. Қуритиш, асосан, қуйидаги усулларда ўтказилади: - оддий усулда қуритиш, бунда меванинг пўсти арчилмайди; - франсузча усулда қуритиш, бунда меванинг пўсти арчилиб, уруғи олинади. Бу усулда қуритилганда мевалар терилгандан кей ин сараланади, ювилади, тўғралади, пўстидан ажратилади, дудланади, қуритилгандан кейин нами бараваралаштирилиб, яшикларга солиб, сақланади. Қуритиш учун олмалар техник пишиш даврида ёки тўлиқ техник пишишдан 2-3 кун олдин йиғиштириб олинади. Бу даврда навларига қараб олма қанддорлиги 8-16%, кислоталилиги 0,2-1 % бўлиши керак. Қуритишдан олдин сортларга ажратилган олмани ювиш машиналарида ёки тоза сув солинган ванналарда ювиб, турли микроорганизмлардан, чанг ва ифлосликлардан тозаланади. Олма қоқи дезинфексия қилинган тоза бинода 0-10 °C ҳароратда, 60-65 % ҳаво намлигида сақланиши лозим.

Шафтоли ҳўл ҳолида сақлаш ҳамда ортиш-тушириш ишларига чидамсиз бўлганлиги сабабли, қуритиш ҳамда турли усулларда қайта ишлаш маҳсулотни йил давомида истеъмол қилиш имконини беради. Ўзбекистон шароитида шафтолининг турли навлари узоқ муддат давомида, яъни июлдан октабрнинг охиригача пишиб етилиши сабабли қуритиш имкони бошқа меваларга нисбатан бирмунча кўпроқдир. Қуритиш учун қанддорлиги ва қуруқ моддалар миқдори (12-18%) бўлган, йирик, туксиз навларидан фойдаланилади. Шафтолини икки усулда: данаги билан ёки данаксиз қуритиш мумкин. Данаксиз қуритишда юқори сифатли, яхши пишиб етилган, қуритиш учун белгиланган навлар олтингугурт билан дудланади. Қуритишдан олдин йирик-майдалигига, пишиш даражасига қараб саралангандан кейин, дудлашдан олдин тукли шафтолиларга ишқор эритмаси билан ишлов берилади. Шундан кейингина пўстини ажратиш енгиллашади. Навларга ажратилган шафтолини патнисларга 2-4 кг дан солиб, 1-3 % ли каустик сода эритмасида 30-90 секунд сақланади, кейин совуқ сув билан ювиш тавсия этилади. Сўнгра пўстидан ажратилган маҳсулот иккига ажратилиб, данаги олингандан кейин, ички томонини юқорига қаратган ҳолда патнисларга қўйиб дудлаш ўтказилади. Пўстидан ажратилган ҳамда данаги олинган шафтоли, данаги бутун ҳолида пўсти билан қуритилганга нисбатан 2-3 баравар тезроқ қурийди. Дудлаш ҳар килограмм маҳсулот учун 1-1,5 г олтингугурт ҳисобида 60-80 минут давомида ўтказилиши лозим. Йирик донали шафтолилар учун олтингугурт меъёрини бироз ошириш ёки дудлаш вақтини узайтириш мумкин. Дудланган шафтолилар патнисларда қуритиш майдончасидаги сўкчакларга қўйилади. Қуритишни тезлаштириш учун шафтолилар ҳар 2-3 кунда ағдариб чиқилади, 5-7 кун ўтгандан кейин, яъни қоқи намининг 2/3 қисми камайганда, патнислар соя жойда устма-уст қилиб тахлаб, охиригача қуритилади. Қуритиш 12-22 кун давом этади. Қуритилган маҳсулот таркибидаги намлик 18% дан юқори бўлмаслиги лозим. Қоқи қўлга олиб

