Мустақил иқтисодиёт одимлари ўтмиши ва бугуни - Идея национальной независимости - Рефераты

Мустақил иқтисодиёт одимлари ўтмиши ва бугуни

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

76.5 KB

Мустақил иқтисодиёт одимлари ўтмиши ва бугуни Ўзбекистон халқи шу кунларда мустақилликнинг ўн йил-лигини кенг нишонлашга катта тайёргарлик кўрмоқда. Утган давр мобайнида босиб ўтилган тарихий йўлга баҳо берганда 80-йилларнинг иккинчи ярми билан боғлик бўлган воқеа ва ҳодисалар, яъни мустақиллик арафасидаги реал вазиятни ўрганмасдан туриб, бугунги кунда эришилган ютуклар ва ислоҳотлар натижасига баҳо бериш кийин. 1980 йилларнинг иккинчи ярмит келганда таги пуч ғоя асосига курияган кизил империя асослари дарз кета бошлади. Иқтисодиёти ҳар то монлама Марказга қарам, бир ёқлама ривожлантирилган ва асосан Иттифокка арзон хомашё етиштириб берувчи чекка юрт - Ўзбекистондаги аҳвол, айниқса, оғир эди. Том маъ-нода мустамлака бўлган ўлкада мустақиллик руҳи салгина кўриниш берган ҳолларда Иттифоқ раҳбарлари бизга «сизлар мустақил давлат сифатида мутлако яшай олмайсизлар», де- йишлари кўпчиликни ажаблантирмас эди. Бундай фикрларни давлат раҳбарлари у ёқда турсин, Москванинг оддий уйла- рида, энг даҳшатлиси эса ўзимизда, Ўзбекистонда, айрим ҳаммиллатларимиз даврасида ҳам эшитиш мумкин эди. Ўзбекистон мустақил давлат сифатида яшай олмаслиги тўғрисидаги фикрлар асоссиз гаплар ҳам эмас эди. Биз маса- ланинг сиёсий жиҳатларини кўя турайлик-да, Ўзбекистонда мустақил давлатчиликнинг иқтисодий асослари бор-йўқли- гига эътибор берайлик. Юқоридатаъкидланганидек, Ўзбекис тон иқтисодиёти асосан бир соҳа — пахтачилик асосига курилган бўлиб, бошқа тармоқларнинг ҳам фақат шу ком- плексга боғлик қисмларигина ривожлантирилган эди. Жаҳон тарихи, маданияти, маънавияти ва фани ривожига энг кўп ҳисса кўшган миллатлар каторига кирадиган ўзбекларнинг чор Россияси ва советларнинг мустамлакачилик сиёсати оқибатида дучор бўлган азоб-укубатларини таърифлашга қалам ожизлик килади.

Бу даврга келганда мамлакат қишлоқ хўжалигида экин майдонларининг асосий қисмини пахта ишғол этиб бўлганди. Ўзбекистоннинг қайси томонига карасанг ғўзадан бошқа экин кўринмаслиги одатий ҳолга айланиб колди. Айрим «ватан-парварлар» ҳатто идора ва ташкилотлар бинолари олдидан гул ёки манзарали дарахтларни суғуриб ташлаб, ўрнига пахта экишгача етиб боришди. Барча экин майдонларининг бор-йўғи 8-10 фоизига буғдой экилар эди, буни фақат машъум пахта якка ҳокимлиги ҳодисаси билан изоҳлаш мумкин. Картошка экиладиган майдон эса, бор- йўғи 0,8 фоизни ташкил этишига деҳқончиликтараккий этган давлатлар вакиллари ҳеч качон ишонишмаса керак. Узбек халқининг пешона тери эвазига етиштирилган пахта арзон-гаровга Марказга ташиб кетилар, Ўзбекистонга зарур маҳсулотлар юкори нархда бошқа республикалардан олиб келинар эди. Ҳаммаёкни пахта экинзорлари босиб кетга- ни туфайли, асрлар давомида жаннатий мсва ва сабзавотлари билан ўзини тўла таъминлаш билан бир каторда, уларнинг сифати бўйича дунёни ҳайратга солган юрт, энди ўзи шу маҳсулотларга зор эди. Мамлакат ҳаёти учуй энг зарур маҳсулотлар - дон, гўшт, сут, картошка кабиларнинг кагга қисми четдан олиб келина бошланди. 1988 йили Ўзбекистонда 1 миллион 555 минг тон на ёки жон бошига 80 килограммга якин дон етиштирилди. Шу йили 324,6 минг тонна картошка, 2929,3 минг тонна сут, 548,3 минг тонна мева ишлаб чикарилди. Етиштирилаётган дон эҳтиёжимизни қай даражада қоп- лаганини тасаввур қилиш мақсадида ракамларни таккослаш фойдадан холи эмас. Ушбу даврда аҳоли жон бошига АҚШда 1250-1300, Францияда 1030-1050, Польшада 750-760, Венгрияда 1200-1220 ва ҳатто собик СССРда 700-750 ки- лограммдан дон ва дон маҳсулотлари олинар эди. Қиёслаб кўринг! Кўриниб турибдики, мамлакат ичида етиштирилаёт ган дон, картошка, сут, гўшт маҳсулотлари уларга бўлган эҳтиёжнинг кичик бир қисмини зўрға

