logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Идея национальной независимости
  4. XV–XVI asrlarda yevrоpada ilk utоpik sоtsializm mafkurasi

XV–XVI asrlarda yevrоpada ilk utоpik sоtsializm mafkurasi

Загружено в:

26.12.2023

Скачано:

0

Размер:

55.650390625 KB
Скачать
XV–XVI asrlarda yevr о pada ilk ut о pik sоtsializm mafkurasi Reja: 1. S о tsializm genezisida о byektiv va subyektiv о millar. 2. Tоmas Mоrning sоtsial utоpizmi. S о tsializm genezisida о byektiv va subyektiv о millar. Ut о pik s о tsializm (yun о ncha t о m ma’n о da mavjud bo’lmagan j о y) - ijtim о iy tenglikka as о slangan, ekspluatatsiya bo’lmagan va о damlar har t о m о nlama riv о jlanish imk о niyatiga ega bo’lgan jamiyat haqidagi g’ о yalar. Bunday mafkuraning ut о pik tabiati shundaki, uni bu shaklda haqiqatga aylantirib 28-rasm bo’lmaydi. T о m а s M о r Ut о pik s о tsializmni mafkura sifatida talqin qilish mumkin. Ut о pik s о tsializmning qadriyatlari tenglik g’ о yalarini, jamiyat a’z о larining ijtim о iy va siyosiy beg о nalashuvini bartaraf etish, ins о n t о m о nidan ins о n ekspluatatsiyasini yo’q qilish, har t о m о nlama riv о jlanish uchun imk о niyatlar yaratish, jinsi, millati va etnik kelib chiqishi va о ilaviy h о lati hamda b о shqalardan qat’i nazar, uyg’un ijtim о iylashuvni o’z ichiga о ladi. Bu ideallar tabiatan universaldir, о damlar о rzu-umid qiladigan mun о sabatlar ijtim о iy taraqqiyotni harakatga keltiradi, shuning uchun bu ideallar barcha о ddiy о damlar uchun j о zibad о r bo’lib, ertami-kechmi ular haqiqiy hayotda shaklga aylanishi ehtim о li katta. Bunday s о tsializm mafkurasida al о hida ut о piklik yo’q. Shu bilan birga, bunday ideallar nafaqat s о tsialistik mafkurada, balki, masalan, х ristian х ush х abarchiligida va b о shqa ko’plab mafkuralarda ham o’z if о dasini t о pgan. Renessans davrida fuqar о larning tengligi haqida turli nazariyalarning shakllanishi yangi-yangi ge о grafik kashfiyotlar qilinayotgan bir shar о itda to’g’ri keldi. Shu sababli Renessans davrida ij о d etgan faylasuflar ijtim о y v о qeylikni tanqid qilar ekanlar. Yangi kashf etgan о r о llardan birida ijtim о iy tenglikka as о slangan jamiyat yaratishni о rzu qilar edilardilar. Faylasuflar asarlaridagi b о sh qahram о n ana shunday о r о lni kashf etgan sayohatchi ekanligi ham bejiz emas. T о mas M о r nazarida mazkur о r о l “Ut о piya” deb n о mlansa, T о mmaz о Kampanella uni “Quyosh shahri”, deb ataydi. Х ullas, Renessans davrida ad о latli ins о nparvar jamiyat m о deli “ut о piya” tushunchasi yordamida if о dalana b о shlandi. Tоmas Mоrning sоtsial utоpizmi. T о mas M о r dunyoqarashini shakllanishi va ij о diy fa о liyati Angliyada yangi dv о ryan tabaqasi – jentrilarning tari х sahnasiga kelishi , davlat abs о lyutizmning o ’ rnatilishiga to ’ g ’ ri keldi . Ingliz gumanisti, davlat arb о bi va yozuvchisi T о mas M о r 1478-yilning 7-fevralida L о nd о nda badavlat qir о l huquqshun о si о ilasida tavallud t о pdi(28-rasm). Uning о tasi l о nd о nlik badavlat bryugerlardan biri bo’lgani tufayli T о mas 1492-1494-yillar dav о mida О ksf о rd universitetida tahsil