эзилганда эгилувчан, аммо синмайдиган, ичида нам қолмаган бўлса, тайёр ҳисобланади. Шафтолиқоқининг қанддорлиги 50-65%, кислоталилиги 3,0-5,0%, қуруқ маҳсулотнинг чиқиши 15-22% атрофида бўлиши мумкин. Сабзавотларни қуритиш. Ўрта Осиё республикаларида табиий шароитнинг қулайлиги сабзавотларни шамоллатиб, офтобда қуритиш имконини беради. Сабзавотни қуритишдан мақсад уларнинг намлигини қочириб, микроорганизмлар ривожлана олмайдиган ҳамда ҳар хил биологик жараёнлар рўй бермайдиган ҳолга келтиришдир. Қуритишнинг шундай бир меъёри борки, намлик миқдори ўша даражадан пасайса микрооганизмлар ривожлана олмайди. Бу минимал даражада бактериялар учун 30% ни, ачитқи бактериялар учун 1520% ни ташкил қилади. Демак, қуритилган сабзавотларнинг намлиги 15-25 % бўлса, уларни чиритмай, сифатли сақлаш мумкин. Сифатли сабзавот маҳсулотлари олиш учун уларни тез ва яхши қуритишни таъминлайдиган шароит яратиш лозим. Ўрта Осиёда сабзавотлар, асосан, офтобга ёйиб қуритилади. Бу шароитда арзон ва сифатли маҳсулот олиш учун қуритиш пунктларини тўғри танлаш ва ташкил этиш, белгиланган технологияга амал қилиш, хомашёни тайёрлашда илғор усулларни қўллаш лозим. Сабзавотлар офтобда қуритилишидан ташқари, сунъий иссиқликдан фойдаланиб ҳам қуритилади. Бунда қуритиш шкафларидан, туннел, узлуксиз ишлайдиган қуритгичлардан фойдаланилади. Сабзавотларни қуритиш фақат ундан намликни қочириш эмас, балки мураккаб физиологик ва биохимик жараёнларни ўз ичига олади. Қуритиш жараёнининг давомийлиги кўпгина омилларга, яъни қуритиш обектининг табиатига, хомашёни майдалаш шакли ва даражасига, унинг қуритиш майдончасидаги қалинлигига, қуритишга тайёрлаш усулига, қуритиш ҳароратига, ҳавонинг алмашиш тезлигига, намлигига ва бошқа бир қатор омилларга боғлиқ.

Сабзавотларни қуритиш технологияси Сабзавотларни табиий усулда қуритиш Мева ва сабзавотларни очиқ ҳавода қуёш нурида қуритиш қуритишнинг энг қадимий усулларидан бири ҳисобланади. Бу қуритиш усулининг бошқа усуллардан бирмунча афзаллик томонлари ҳам мавжуд. Энг асосий афзалликларидан бири шундаки, бу усулда мураккаб қурилмалар ва махсус идишлардан фойдаланилмайди. Бундай қурилмаларни сотиб олишга эҳтиёж бўлганлиги сабабли ҳам қуритишнинг арзон усулларидан бири ҳисобланади. Иккинчидан, бу усул ёрдамида мева ва сабзавотларни қуритганда мева ва сабзавотларнинг табиий ҳиди ва ундаги витаминлар миқдори бирмунча яхши сақланади. Очиқ ҳавода қуёш нурида қуритиш иссиқ иқлим шароити мавжуд бўлган жойларда, яъни бизнинг республикамизда кўп тарқалган усуллардан бири саналади. Очиқ ҳавода қуёш нури таъсирида қуритиш учун очиқ ва қуриқ жой танланади. Айниқса, бу жой йўл ёқасидан уй ҳайвонлари сақланадиган, чиқиндилар ташланадиган жойлардан узоқроқ бўлиши мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Агар бундай жойлар боғнинг ичидан танланса ҳам бўлади, лекин майдонга қуёш нури тўла тушиб туриши керак. Майдончада чанг – тўзон бўлмаслиги керак, унча майда тошчалар тўкилса ҳам яхши бўлади. Мева ва сабзавот қуритиладиган майдончанинг ёнида соябонлар (навес) қурилиши ҳам талаб этилади. Кўпчилик ҳолатларда шу соябонлар тагида кўкатлар ва баъзи меваларни ҳам қуритиш мумкин бўлади. Иккинчидан, ҳаво ёмон ёки ёмғирли кунлар пайтида қуритилаётган мевалар ва сабзавотларни шу соябонлар тагига ўтказиб, уларни ёмғирдан ҳимоя қилиш имконияти туғилади. Баъзан эса ана шу жойларда қуритилаётган хом – ашёни ювиш, тозалаш ва керак бўлганда уларни қирқиш каби технологик жараёнларни ўтказиш мумкин бўлади. Қуритиш жараёнида маҳсулот сифатини ўзгариши . Қуритиш жараёнида маҳсулотнинг таркибида бир қанча ўзгаришлар рўй беради. Бу

