Petrosyans rahbarligida xalq cholg‘ularini tizimli ravishda modernizatsiyalashtirish - Музыка - Рефераты

Petrosyans rahbarligida xalq cholg‘ularini tizimli ravishda modernizatsiyalashtirish

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

4056 KB

Petrosyans rahbarligida xalq cholg‘ularini tizimli ravishda modernizatsiyalashtirish Reja: 1. 1930-yillarning o‘rtalarida A.Petrosyans rahbarligi 2. G‘ijjaklarni takomillashtirishda asosan ularning dastalariga e’tibor qaratilgan. 3. Talabalar va professional sozandalar uchun yaratilgan cholg‘ular

1930-yillarning o‘rtalarida A.Petrosyans rahbarligi ostida bir guruh musiqa ustalari (V.Romanchenko, A.Kevxoyans, S.Didenko) V.Andreev ish tajribasiga tayangan holda (torli-chertma) cholg‘ularni 12 bosqichli teng temperatsiyalangan prinsip asosida ijrochilikning zamonaviy talab darajasiga moslashtirishga, ya’ni modernizatsiyalashtirishga kirishdilar. Modernizatsiya- lashtirishdan asosiy maqsad: ko‘p ovozli ansambl va orkestr jamoalarini tuzishdan iborat edi. Shu paytning o‘zida A.Petrosyansda cholg‘ularning oilasini yaratish fikri paydo bo‘ladi. Natijada nota orqali ijro etadigan orkestrning shakllanishiga asos solindi. A.Petrosyans S.Didenko bilan dutor Usta-konstruktor S.Didenko musiqa cholg‘ulari cholg‘usini muhokama qilmoqda ustaxonasida qashqar rubobini muhokama qilmoqda 1940-yillarning boshlarida laboratoriyaning musiqiy ustaxonasida ustakonstruktorlar A.Petrosyans va S.Didenko, soz ustalari V.Romanchenko va A.Kevxoyanslar ishlar edilar. 1940-yillarning oxiri va 1950-yillarning boshlarida

ularning tarkibiga X.Muxitdinov, A.Abdug‘ofurov, A.Tarasov, V.Shitikov, N.Ryuxin, M.Turdiev va F.Bortniklar kelib qo‘shiladilar. Torli-chertma cholg‘ularning tovush qatorlariga 12 bosqichli teng temperatsiyalashgan xromatik tovushqatorlarni joriy etish, cholg‘ularning oilalarini yaratish, torli kvintet, ya’ni torli-kamonli cholg‘ular, xromatik chang ustida ilk tajribalar o‘tkazadilar. Bularning hammasini A.Petrosyans bir guruh milliy ustalarimiz bilan birgalikda o‘zbek xalq musiqa cholg‘ularida ijrochilik ta’limini umummaqbul nota sistemasiga muvofiq tarzda yo‘lga qo‘yish maqsadida amalga oshiradi. An’anaviy g‘ijjak Modernizatsiyalashtirilgan g‘ijjak G‘ijjaklarni takomillashtirishda asosan ularning dastalariga e’tibor qaratilgan. An’anaviy g‘ijjaklarda dasta yumaloq shaklda bo‘lib, yuqori qismi qalin, pastki qismi ingichka qilib ishlangan. Chunki ularda asosan o‘zbek xalq kuylari va maqomlardan parchalar ijro etilgan. Tez sur’atdagi asarlar ijro etilmagan. Modernizatsiyalashtirilgan g‘ijjaklarda esa o‘zbek xalq kuylari bilan bir qatorda O‘zbekiston kompozitorlarining maxsus asarlari va jahon klassikasi durdonalari ham ijro etilgan. Shuning uchun ham dastaning yuqori qismi ingichka pastki qismi qalin hamda dastasining barmoq bosib ijro etiladigan qismi yassi qilib ishlangan. Zero, bunday holat texnik asarlarni ijro etishga qo‘l keladi. Boshqacha qilib aytganda g‘ijjaklar modernizatsiyalashtirilgandan so‘ng ularning ijrochilik