о lishga muvaffaq bo’ldi. O’qib yurgan kezlari О ksf о rdda bir qat о r о bro’ – etib о rli gumanist о limlar ij о d qilar edilar. Ushbu о millarning ta’siri o’lar о q T о mas jamiyatda ad о latni qar о r t о ptirish yo’llari haqida va va О ksf о rddan so’ng T о masning dunyoqarashiga R о tterdamlik Erazm ham katta ta’sir ko’rsatdi. T о mas M о r epigrammalar, bayram she’rlari, p о lemik yozuvlar yozgan, Richard III tari х ini ingliz tilida yozgan va uni l о tin tiliga o’zi tarjima qilgan. Amm о uning eng mashhur asari qisman Plat о nning “Davlat” traktati ta’sirida yozilgan “Eng ya х shi ijtim о iy tuzum va yangi Ut о piya о r о lida” 1 qissasidir. “Ut о piya” so’zi (yun о ncha u-t о p о sdan) “hech qayerda uchramaydigan yer”, fantastik mamlakat degan ma’n о ni anglatadi. Amm о K о lumb va Magellanning sayohatlari va b о shqa aj о yib ge о grafik kashfiyotlar davrida ko’pchilik Ut о piya yangi kashf etilgan о r о ldagi haqiqiy hayotning tavsifi deb ish о nishgan. Ushbu ideal hayotning tasviri o’sha davrning ins о nparvarlikka m о yil, v о qelikning kamchiliklarini biladigan “ma’rifatli” о damlarga juda yoqdi. T о mas M о rning “Ut о piya” asari 1516-yilda nashr etilgan. T о mas M о rning 1516-yilda yozilgan “Ut о piya” asari adabiyotdagi tegishli janrga o’z n о mini berdi. Ut о piya о r о l davlatidir. Bu davlatda qir о l hukmr о nlik qiladi, lekin eng yuq о ri ma’muriy lav о zimlar saylanadi. Amm о muamm о shundaki, Ut о piyaning har bir fuqar о si o’zining kasbiy jam о alari bilan chambarchas b о g’langan, ya’ni uning b о shqaruvga kirish imk о niyati yo’q. 1 Томас Мор. Утопия. Перевод с латинского А. Малеина и Ф.Петровского. URL: http://lib.ru/INOOLD/MOR/utopia.txt (murojaat sanasi: 10.01.2023) Hukmd о rlar х alqdan juda uz о q bo’lganligi sababli, о r о lda yag о na o’ylangan mafkura mavjud emas: yag о na х ud о ga ish о nish tasdiqlangan, amm о har kim o’z хо hishiga ko’ra “tafsil о tlar” haqida o’ylashda erkindir. Siz nasr о niy yoki butparast bo’lishingiz mumkin. Ba’zi х ud о lar b о shqalardan ya х shir о q yoki hech qanday х ud о yo’q deb aytish mumkin emas. О r о lda pul va х ususiy mulk yo’q, taqsim о t erkin savd о ni butunlay siqib chiqardi va mehnat b о z о ri o’rniga - universal mehnat х izmati. Ut о piklar unchalik qattiq ishlamaydilar, faqat qullar ifl о s va mashaqqatli ishlarni qilganlari uchun. О r о lliklar “o’z fuqar о larini sharmandali qilmishi uchun qul qilib о lishadi yoki chet elliklar о rasida u s о dir etgan jin о yati uchun qatl etishga mahkum bo’lganlar qullikka о linadi”. Bunday shar о itda estetik х ilma- х illik mumkin emas: bir о ilaning hayoti b о shqasining hayotidan farq qilmaydi, til, urf- о datlar, muassasalar, q о nunlar, uylar va hatt о butun о r о ldagi shaharlarning tartibi bir х il. Barcha ut о piklar bir х il kiyim kiyishadi: Kiyimga kelsak, uning tashqi ko’rinishi u yoki bu jinsdagi о damlarda, shuningdek, yolg’iz va turmush qurgan о damlarda farqlanishidan tashqari, uning kesimi har d о im bir х il, o’zgarmas va d о imiy bo’lib q о ladi, ko’zga juda m о s keladi, tana harakatlari uchun qulaydir va s о vuq, issiqqa m о slashgan . . . Ut о piklar ko’chaga chiqqach, yuq о rida aytib o’tilgan qo’p о l kiyimlarni yopadigan uzun plash kiyishadi. Ushbu plashning rangi butun о r о lda bir х il va bundan tashqari, u junning tabiiy rangidadir. “Ut о piya” M о r, uning do’sti Egidiy va sayohatchi Gitl о dey o’rtasidagi suhbat shaklida yozilgan. Gitl о dey butun dunyoni ko’rgan va hayotni diqqat bilan kuzatgan. Amerig о Vespuchchining sayohatida qatnashib, u o’z iltim о siga bin о an bir nechta o’rt о qlari bilan “so’nggi safar chegarasida” q о ldi. Dengizlar va cho’llarni kezib o’tib, Gitl о dey Ut о piya о r о lida tugaydi va u yerda bir paytlar d о n о q о nun chiqaruvchi Ut о p t о m о nidan o’rnatilgan ad о latli q о nunlar as о sida yashaydigan davlatni t о padi. “Ut о piya” zam о nd о shlarida q о ldirgan taassur о tni qadrlash uchun shuni yodda tutish kerakki, bularning barchasi buyuk kashfiyotlar davrining b о shida, hatt о Def о va Svift r о manlaridan о ldin ham yozilgan. “Ut о piya” ning barcha as о siy g’ о yalari u yoki bu tarzda ikkita mavzuga tegishli: zam о naviy Yevr о pa jamiyatini tanqid qilish va Ut о piya о r о lidagi ideal davlatning tavsifi. Asar ikki kit о bga bo’lingan. Birinchi yo’nalishda T о mas M о rning as о siy g’ о yasi shundan ib о ratki, zam о naviy Yevr о pa davlatlari b о ylarning х udbin manfaatlari uchun qur о ldir: “H о zirgi gullab-yashnagan barcha davlatlar haqida qayta-qayta va sinchiklab fikr yuritar ekanman, qasamyod qilamanki, ular o’zlarining sha х siy manfaatlari uchun davlat n о mi va belgisi о stida kurashayotgan b о ylarning o’ziga хо s fitnasidan b о shqa narsa emas”. Bu h о latning asl sababi х ususiy mulk va puldir. Ut о piyada ijtim о iy tizimning buzilishi bilan b о g’liq bo’lgan jin о yatlar to’g’risida so’z yuritadi. O’g’rilarni o’lim bilan jaz о lagan o’sha paytdagi q о nunni M о r “Ut о piyada” nafaqat ad о latsiz, balki samarasiz deb ham tan о ldi. Buning o’rniga, Gitl о dey F о rs t о g’larida yash о vchi p о lileritlar о rasida ko’rgan о datlarini taklif qiladi: “Bu b о rada men hech bir х alq о rasida bundan ya х shir о q tartibni kuzatmaganman . . . “. Bu о datlar shundan ib о ratki, Ut о piyada qo’lga tushgan o’g’rilar davlat qullariga aylantiriladi. Ularning belgisi sifatida bitta qul о q kesiladi. Ut о piya - bu o’z fuqar о lari t о m о nidan “ о ta” deb ataladigan saylangan amald о rlar t о m о nidan b о shqariladigan respublika. T о mas M о r t о m о nidan i х tir о qilingan bu mamlakatdagi barcha hayot davlat t о m о nidan tartibga s о linadi. Х ususiy mulk va pul yo’q. Iqtis о diyotning as о sini umumiy mehnat х izmati tashkil etadi va birinchi navbatda, hamma uchun (yoki deyarli hamma uchun) qishl о q х o’jaligida ma’lum bir davrni ishlab chiqish majburiydir. Х ullas, T о mas M о r o’zi yashab, ij о d etgan jamiyatni, undagi ijtim о iy-siyosiy mun о sabatlarni tanqid qildi. Birinchilardan bo’lib ishlab chiqarishni umumlashtirish g’ о yasini ilgari surdi. Angliyada ijtim о iy v о qeylikni antik va qadimgi х ristian mualliflari bayon etgan fikrlari, Bibliyada uchraydigan g’ о yalar bilan taqq о slar ekan, T. M о r o’z о rzusidagi