ўзгаришлар асосан биринчи навбатда қандай усулда қуритиш ва қандай ҳароратда қуритишга кўп даражада боғлиқ бўлади. Асосий ўзгаришларга ҳажмининг кичрайтириши, рангининг ўзгариши, маҳсулотнинг консистенциясининг қаттиқлашиши, маҳсулот қайтарарувчанлик хусусиятининг бузилиши, витамин-ларнинг маълум жаражада камайиши, учувчан моддаларнинг йўқотилиши ва ҳоказолар. Маҳсулотлар ҳажмининг кичрайиши . Қуритиш жараёнида кўпчилик маҳсулотлар ўлчамлари, яъни ҳажми бўйича анча кичраяди. Қуритишда бу жараён табиий жараён ҳисобланади. Сабзавотлар ва мевалар капипляр – ғовак материяллар бўлганлиги учун қуритиш жараёнида уларнинг ҳажми 3–4 мартага кичраяди. Кичрайши қуритиш жараёнининг бутун даврида бир текис боради. Маҳсулот бир текис қуриганда унинг шакли ўзгармайди, лекин қуритиш нотекис борганда, шаклида маълум бир ўзгаришлар ҳам рўй бериши мумкин. Маҳсулотнинг қўнғир ранггга кириши ва куйиш белгиланади . Қуритиш жараёнида қайтарувчанлик ҳусусиятига эга бўлмаган ўзгаришлардан яна бири маҳсулотда қўнғир рангнинг пайдо бўлиши ва қуриш белгиларининг намоён бўлиши ҳисобланади. Маҳсулотнинг қўнғир рангга кириши қуритиш жараёнида бўладиган меланоид реаккцияси, қанднинг иссиқлик таъсирида карамелизацияга учраши ва полифенол моддаларнинг ферментлар таъсирида оксидланиши билан изоҳланади. Маҳсулотнинг ана шундай қўнғир ранг ҳосил қилиб қолишидан ҳимоя қилишнинг бирдан – бир йўли SO 2 гази билан қайта ишлаш, яъни сульфитация жараёнини ўтказиш ҳисобланади. Бундан ташқари, қўнғир ранг ҳосил бўлишининг олдини олишнинг яна бир усули маҳсулотнинг қуритишдан олдин аскорбат кислотасининг ёки лимон кислотасининг 0,1 % ли эритмаси билан қайта ишлаш ҳисобланади. Қуритилаётган маҳсулотда жуда қорайиб кетиш белгилари уларнинг таъм кўрсаткичларига, озиқ – овқат қийматига катта таъсир кўрсатади. Кучли