imkoniyatlari kengaydi. Shuningdek, g‘ijjak kamoni skripka qamoni bilan almashtirildi hamda uning ushlash holati g‘ijjak ijrochiligi amaliyotga keng joriy etildi. So‘ngra g‘ijjak asosida - g‘ijjak-alt, g‘ijjak-bas va g‘ijjak-kontrabaslar, ya’ni g‘ijjaklar oilasi yaratildi. Ushbu oila asosida g‘ijjakchilar orkestri tashkil etildi. Bunga O‘zbekiston davlat konservatoriyasi “Xalq cholg‘ularida ijrochilik” kafedrasi professori Murod Toshmuhamedov tomonidan tuzilgan “Sayqal” g‘ijjakchilar orkestri yaqqol misol bo‘la oladi. Bu turdagi orkestr O‘zbekiston musiqa madaniyatida o‘ziga xos o‘ringa ega va hozirgi kunga qadar o‘z faoliyatini davom ettirib kelmoqda. Turli festival va ko‘rik-tanlovlarda faol ishtirok etib, orkestr ijrochiligi san’atining rivojiga o‘z hissasini qo‘shib kelmoqda.

G‘ijjak bas G‘ijjaklar oilasi: g‘ijjak, g‘ijjak alt, qobuz bas va kontrabas A.Petrosyans pardali cholg‘ularni modernizatsiyalashtirishda 5 ta asosiy masalani kun tartibiga qo‘ydi: 1 – dastada joylashgan boylanma diatonik tovushqatorni 12 bosqichli teng temperatsiyalangan va dastaga o‘rnatilgan xromatik tovushqator bilan almashtirish; 2 – cholg‘ular oilasini yaratish; 3 – tovush sifatini yaxshilash, kuchini oshirish va cholg‘ular diapazonini kengaytirish; 4–tovush chiqarish, ya’ni ijrochilik imkoniyatlarini qulaylashtirish; 5 – cholg‘ularni yangi texnologiya asosida yaratish.

An’anaviy dutor Modernizatsiyalashtirilgan dutor Shu tariqa an’anaviy dutor asosida dutor-tenor (900mm.li) cholg‘usi yaratildi. Bunda birinchi bo‘lib dastada joylashgan boylanma diatonik tovushqator 12 bosqichli teng temperatsiyalangan va dastaga o‘rnatilgan xromatik tovushqator bilan almashtirildi. Shuningdek dutor-tenor asosida dutor-prima, dutor-sekunda, dutor-alt, dutor-bas va dutor-kontrabasdan tashkil topgan dutorlar oilasi yaratildi. G‘ijjaklar singari dutorlar oilasidan ham orkestrlar tashkil etildi. Bunday jamoalar o‘quv jarayonida ko‘p qo‘llanilgan, hozirgi kunga qadar bolalar musiqa va san’at maktablarida, shu bilan birga akademik litsey, musiqa kollejlari hamda oliy o‘quv yurtlarida orkestr ijrochiligi amaliyotida qo‘llanilmoqda. Dutorlar oilasi

Qashqar ruboblari ham xuddi shu tarzda modernizatsiyalashtirilgan. Qashqar rubobi dastasidagi boylanma pardalar, dastaga o‘rnatilgan mustahkam parda bilan, diatonik tovushqator xramatik tovushqator bilan almashtirilgan. Shuningdek qashqar rubobi asosida prima-rubobi, metsosoprano-rubabi, kichik-rubob hamda alt-rubobi yaratilgan. Ushbu cholg‘ular hozirgi kunda yakkanavoz va jo‘rnavoz sifatida amaliyotda keng qo‘llanulmoqda. Shu bilan birga dutor bas va dutor kontrabaslar qo‘shilgan holda rubob orkestri, dutorlar oilasi qo‘shilgan holda dutor-rubob orkestri tuzish mumkin. Bunday jamoalar hozirgi kunda o‘quv amaliyotida keng qo‘llanilmoqda. An’anaviy rubob zamonaviy rubob Ruboblar oilasi Afg‘on rubobi ham shu tarzda modernizatsiyalashtirildi. Kosaning yog‘och dekali qismi ijroga qulay bo‘lishi uchun ancha ixchamlashtirildi. Dasta qismi uzaytirilda hamda dastaga xromatik tovushqatorlar o‘rnatildi. Natijada afg‘on rubobida nafaqat o‘zbek va qardosh xalqlar kuy-qo‘shiqlari, balki O‘zbekiston kompozitorlarining maxsus asarlari hamda jahon durdona asarlarini ijro etish imkoniyati paydo bo‘ldi. Shuningdek afg‘on rubobi ham ruboblar oilasi bilan birga ansambl va orkestrlarda yakkanavoz va jo‘rnavoz sifatida qo‘llanilmoqda.