кондира олар эди, холос. Юкоридатаъкидлаб ўтганимиздек, бу маҳсулотларга бўлган эҳтиёжнинг асосий қисми импорт ҳисобига копланарди. Ўша даврда кумир юкланадиган вагонларда Украина, Рос сия, Белоруссиядан олиб кслинадиган усти кора, ичи ғовак картошкалар ҳали эсимиздан чиққани йўк. Организми қўлда сўйилган гўштга ўрганган халқ ҳаммаёқца, айникса, мактаб, боғча, касалхоналарда четдан келтирилган музлатилган гўшт- ни номига истеъмол қилишга мажбур этилди. Энг ёмони шундаки, совет даврида атайлаб ўйлаб то- пилган баҳо механизми кизил империянинг фақат марказий ҳудудлари манфаатларига хизмат килар эди. Хомашёнинг баҳоси паст, тайёр маҳсулотнинг баҳоси юкори белгилани- ши совет баҳо тизимининг асосий мазмунини ташкил этар эди. Ўша пайтдаги нарх-наво айримларнинг хотирасидан чиқиб кетгани учун бир мисолга мурожаат килайлик. Пахта хомашёсини XX асриинг 80-йиллари охирида давлат 1,5-1,6 рублга сотиб олар эди. 1 кило пахтадан эса қайта ишлаш жа- раёнида 20-30 рубллик ва ундан ҳам ортиқ маҳсулот ишлаб чикариш мумкин эди. Ўзбекистонда етиштирилган пахтанинг 90 фоиздан ортиғи бошқа юртларда қайта ишланар ва унинг фойдаси ўша жойларда колар эди. Ўз пахтамиздан тайёрлан- ган кийим-кечакни кейин ўзимиз бир неча ўн баробар қиммат баҳода сотиб олишга мажбур эдик. Ўзбекисгон иқтисодиётининг барча тармоклари худди шу тарзда ташкил этилган эди. Мамлакат иқтисодиёти марка зий ҳудудлар иқтисодиётига батамом қарам бўлиб, нафақат машина ва ускуналар, балки ҳаёт учун энг зарур оддий ис теъмол маҳсулотлари ҳам ўша томонлардан олиб келинар эди. Ўзбекистоидай катта бирреспубликада ҳатто ҳеч кандай аклли техника ёки юксак технология талаб килмайдиган оддий мих ишлаб чикаришга ҳам имкон берилмасдан, Рос-сиядан юборилар эди. Тасаввур қилинг, темирчининг уста- хонасида ясаш мумкин бўлган ўта жўн маҳсулот шу жойда ишлаб чиқарилиш ўрнига, мантиққа бутунлай зид равишда четдан олиб келинар эди. Корхона ва ташкилотларнинг энг йирик ва сердаромад-лари Иттифок мулки ҳисобланар ва уларнинг даромадлари тўлалигича марказ ихтиёрига