қорайишнинг ҳосил бўлиши маҳсулотни қуритишнинг критик ҳарорати ҳисобланади. Бундан баланд ҳароратдан фойдаланилганда, маҳсулотда куйиш белгилари пайдо бўлади. Бир хил маҳсулотнинг критик ҳарорати ундаги сув миқдорига боғлиқ бўлади. Сабзавотлар орасида пиёз куйишга мойиллиги билан бошқалардан ажралиб туради. Намлиги 10 – 12 % бўлган, майдаланган пиёзни куритганда, киритик ҳарорат 65 – 70 0 С ни ташкил этса, 8 – 10 % ли намликка эга бўлган пиёз учун 60 – 65 0 С ни, 6 – 8 % намликга эга бўлган пиёз учун эса 55 – 60 0С ни ташкил этади. Маҳсулотнинг куйишга нафақат қуритиш ҳарорати, балки қуритиш вақти ҳам катта таъсир кўрсатади. Масалан, чанглатиш усули билан маҳсулотни қуритганда ҳарорат 100 0 С га яқинни ташкил этсада, қуритиш муддати ниҳоятда қисқа бўлганлиги учун маҳсулотнинг ранги деярли ўзгармайди. Маҳсулотнинг қаттиқ ҳолатга ўтиши . Ўсимлик хом ашёларини қуритиш жараёнида шундай ҳодисани кузатиш мумкинки, маълум бир босқичда қуриш жараёни батамом тўхтайди. Бунинг сабаби шундаки, маҳсулот сиртида намлик ўтказмайдиган қобиқ ҳосил бўлади. Ана шундай қобиқ ҳосил бўлмслиги учун маҳсулотни қуритишнинг бошланишида намлик юқори, қуритиш ҳарорати эса паст бўлиши тавсия этилади. Маҳсулот регидратацион хусусиятининг бузилиши (қайтарилиш хусусияти) . Энг яхши регидратацион хусусиятга эга бўлган маҳсулот олиш учун уни сублимация усули ёрдамида қуритиш керак. Сублимация усулида қуритилган мева ва сабзавотларни сувга солиб қўйсак, улар янги маҳсулот шаклига қайтади. Маҳсулотнинг қайтарувчанлик хусусиятининг камайишини маҳсулотнинг куйиши, қорайиши каби жараёнлар пайдо қилади. Чунки бу жарёнлар таъсирида маҳсулотда кучли даражада физик – кимёвий ўзгаришлар рўй беради. Учувчан моддаларнинг қўйотилиши . Қуритиш жараёнида сув буғлари учувчан моддаларни ҳам ўзи билан бирга олиб чиқиб кетади. Бунинг натижасида маҳсулотнинг таъми ва ҳиди йўқолади. Қуритиш жараёнида

чиқиб кетадиган учувчан моддаларнинг таркиби маҳсулот ҳароратининг ўзгаришига ва учувчан моддалар буғларининг босимига кўп даражада боғлиқ бўлади. Шу сабабли замонавий қуритиш усулларида тайёр маҳсулотга ароматик моддалар қўшилади. Мева ва сабзавотларни қуритишниг сунъий усули Қуритиш нафақат иссиқлик ва масса алмашинуви, балки мураккаб технологик жараён ҳисобланади. Қуритилган маҳсулот органолептик ва физик – кимёвий кўрсаткичлари бўйича юқори сифат кўрсаткичларига эга бўлиши керак. Қуритишнинг оптимал шароити максимал даражада хом ашёнинг кимё – технологик кўрсаткичларини сақлаши керак. Кейинги йилларда қуритишнинг ана шундай самарадорлиги юқори бўлган усулларни ишлаб чиқишга катта эътибор берилмоқда. Қуритиш ҳар хил белгилари бўйича гуруҳланиши мумкин. Қуритиш агептининг таъсир кўрсатиши бўйича табиий ва сунъий қуритиш усулларига ажратилади. Қуритиш камераларида ҳавонинг босимига қараб атмосфера босимида қуритиш ва вакуумларда қуритиш усуллари мавжуд. Атмосфера босимида қуритишда қуритиш камерасида ҳавонинг босими нормал атмосфера босимида бўлади. Вакуум усулида эса вакуум насослар асосидаташкил қилинадиган вакуум шароитида қуритилади. Қуритилаётган материал ва қуритиш агентининг ҳаракат йўналишига қараб тўғри йўналтирилган, қарама – қарши ва перпендикуляр йўналтирилган қуритиш усулларига бўлинади: • тўғри йўналтирилган – бунда қуритилаётган материал ва қуритиш агетининг ҳаракати бир томонга йўналтирилган бўлади; • қарама – қарши йўналтирилган – бунда ҳаракатлар бир – бирига қарама – қарши ҳолатда бўлади;