An’anaviy afg‘on rubob Modernizatsiyalashtirishgan afg‘on rubob An’anaviy chang An’anaviy chang diatonik tovushqatorga ega bo‘lib, uning 40 ta metal torlari mavjud edi. Ulardan birinchisi toq va qolgan 13 tasi uchlangan torlardan iborat. Cholg‘uda chordona qurib o‘tirgan holatda ijro etilardi. Takomillashtirish, ya’ni modernizatsiyalashtirish natijasida uning diatonik tovushqatori o‘n ikki bosqichli teng temperatsiyalashtirilgan xromatik tovushqator bilan almashtirildi. Torlarning soni 72 – 75taga yetdi. Natijada cholg‘uning diapazoni kengaytirildi, sozandalar uchun qulaylik hamda keng ijrochilik imkoniyatlari yaratildi. Ushbu changlarda nafaqat o‘zbek xalq kuy-qo‘shiqlari va maqomlardan parchalarni, balki O‘zbekiston kompozitorlarining maxsus asarlarini ham ijro etish mumkin.

Xromatik chang So‘ngra changga uchta kichik oyoqchalar o‘rnatildi. Sozanda esa tizza bo‘kib o‘tirgan holda ijro eta boshladi, keyinchalik zamonaviy changlarga uchta uzun oyoqlar va pedal mexanizmi o‘rnatildi. Modernizatsiyalashtirilgan changda nafaqat milliy kuy-qo‘shiqlar, balki jahon durdona asarlarini ijro etish imkoniyatlari paydo bo‘ldi. Shuningdek, sozandalarga ham stulda o‘tirib chalishlari uchun qulaylik yaratildi. Keraksiz tovushlarni o‘z vaqtida so‘ndirish uchun pedal mexanizmi mavjud. Modernizatsiyalashtirishgan changlar

Barcha boshqa cholg‘ular qatori changning ham chang-pikkolo, chang-prima, chang-tenor, chang-alt, chang-basdan tarkib topgan oilasi yaratildi. Natijada ko‘p ovozli changchilar ansambl va orkestri tuzish uchun zamin yaratildi. Changlar oilasi Changlardan ham orkestr tashkil etish imkoniyati mavjud bo‘lib, O‘zbekiston davlat konservatoriyasi “Xalq cholg‘ularida ijrochilik” kafedrasi dotsenti Fazilat Shukurova bunga muyassar bo‘ldi. Ayrim sabablarga ko‘ra ushbu jamoa o‘z faoliyatini to‘xtatib qo‘ydi. Hozirgi davrda ham changchilar jamoasi ustida ilmiyijodiy izlanishlar olib borilmoqda, jamoa ijrochiligi yangi ko‘rinishda yana amaliyotga kirib keladi, albatta. 1996-yili mahoratli pedagog, cholg‘ushunos olim, O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan madaniyat xodimi, professor Anvar Xakimovich Liviev g‘oyasi asosida laboratoriya ustalari tomonidan maktabgacha ta’lim muassasalari uchun maxsus milliy musiqiy cholg‘ular majmuasining 1-namunasi yaratildi. So‘ngra 2000-yilda ilrochilik talab darajasidan kelib chiqqan holda majmuaning 2-namunasi yaratildi. Majmua: qonun, tanbur, dutor, qashqar rubobi, soz, doyra, nog‘ora, safoil va yog‘och qutichalardan iborat. Majmua uchun A.Liviev maxsus metodik qo‘llanma yozib, nashr ettirdilar. Ushbu cholg‘ular majmuasini ilk bor Toshkent shahridagi Uch tepa tuman 360- sonli bolalar bog‘chasi musiqa rahbari Venera Ro‘zimetova amaliyotga joriy etdi.

Bolajonlar 3-5 yoshidan boshlab nota orqali ijro etish ko‘nikmasini egallashdi. Ular hozirgi kunga qadar O‘zbekiston davlat konservatoriyasida 1996yildan boshlab har yili Respublika miqyosida o‘tkaziladigan “Navro‘z sadolari” nomli festivalni o‘z ijrolari bilan ochib bermoqdalar. 2015-yildan e’tiboran ushbu festival Xalqaro miqyosga aylandi va 2 yilda bir marotaba o‘tkazilmoqda. Ushbu majmuaning 2- va 3- namunalari ham yaratilgan. Ular hozirgi kunda barcha maktabgacha ta’lim muassasalariga joriy etilgan. Majmuaning 1-namunasi (1996 y.) Majmuaning 2-namunasi (2000 y.) Bolalar musiqa va san’at maktablari uchun yasalgan cholg‘ular Bolajonlarimizning nafaqat ma’naviy rivojlanishlari, balki jismonan sog‘lom bo‘lishlari uchun bolalar musiqa va san’at maktablari o‘quvchilariga mo‘ljallab maxsus milliy cholg‘ular yaratildi. Qashqar ruboblari, dutor bas, an’anaviy dutor va qonun shular jumlasidandir. Ushbu cholg‘ular orqali ular o‘z ijro mahoratlarini bemalol namoyon eta oladilar.