тушар эди. Ҳисоб-китоб ва баҳо тизимлари шундай ташкил этилган эдики, республика микёсида яратилаётган даромаднипг аниқ миқдори фақат Москвага маълум эди. Республика микёсида миллий даро- мадни ҳисоблаш механизми атайлаб яратилмаган эди. Юр-тимиздан Марказга ташиб кетилган бойликлар, энг аввало, олтиннинг ҳақикий миқдори халқдан яширилганининг сабаби ҳам шунда эди. Пировард натижада ташиб кетилган ҳар 10 сўм ўрнига Иттифоқ бюджетидан нари борса 1 сўм қайтариб бериб, «ўлганнинг устига тепган»дек бизни тағин бокимандаликда ҳам айблашарди. 1989 йил 1 январь ҳолатига кўра, Ўзбекистонда умумий экин майдонлари 4160 минг гектарни ташкил этиб, унинг 95 фоиздан ортиғи жамоа ва совет хўжаликлари ихтиёрида эди. «Ер — деҳқонларники» шиори остида Марказий Осиёда ўз ҳокимиятини ўрнатишга муваффак бўлган шўролар ҳеч қанча ўтмай машъум коллективлаштириш сиёсатини ўйлаб топишди ва натижада барча экин майдонлари умумлаш-тирилди. Бевосита деҳқоннинг қўлида дўппидек томорқа майдони кола бошлади. Шахарларда 4 сотихли ховлида 2- 3, ҳатто 4 оила- 20-30 киши яшаши хеч кимни ажаблантирмай кўйди. Қишлоқ жойларида ҳар оилага қачонлардир турли минтақаларда 8 дан 15 сотихгача томорқа ери ажратил-ган эди. Лекин 1960-1980 йиллар давомида Ўзбекистонда томорқа ажратиш жараёни деярли тўхтаб колди. Томорка қишлокда гўё майда буржуа психологиясини туғдирувчи восита бўлиб, коммунистиқ жамият барпо этиш стратегия- сида ўрни йўк мавҳум бир тушунча эди. Томорқага ер олиш амалга ошмайдиган орзуга айлана бошлади. Натижада, ҳатто кишлоқ аҳоли пунктларида хам 8 ёки 15 сотихли ховлида 3-4 оила яшашига мажбуран кўника бошладик. Мавжуд 4160 минг гектар экин майдонининг бор-йўғи 125,8 минг гектари ёки 3 фоизигина шахсий томорқа хўжаликлари ихтиёрида бўлган эди. 1989 йилнинг 23 игонида Ислом Каримов мамлакат раҳбарлигига келганида ахвол шундай эди. Янги раҳбар ўз фаолиятини мамлакат аҳолисининг ижтимоий-иқтисодий ахволини ўрганишдан бошлади. Аслида

Ислом Каримов бу масалани жуда чуқур билса-да, даставвал вилоятларни ўз кўзи билан кўриб чиқди. Сафар давомида у сиёсий, ижтимоий-иқтисодий вазият ўта оғир эканлигини яиа бир бор чуқур хис килди. Ўзбекнинг кунни кун, тунни тун демай пахта экиб, Мар- казни бойитган, лекин ўз косаси оқармаган минглаб асл деҳқонлари ўғриликда айбланиб, гдлянчилар томонидан нохак камалган, Фарғона ва Тошкент вилоятларида ўзбеклар билан месхети турклари орасида устомонлик билан уюшти-рилган тўс-тўполонлар авж олган, аҳолининг турмуш дара- жаси марказий ҳудудларга нисбатан 3—4 баравар паст бўлгани туфайли моддий ахволи ўта оғирлашган давр эди. Боз устига ўз ичимиздан чиккан айрим «доҳийчалар» қолдан тойган, тажанг, дўпписи тор келиб турган ахолини гиж-гижлаб, на- мойишларга чорлай бошлаган эди. Юзага келган ўта калтис ва мураккаб сиёсий, иқтисодий ва ижтимоий вазият тезлик билан зарур чора-тадбирлар кўришни такозо этарди. Ҳаммаси Москвагаташиб кетилгани боис, Ўзбекистон хукумати ихтиёрида ҳеч қандай молиявий имкон йўк эди. Горбачёв, Лигачёв, Ельцин кабилар ўртасида ҳокимият учун кураш боткоғига ботган Москвадан нажот кутиш мумкин эмас эди. Лекин масалани пайсалга солиш вазиятни чигаллаштириши ва собик Иттифокнинг катор рес-публикаларида бошланган ур-йикит ва бошбошдоклик бизга ҳам етиб келишига туртки бериши мумкин эди. Ўзбекистонда месхети турклар билан тўс-тўполонлар ав-жига чиккан пайтда Москвада лавозим кутиб ўтирган Рафик Нишонов хизмат масъулияти такозо этеа-да, Ўзбекистонга келмаган эди. Вазият мураккаблашиб кетгач, ноиложликдан ўз ўрнига Министрлар Советининг Раиси Г. Крдировни, Ички кўшинлар кўмондони генерал-полковник Шаталинни ва бир гуруҳ юкори таркибдаги офицерларни Ўзбекистонга жўнатади. Юборилган гуруҳ таркибининг ўзи вазиятни энг кескин чоралар билан - куч, курол воситасида хал килиш йўли танланганидан дарак берар эди. Лекин вазият шунчалик «тагига олган» эдики, юборилган гуруҳ ҳам, ички кўшинлар ҳам уни ҳал этишга ожизлик килди.