• перпендикуляр йўналтирилган – бунда маҳсулотнинг йўналиши қуритиш агентининг ҳаракатига перпендикуляр ҳолатда бўлади. Қуритиш агентининг турига қараб: • қиздирилган ҳаводан фойдаланиладиган жиҳозлар; • газ тутунидан фойдаланиладиган жиҳозлар; • ҳаво ва газ тутуни аралашмасидан фойдаланиладиган жиҳозлар;  иссиқ буғдан фойдаланиладиган жиҳозлар. Қуритиш агетининг циркуляцияси бўйича: • табиий циркуляцияли жиҳозлар; • мажбурий циркуляция ҳосил қилувчи жиҳозлар • қурилиш агентининг неча марта фойдаланишига қараб • иссиқ хаводан бир марта фойдалантш асосида қуритиш • иссиқ хаводан бир неча марта фойдаланиш асосида қуритиш. Қуритиш объектининг турига қараб: • қаттиқ материаллар учун; • суюқ материаллар учун; • пастасимон материаллар учун. Иш режимига қараб: • узлукли ҳаракатга асосланган; • узликсиз ҳаракатга асосланган. Конструктив белгилари бўйича: • тоннелли; • камерали; • лентали; • барабанли; • вальцли Ҳўл материалга иссиқликни етказиш усули бўйича: • конвектив усули; • кондуктив усули; • юқори частотали;

• комбинациялаштирилган. усулларига бўлинади. Шу усуллардан баъзи бирларини қараб чиқамиз. Конвектив усул . Бу усул энг кўп тарқалган қуритиш усулидир. Бу усулда энергия қуритиладиган объектга конвекция ёрдамида узатилади. Бунда қуритиш агенти сифатида иссиқ ҳаво ёки буғдан фойдаланилади. Бу ерда қуритиш агенти иссиқлик берувчи ва намликни ютувчи ҳисобланади. Бу усулнинг афзаллиги оддий усул эканлиги ва қуритилаётган маҳсулотнинг ҳароратини бошқариш мумкинлиги билан тушунтирилади. Конвектив усулда қуритиш агентининг ҳарорати, нисбий намлиги, ҳаракатланиш тезлиги ва қуритилаётган маҳсулотниг қалинлиги ва ҳолати муҳим роль ўйнайди. Шу сабабли конвектив қуритишни ана шу параметрлари асосида интенцификациялаш мумкин бўлади. Қуритиш агенти ҳароратининг ортиши билан қуритилаётган маҳсулотдан сувнинг буғланиши тезлашади, қуритиш вақти эса қисқаради. Лекин, қуритишнинг охирида ҳарорат қуритиш материали учун критик нуқтадан баланд бўлмаслиги керак. Мева – резавор хом ашёлари учун бу ҳарорат 55 – 65 0 С ни ташкил этиши мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Қуритиш агентининг нисбий намлигининг пасайиши маҳсулотнинг қуриш жараёнини тезлазштиради. Мева ва сабзавотларни қуритишда ҳавонинг нисбий намлиги 35 – 45 % бўлиши тавсия этилади. Пуркаш усули (распылительная сушка) . Суюқ маҳсулотларни майда заррачаларига айлантириб қуритиш усули ҳам қуритишнинг юқори интенсив усулларидан ҳисобланади. Озиқ – овқат саноатида бу усул сабзавот ва мевалар шарбатларни, пюреларни қуритишда қўлланилади. Қуритишнинг кондуктив (контакт) усули . Бу усул сабзавот ва меваларнинг пюреларни қуритишда кенг қўлланилади. Бунда материалга иссиқлик жиҳознинг иссиқ юзаси орқали берилади. Ҳаво эса сув буғларини ютиб олиб қуритгич, жиҳоздан чиқариб юборишга хизмат қилади. Иссиқлик