BMSM uchun yasalgan qashqar ruboblar Dutor-bas An’anaviy dutor (usta B.Inoyatov) (usta A.Islomov) (usta T.Mirzaev)

BMSM uchun yasalgan qonun (usta O.Melixo‘jaev) Shuningdek, O‘zbekistonda cholg‘u ijrochiligi san’atining yanada rivojlanishi, milliy sozlarimizning dunyoga targ‘ib etish hamda yoshlarimizning Xalqaro ko‘rik-tanlovlarda g‘oliblikni qo‘lga kiritishlari uchun Oliy toifali ustalar: B.Inoyatov, T.Mirzaev, A.Islamovlar oliy o‘quv yurti talabalari va professional sozandalar uchun bir qator cholg‘ularni yaratdilar. Ushbu cholg‘ular mutaxassislar tomonidan yuqori baholanib, amaliyotga keng joriy etilgan.

Talabalar va professional sozandalar uchun yaratilgan cholg‘ular Prima-ruboblari ( usta B.Inoyatov) Afg‘on ruboblar ( usta T.Mirzaev) Prima-ruboblarining menzurasi kengaytirildi va bu sozandalarning ijro mahoratini namoyon etishlari uchun qulaylik yaratdi, shuningdek chiroyli va yoqimli tembr tarovatiga ega bo‘ldi. Natijada ushbu cholg‘u ansambl va orkestrlar tarkibidagi boshqa cholg‘ulardan keskin farq qilmay, balki ular bilan uyg‘unlashib ketdi. Afg‘on rubobining esa yangi, ya’ni 4 torli turi yaratili va u hozirgi kunda amaliyotda keng qo‘llanilmoqda.

Dutor-bas (usta A.Islamov) Qashqar rubobi plastik terili (usta A.Kovirnov) Qonun ( ustaT . Mirzaev ) Yuqorida qayd etilgan cholg ‘ ularni yasashda hamda ularni modernizatsiyalashtirishda O ‘ zbekistonda xizmat ko ‘ rsatgan madaniyat xodimlari , o ‘ zbek milliy musiqa cholg ‘ ularining betakror ustalari Xirojiddin Muhitdinov , Abdunabi Abdug ‘ ofurov , Faxriddin Muhitdinov , Xasan Muhitdinov , Olimxo ‘ ja Melixo ‘ jaev , Bahtiyor Inoyatov , Tohir Mirzaev , Azamat Islomov va boshqalar jonbozlik ko ‘ rsatdilar . Xrojiddin Muhitdinov Abdunabi Abdug‘ofurov

Faxriddin Muhitdinov Xasan Muhitdinov Olimxo‘ja Melixo‘jaev Baxtiyor Inoyatov Tohir Mirzaev ud yasamoqda Saydamin Isaxonov sato yasamoqda Hozirgi kunda laboratoriyada Baxtiyor Inoyatov, Tohir Mirzaev, Saydamin Isaxonov, Azamat Islomov kabi malakali ustalar bilan bir qatorda - Shokir Yunusov, Rustam Xojiev, Akbarxo‘ja Melixo‘jaev, Nurmuhammad Muhitdinov, O‘ral Safarov va Mahmud Inoyatov kabi iqtidorli yangi avlod vakillari ham ishlab kelmoqdalar. Yoshlarning ushbu ishga jalb etilishi sozgarlik san’atining davomiyligini saqlab qolish maqsadida amalga oshirilmoqda.