Ўзбекистондаги тўс-тўполонлар босилмагач, бундан каттиқ хавотирга тушган М. Горбачёв Москвада демократия ҳакида суҳбатлар куришдан бўшамаётган Р. Нишоновни мажбуран - махсус буйрук билан Ўзбекистонга жўнатади. «Кулупнай» муаммосини «муваффакиятли» ҳал қилиб қайтган Р. Нишоновга мукофот тарикасида Москвадан «иссик жой» ажратилади - у ўзи орзу қилган тинч ва обрўли лавозимга тайинланади. Бу ҳам, бошқа жиҳатдан, Ўзбекистон халқининг бахти, пешонасининг яркирагани бўлса керак. Чунки шу кундан бошлаб Ўзбекистон муаммолардан кўрқмайдиган, Марказдан «иссик ва тинч жой» ахтаришни хаёлига ҳам кел-тирмайдиган, халқининг дардларига дармон бўлишни ҳаётий шиорига айлантириб олган етакчи кулига ўтди. Ислом Каримов халқнинг ичига кириб борди. Зудлик билан Фарғонага бориб, тўрт кун давомида вазиятни синч- ковлик билан ўрганди. Тартиб- қоидага кўра олдиндан тайёр- ланган жойларга бормай, атрофдагилар учун кутилмаганда чекка-чскка қишлоқларга йўл олди. Ўша пайтдаги сиёсат- чилар каби ўз халқига пуч, арзон-гаров ваъдалар беришдан ҳазар қилиб, қишлоқдагилар билан оддий тилда самимий суҳбатлар курди. Ўша йиллари раҳбар лавозимларни эгаллаган кишилар-нинг хотирлашича, ерни деҳқонларга бўлиб бериш масала- си кўрилаётган мажлисда Министрлар Советининг Раиси Г. Қодиров «Иттифоқ ерини Москвадан сўрамай, деҳқонларга бўлиб бериш мумкин эмас», деб қаршилик кўрсатган. Шунда Ислом Каримов босиқлик билан: «Келинглар, энди янгича ишлайлик. Энди Москвага караб эмас, халқимизни ўйлаб яшайлик. Узимизни ҳам, халқимизни ҳам алдамайлик», деб ўз карорида қатъий турган. Мажлисда ўз ниятига эриша олмаган Кодиров мажлисдан чиқиб, «Каримов вилоят микёсидагина ишлаган раҳбар, у Республика ишларида ҳали тажрибага эга эмас. Москва бу ўзбошимчаликни «кўтара олмайди» ва табиийки, бу сиёсатни тўхтатиб кўяди. Шунинг учун эртаси йўк бу карории амалга оширишга шошмаслик керак», деб атрофдагиларни чалғитмокчи бўлган.

Лекин бош раҳбар ўз фикридан қайтмай, уни жасорат билан амалга ошира борди. Кейинги йилларда катор маҳсулотлар ишлаб чиқаришда ҳам томорқачилариинг улуши катта бўлди. Масалан, шу давр- да картошка ишлаб чикариш 324,6 дан 731,1 минг тоннага, мсва 548,3 дан 790,9 минг тоннага, сут 2929,3 дан 3636,2 минг тоннага етди. Мазкур маҳсулотларнинг асосий қисми томорқадан олиниши ҳеч ким учун сир эмас. Шўролар даври давлат аграр сиёсатида «ўгай фар-занд» ўрнида бўлиб кслган шахсий томорқа хўжалиги мустақиллик йилларида ўзининг ҳакикий бахосини топди. Бугун Ўзбекистон қишлоқ хўжалигининг асосини ширкат хўжалиги, фермер хўжалиги ва деҳқон хўжаликлари ташкил этади. Кечаги шахсий томорқа хўжалиги бугун мустақиллик шарофати билан дсҳкон хўжаликларига айланди. Дсхкон бола-чакаси билан ўзи учун астойдил тер тў-киб ишлагани туфайли томорқаларда самарадорлик ва ҳосилдорлик мамлакатдаги ўртача кўрсаткичлардан 1,3-1,5 баравар юкори бўлишига эришилмокда. Омилкор деҳқон-ларнинг эса 3-3,5 баробар самарали ишлашлари ҳеч кимни ҳайрон колдираётгани йўк. Ажратилган қўшимча ер, яратилган зарур гаарт-шароит ва эришилган юкори самарадорлик натижасида бугун мам-лакатимизда мавжуд йирик шохли молларнинг 82,5 фоизи, сигирларнинг 87 фоизи, қўй ва эчкиларнинг 61 фоизи ва пар- рандаларнинг 57 фоизи дсҳконларнинг томорқа хўжаликлари ҳиссасига тўгри келмоқда. Ишлаб чиқарилаётган мева-сабзовотнинг 68 фоизи, гўштнинг 85 фоизи, сутнинг 90 ва тухумнинг 63 фоизи, умуман олганда, кишлоқ хўжалик маҳсулотларининг 60 фоизидан ортиғи улар томонидан ишлаб чиқарилмоқда. Буларнинг негизида Президентимизнинг ерни ҳакикий деҳқонга бериш сиёсати тургани шубхасиз. Шундай қилиб, шахсий ёрдамчи хўжаликлар фаолиятини ривожлаитириш, уларга кўшимча ер бериш ўша вақтдаги мавжуд бўлган катор ўткир ва калтис муаммоларни ҳал килиш имкониятини яратди. Энг