бериш коэффициентини бу усулда конвектив усулдагига қараганда 10 марта юқори бўлади. Бунда материалнинг ҳар қатламида ҳарорат ҳар хил бўлади. Энг катта ҳарорат қизиган мосламасининг юзасига тегиб турган қатламида бўлса, энг кичик ҳарорат эса ташқи қатламида бўлади. Иссиқ юза кўпинча 100 0 С дан баланд ҳароратга эга бўлган сув буғлари ёрдамида ҳосил қилинади. Шу сабабли маҳсулотнинг тегиб турган жойидаги ҳарорат ҳам шу даражагача кўтарилиб, қуритилаётган маҳсулотнинг куйишини келтириб чиқариши мумкин. Шу сабабли бу усулда олинган маҳсулотдаги қуруқ моддаларнинг сувда эрувчанлиги 80 – 85 % ни ташкил этади. Масалан, бу усулга қуритишнинг барабан усулини киритиш мумкин. Бу усулнинг афзаллиги қуйидагилардан иборат: а) қуритишнинг интенсивлиги, шу сабабли маҳсулот тезда қурийди; б) энергия сарфининг камлиги; в) оддий усул эканлиги; г) қуритиш жиҳозларининг афзаллиги. Бу усулнинг камчиликларига эса қуйидагиларни киритиш мумкин: а) қуритилаётган маҳсулот механик таъсирларига учраганлиги учун сифатининг нисбатан пастлиги; б) маҳсулотнинг иссиқ юза билан бирлашиши натижасида оқсилнинг коагуляцияга учраши рўй беради; в) бу усулда қандларининг карамелланиши ҳам рўй бериши мумкинлиги; г) маҳсулот рангини ўзгариши ва бошқалар. Қуритишнинг вакуум усули . Бу усул паст босимда сувнинг қайнаш температурасининг паст бўлишига асосланади. Вакуум шароитида қуритишда маҳсулотнинг сифати юқори бўлади, чунки сувнинг буғланиши паст ҳароратда юз беради. Бу ерда сувнинг буғланиши тезлиги босимга боғлиқ бўлади, яъни босим қанча паст бўлса, шунча сув тез буғланади.

Вакумда қуритишнинг анъанавий усулида сув 0 0 С дан юқори ҳароратда буғланади. Вакуум қуритиш усули узлукли ва узлуксиз усулларда олиб борилади. Вакуум қуритишнинг лента, туннел усуллари мавжуд. Бу усулда қуритиш ҳарорати 36 – 60 0 С ни ташкил этади. Бу усулда маҳсулотни 2,5 – 3,5 % намлик қолгунча қуритиш мумкин. Бунда қуритиш вақти 4 – 16 соат давом этади. Бу усулда пастасимон сабзавот ва мева материаллари, шунингдек майдаланган мевалар қуритилади.

Адабиётлар: 1. O’zlem Tokuso’g’lu. Barry G.Swanson. «Inproving Food Quality with Novel Food Processing Technogies». Edited by.Taylor end Francis Group. 2015. p. 485. 2. Food and raw materials. Kemeraovo institute of food science and texnology. 2015, p. 145. 3. Васиев М.Ғ., Дадаев Қ.О. ва бошқалар. Озиқ-овқат технологияси асослари. –Т.: “Ворис-Нашриёт”, 2012. - 400 б. 4. 4.Yo’ldoshev N., Kadirxodjayeva N. Ishlab chiqarish tehnologiyalari. Darslik. 2014yil.- 350 bet. 5. Адизов Р . Т ., Ғаффоров А . Х . Хусенов С . Й . Донни тозалаш ва майдалаш технологияси . – Т .:” ТУРОН - ИҚБОЛ ” нашриёти , 2006. -184 б . 6. Амонова З.М. Сут ва сут маҳсулотлари технологияси. –Т.: Чўлпон, 2004. 132 б. 7. Бобоев С.Д., Адизов Р.Т., Эргашева Х.Б. Омихта ем ишлаб чиқариш.-Т.: Ўзбекистон, 2003. -280 б.

Похожие

Мева ва сабзавотларни қуритиш, унинг усуллари ва технологияси

Мева ва сабзавотларни қуритиш, унинг усуллари ва технологияси 2

Мева ва сабзавотларни тузлаш

Мева ва сабзавотларнинг қуритиш ускуналари

Қуритиш техникаси ва технологияси