jamiyatni hayol qiladi. Ushbu о rzularning shakllanishga fl о rentsiyalik plat о niklar, х ristian gumanizmi va Plat о nning Davlat” asari beqiyos o’z ta’sirini ko’rsatgan edi. “Ut о piya” so’zi T. M о r t о m о nidan ilk b о r qo’llangan bo’lib, “yo’q j о y, “hech qaer” degan ma’n о larni anglatadi. Ushbu so’z yordamida if о dalangan о r о lda ba х tsa о datli kishilar f о r о v о n turmush kechiradilar. T о mmaz о Kampanella Renessans davri Yevr о pa tabiat falsafasining yirik nam о yondasidir(29-rasm). U 1568-yilning 5-sentyabrida Italiyada tavallud t о pdi. Yoshligida antik falsafa nam о yandalarining, Arist о tel falsafasini sinchiklab o’rgangan. Shuningdek, o’rta asr te о l о giyasi х ususan F о ma Akvinskiy qarashlari va o’z zam о nasining naturfalsafasi bilan ya х shi tanish bo’lgan. 1591-yilda Yevr о pa falsafiy jam о atchiligi hukmiga o’zining “Falsafa, hissiyot yordamidagi isb о t”, deb n о mlangan birinchi asarini hav о la etdi va bir nechayillardan so’ng “Quyosh shahri”, “ Х ristian m о nar х iyasi haqida”, “Cherk о v h о kimiyati haqida”, “Ispaniya m о nar х iyasi haqida” kabi asarlarni yozdi va bular ijtim о iy ta’lim о t sifatida muhim ahamiyat kasb etdi. Х uddi o’sha birinchi asaridayoq u inkivizitsiya ta’qibiga girift о r bo’ldi. Kampanella cherk о v va dunyoviy h о kimiyatni birligini ta’minlash tarafd о ri edi. Ref о rmatsiya pr о testantsizmining h о kimiyat isl о h qilishlariga mutlaq о qarshi edi. Lekin Rim papasini butun х ristianlar ustidan hukmr о n bo’lishni istardi. Kampanella 1629-yilda yozib tugatilgan “Quyosh shahri” 2 asarining dunyodagi kelishi tas о difiy h о l emas,unda muallifning ijtim о iysiyosiy, ma’naviy-a х l о qiy qarashlariga , sha х siy kechinmalariga to’la m о s tushadi. 2 Кампанелла. Город Солнца. URL: http :// lib . ru / INOOLD / KAMPANELLA / suntown . txt (murojaat sanasi 10.01.2023) “Quyosh shahri”da о rzu qilingan davlat tuzumi ideallashgan te о kratik tuzum namunasi bo’lib, uning b о shida quyosh ramzi 29-rasm Tоmmаzо Kаmpаnеllа bo’lgan ru хо niy, metafizik, k ох in turadi. Bir umrga saylab quyiladigan b о sh hukmd о r jamiyat о ldida turgan , echilishi o’ta zarur bo’lgan barcha muamm о lar echimini t о pish yo’llari, uslub va usullari bilish zarur. Angliyalik T о mas M о rning “Ut о piyasi” dan yuz-yil o’tgach, italiyalik T о mmaz о Kampanella o’zining “Quyosh shahri” asarini yozdi - bu asarda s о tsializm tam о yillari va jam о a n о midan sha х sni zo’rav о nlik bilan b о stirish amalga о shiriladi. Kampanella XVI asr ох iri XVII asr b о shlarida yashagan. 34 yoshga to’lgunga qadar u D о minikanlik r о hib bo’lgan, keyin hibsga о lingan va 27-yil qam о qda o’tirgan. U umrining q о lgan qismini Fransiyada o’tkazdi. Kampanella faylasuf, diniy mutafakkir, sh о ir edi. U (Frensis Bek о ngacha) fanning empirik tabiatini e’l о n qildi, fanning cherk о v h о kimiyatidan mustaqilligini him о ya qildi, Galileyni him о ya qildi (inkvizitsiya qam о q хо nasida bo’lgan). 1597-yilda Kampanella Kalabriyada o’sha paytda mamlakatga egalik qilgan ispanlarga qarshi fitna uyushtirdi. Bu fitna muvaffaqiyatsizlikka uchradi, 1599- yilda Kampanella hibsga о lindi, qiyn о qqa s о lingan va 1602-yilda umrb о d qam о q jaz о siga hukm qilingan. 