аввало, меҳнатга ярокли аҳолининг иш билан банд бўлмаган қисми, асосан, кишлоқда яшаётган хотин-қизлар ва ёгалар ижтимоий фойдали меҳнатга жалб қилинди ва шу тарика қишлоқда ишсизликнинг кучайиб кетиш хавфинииг олди олинди. Моддий аҳволи ўта огирлашган аҳолипинг реал даромад- ларини ошириш, шунингдск, шартномалар асосида қишлоқ хўжалик маҳсулоти етиштириш билан шуғулланаётганларга меҳнат дафтарчалари очиш ҳамда кексайганида уларга нафақа олиш ҳукукини бериш орқали қишлоқ аҳолиси учун ижтимоий кафолатларни мустаҳкамлашга асос яратилди. Бундан ташкари, аҳолини озиқ-овқат маҳсулотлари билан таъминлашдаги танқисликка барҳам берилди. Шахсий томорқа эгалари озиқ-овкат маҳсулотлари билан ўз оиласини таъминлашдан ташкари истеъмол бозорини шу мақсулотлар билан тўлдиришга катга ҳисса қўша бошлади. Шунингдек, узоқ вақт давомида деярли тўхтаб колган якка тартибда уй- жой қурилиши кўламини оширишга эришилди, бу эса, ўз навбатида, республика ахолией уй-жой шароити-ни тубдан ўзгартириш ва уларга коммунал-маиший хизмат кўрсатишни яхшилаш имкониятини яратди.

Адабиётлар: 1.Асосий вазифамиз – Ватанимиз тараққиёти ва халқимиз фаровонлигини янада юксалтиришдир. Президент Ислом Каримовнинг 2009 йилда мамлакатимизни ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш якунлари ва 2010 йилга мўлжалланган иқтисодий дастурнинг энг муҳим устувор йўналишларига бағишланган Вазирлар Маҳкамаси мажлисидаги маърузаси. Халқ сўзи, 2010 йил 30 январ. 2.Мамлакатимизни модернизация қилиш ва кучли фуқаролик жамияти барпо этиш – устувор мақсадимиздир. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенатининг қўшма мажлиси тўғрисида тўғрисида Ахборот. 2010 йил 28 январь. 3.Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. –Т., «Маънавият», 2008. 4.Каримов И.А. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари. -Т.: Ўзбекистон, 2009. 5.Каримов И.А. Бизнинг бош мақсадимиз - жамиятни демократ-лаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир. Т., «Ўзбекистон», 2005. 6.Эргашев И. ва бошқ. Миллий истиқлол ғояси. Ўзбекистон Республикаси Олий таълим бакалавриат босқичи учун дарслик. -Т.: Академия, 2005, 3-30- бетлар.

Похожие

Мустақил бўлсанг- Мустақил бўл! Давлат бўлсанг - Давлат бўл!

Ўзбекистон ва мустақил давлатлар ҳамдўстлиги кўп томонлама ва икки томонлама ҳамкорлик

Миллий ғоянинг умумбашарий тамойиллари

Жамият барқарорлигини таъминлашнинг ижтимоий-ғоявий асослари

Тафаккур ўзгариши ва маънавий янгиланишда миллий ғоянинг роли