Yirik cholg‘ushunos olim, xalq cholg‘ulari orkestri asoschisi, ko‘zga ko‘ringan dirijyori, ajoyib murabbiy Ashot Ivanovich Petrosyansning (19101978) nomini nafaqat respublikamizda, balki undan tashqarida ham juda yaxshi bilishadi. U 1910-yil 10-mayda Turkmanistonning Mari shahrida tug‘ilgan. Bolaning qobiliyati juda yoshligida, umumiy ta’lim maktabida musiqiy to‘garaklarda qatnashib yurganida namoyon bo‘lgan ekan. Ota-onasi bilan Toshkentga ko‘chib kelgan (1928) yosh sozanda musiqa texnikumiga skripka ixtisosligi bo‘yicha D.Pikarskiyning sinfiga o‘qishga kiradi. O‘qish davrida u “Ishchi yoshlar teatri”da musiqiy bo‘lim mudiri va dirijyor vazifalarini ham bajaradi. Musiqa texnikumini tugatgach, A.Petrosyans armiya safida xizmat qiladi (1932- 34). Harbiy xizmatdan qaytgach, uni bolalarni badiiy tarbiyalash uyiga ishga taklif qilishadi. Bu erda Ashot Ivanovich iste’dodli bolalardan rus xalq cholg‘ulari orkestrini tuzadi. Bolalar bilan bir yil davomida o‘zbek, rus va qardosh xalqlar kuylarini (“Qashqarcha”, “Do‘lancha”, “Chamanda gul”, “Vo sadu li v ogorode”, “Oy divchina, divchina”, “Svetit mesyas” va boshqalar) o‘z ichiga olgan butun boshli konsert dasturini zo‘r qiziqish bilan tayyorlagan. 1936-yilda A.Petrosyans Hamza nomidagi musiqa bilim A.Petrosyans va S.Didenko ish ustida yurtida dars beradi. U erda ham, boshqa joylarda bo‘lgani kabi, o‘zini iste’dodli, ijodkor, tashabbuskor, serg‘ayrat, tashkilotchi shaxs sifatida yorqin namoyon etadi. S.Didenko, A.Kevxoyans, V.Romanchenko, U.Zufarov singari bir guruh ustalar o‘zbek xalq cholg‘ularini zamonaviy ijrochilik talab darajasiga moslashtirish, ya’ni modernizatsiyalashtirishdek murakkab vazifani hal etishga kirishadilar.

Musiqa bilim yurtida ijrochilarni tayyorlashga doir faol ish boshlanadi. O‘qituvchilik faoliyati ham A.Petrosyans uchun ijodiy jarayon bo‘lib, u bu ishga butun muhabbati va ishtiyoqini bag‘ishlaydi. Uning sinfida hamisha ko‘tarinki ijodiy muhit hukm surar edi. Musiqa bilim yurti o‘quvchilari musiqashunos I.Xamzin rahbarligida nota sabog‘ini va musiqa nazariyasini o‘rganishar edi. Mahoratli ijrochilarning kamol topishi - yangi turdagi o‘zbek xalq cholg‘ulari orkestrini tuzishga ko‘maklashdi. 1940-yilda xalq cholg‘ulari orkestrining O‘zbekiston bo‘ylab ilk bor katta konsert gastrol safari bo‘lib o‘tadi. Orkestr Xo‘jand, Qo‘qon, Marg‘ilon, Farg‘ona, Namangan shaharlarida konsertlar o‘tkazadi. 1948-yilda A.Petrosyans Toshkent davlat konservatoriyasida yangi tashkil qilingan o‘zbek xalq cholg‘ulari kafedrasining mudiri etib tayinlanadi. Shu vaqtdan boshlab mashhur musiqachining ijodiy, ilmiy-metodik faoliyati konservatoriya bilan chambarchas bog‘lanadi. Konservatoriyada, o‘zbek davlat filarmoniyasida ishlagan yillarida A.Petrosyans o‘zbek xalq cholg‘ularida ijrochilik san’ati rivojiga salmoqli hissa qo‘shdi. Mahoratli sozandalarni tayyorlash, ilmiy ishlar va ilmiymetodik qo‘llanmalarni yaratish, kafedraning professor-o‘qituvchilar tarkibini shakllantirish, maxsus sinflar ochish va eng asosiysi kompozitorlar tomonidan o‘zbek xalq cholg‘ulari va orkestrlar uchun maxsus asarlarning yaratilishi professor, Davlat mukofoti sohibi, O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan san’at arbobi, Qoraqalpog‘istonda xizmat ko‘rsatgan madaniyat xodimi Ashot Ivanovich Petrosyans nomi bilan uzviy bog‘liqdir.

Похожие

O‘zbek xalq cholg‘ularini modernizatsiyalashtirishning g‘oyaviy asoslari

O‘zbekistonda xalq cholg‘ulari orkestri ijrochilikning yangi shakli

T.Jalilov nomidagi davlat akademik xalq cholg‘ulari orkestri faoliyati

XIX asrning ikkinchi yarmi XX asr boshlarida cholg‘u musiqasining tutgan o‘rni

XX asrning 20-30-yillarida o‘zbek xalq cholg‘ularida ijrochilik