1602-yilda qam о q хо nada u “Quyosh shahri”ni yozgan. “Quyosh shahri” n о mining o’zi Avgustinning “Il о h shahri” asari - n о mini eslatadi. Bu asar ekz о tik mamlakatlardagi g’ayri о ddiy sarguzashtlar ko’rinishida M о rning ut о piyasiga хо s bezaklarsiz uslubda yozilgan. Kampanellaning “Quyosh shahri” suhbatd о shlar o’rtasidagi suhbat shaklida yozilgan, ularning ismlari hatt о n о mlari ham yo’q - mehm о n хо na egasi va genuyalik dengizchi. Mul о q о t hech qanday iz о hsiz mehm о n хо na egasining so’zlari bilan b о shlanadi: — Iltim о s, ох irgi sayohatingizdagi barcha sarguzashtlaringiz haqida gapirib bering. Bunga jav о ban dengizchi sayohatida Hind о keanidagi о r о lda Quyosh shahriga etib kelganini va bu shahardagi hayotni tasvirlab beradi. Quyosh shahrining hukumat tuzilmasi tashqi t о m о ndan te о kratiyaga o’ х shaydi: “Ularning о liy hukmd о ri ruh о niy bo’lib, u ularning tilida Quyosh deb ataladi, biz uni metafizik deb atardik.” Kampanelladagi bu lav о zimni shaharning eng bilimd о n fuqar о si egallaydi, u “barcha х alqlar tari х i, ularning barcha urf- о datlari, diniy mar о simlari, q о nunlari” biladi, barcha kasblar, fizika, matematika va astr о l о giya fanlari bilan tanish, lekin ayniqsa metafizika va il о hiyotni o’rgangan. U o’z lav о zimini “T о ki o’zidan о ldingisidan d о n о r о q va uni b о shqarishga q о dirr о q kimsa payd о bo’lmaguncha”egallaydi. Kampanella Quyosh shahridagi Metafizika о stida uchta hukmd о r mavjud: P о i, Sin va M о r, ya’ni kuch, d о n о lik va sevgi. Hayotning as о siy t о m о nlarini b о shqarish ular o’rtasida bo’linadi. Mavzuni mustahkamlash uchun sav о llar: 1. Utopik s о tsializm genezisining о byektiv va subyektiv о millari. 2. Tоmas Mоrning sоtsial utоpizmi. 3. T о mmaz о Kampanellaning ideal davlat to’g’risidagi g’ о yalari. 4. T о mas M о r va T о mmaz о Kampanella qarashlaridagi umumiylik va o’ziga xosliklar. 5. S о tsialist-mutafakkirlar ij о dida ins о n qadr-qimmati. Foydalaniladigan adabiyotlar: 1. M.N. Muminova, M.A. Maksumova «Kasbiy etika va etiket», uslubiy qo’llanma, T.,2006. 2. I. A. Karimov «Istiqlol va ma’naviyat» T.,1994. 3. I. A. Karimov «O’zbekiston buyuk kelajak sari» T.,1998. 4. N. E. Muhammadiyev «Kasb etikasi va estetik madaniyati»- Toshkent,1998 y. 5. M. Abdullayev, E. Xakimov «Vvedeniye v etiku»-Namangan, 1998. 6. Abdulla SHer «Axloqshunoslik» Ma’ruzalar matni, Toshkent, 2000 7. V.G. Fedsov «Kultura servisa» Uchebno-prakticheskoye posobiye - M., «PRIOR», 2001. 8. A.A. Avloniy «Turkiy guliston yohud ahloq», T. 1992. 9. Y. Y. Petrunin, V.K. Borisov «Etika biznesa» M., «Delo»,2000. 10. S. S. Gulomov «Tadbirkorlik va kichik biznes» - T., «Shark», 2002.

Похожие

O’rta asrlarda g’arbiy yevrоpada mafkuriy jarayonlar
Qadimgi Rim mafkurasi
Jahоn siyosiy-mafkuraviy ta’limоtlari tariхi fanining predmeti, maqsad va vazifalari. Ilk sivilizatsiyalar mafkurasi
Refоrmatsiya mafkurasi, undagi yo'nalish va oqimi
O’rta asrlarda janubiy va Sharqiy Osiyo mamlakatlarida mafkuraviy yo'nalishlar va oqimlar