Миллий-маънавий тикланишда санъатнинг роли - Идея национальной независимости - Рефераты

Миллий-маънавий тикланишда санъатнинг роли

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

169 KB

Миллий-маънавий тикланишда санъатнинг роли Ўзбек халқи жаҳондаги бошқа халқлар каби оддий бойликларнинггина эмас, маънавий бойликларнинг ҳам асосчисидир. У ўзининг пешона тери, тафаккур қуввати, қобилият ва истеъдоди билан асрлар оша фан ва маданиятни, адабиёт ва санъатни, ахлоқ ва фалсафани вужудга келтирди, тарихнинг ҳақиқий ижодкори сифатида жамиятнинг маданий-маънавий тараққиётига кенг имкониятлар очиб берди ва бермоқда. Унинг бадиий адабиёт, халқ оғзаки ижодиёти соҳасидаги хизматлари ҳам бебаҳодир. Достон ва эртакларнинг, мақол ва маталларнинг, узоқни яқин, мушкулни осон қилувчи баҳодирлар, қаҳрамонлар ҳақидаги ривоят ва афсоналарнинг ҳам яратувчиси, авайлаб-асровчиси, авлоддан-авлодга ўтказувчиси ҳам айнан унинг ўзидир. Эртаклар, ривоятлар ва достонларни ўқир эканмиз, халқимизда воқеаларни олдиндан кўра билувчи ажойиб тафаккур, қобилият ва итеъдод бор эканлигини, у ҳеч қачон умидсиз, орзу-ниятсиз яшамаганлигини, ҳар доим келажакка томон интилганлигини англаб оламиз. Ҳар қандай эртак ва афсонанинг, қадимий фантазиянинг замирида унинг муайян мақсад ва ниятлари, жимоний меҳнатни енгиллаштириш ва турмуш шароитларини яхшилашга бўлган интилишлари яшириниб ётган бўлади. Улар халқ оммасининг талаб ва эҳтиёжлари асосида вужудга келиш билан бир қаторда, ўз навбатида унинг ўзи кишиларнинг маънавий, ақлий тараққиётига туртки вазифасини ҳам ўтаган, меҳнатни севишга ўргатган, иш унумини оширишга, табиатнинг хатарли кучларига таъсир этишда кишиларга ёрдам берган. Халқ ағзаки ижодиёти достонлар, эртаклар, қўшиқлар, осотирлар, нақллар, ривоятлар, афсоналар, мақоллар, маталлар, ҳикматлар, қайроқи сўзлар, топишмоқлар, тўй ва маросим қўшиқлари, лапарлар, ўйинлар, театрлар, мусиқа, ўланлар ва термаларни, айтимлар, олқиш ва қарғишларни ҳам ўз ичига олади. Халқ ижодиётининг бу қадар кенг ва хилма хиллиги ўзбек халқининг маънавияти, дунёқараши, тафаккур маданияти нақадар бойлиги ва қадимийлигидан далолатдир. Мифлар, афсоналар, қаҳрамонлик достонлари, тўй ва сайлларда, халқ йиғинларида, байрамларда, сайру сафарларда айтиладиган қўшиқлар, куй-оҳанглар, термалар, айтишувлар, масал ва топишмоқлар-буларнинг ҳаммаси ўзбек халқ оғзаки ижодиётининг узоқ тарихга эга бўлган соҳаларидир. Бебаҳо маънавий бойлик бўлмиш оғзаки ижодиётнинг ҳам, ёзма ижодиётнинг ҳам яратувчиси-ижодкори, асрлардан-асрларга, авлоддан-авлодга, даврдан-даврга ўтказиб пардозловчиси кенг халқ оммасидир. Президент “ халқ-ўзининг минг йиллик анъана ва тажрибалари, сўнмас хотираси ва буюк туйғулари билан яшаб келаётган қудратли куч. Ёлғон, алдовга дуч келган пайтда унинг асрий қадриятлари, доимо уйғоқ Халқ амалий санъати

виждони тилга киради, ноҳақликка, қабиҳликка қарши курашга даъват этади”,-дейди. Халқ доим яратган, яратишдан ҳеч қачон тўхтаган эмас. Яратиш, ижод қилиш- халққ хос хусусиятдир. Халқ оммаси бахтли-саодатли кунларида ҳам, бошига мусибат тушган кезларда ҳам яратишдан, келажакка томон интилишдан, орзу-умидлар билан яшашдан, ҳам моддий, ҳам маънавий бойликлар яратишдан зинҳор ва базинҳор тўхтамаган. У меҳнат ва меҳнаткашлар ҳақида, баҳодирлар тўғрисида, узоқни яқин, мушкулни осон қилувчилар, ҳаётини эзгуликка, элу юрт ободонлиги йўлида бахшида этганлар тўғрисида, одамхўр, золим девларни, ҳаёт кушандаси бўлган аждаҳоларни, ялмоғиз кампирларни даф этувчи алп йигитлар, сувда чўкмас, утда ёнмас қаҳрамонлар ҳақида куйлаган. Халқнинг орзу-умиди, қувонч- ташвишлари, шодлик, бахтиёрлик онларию, қадр-қиймати, маънавий- ахлоқий ғоялари, дунёқараши, фалсафий-ҳуқуқий тушунча ва тасаввурлари, олам ҳақидаги билим-бойликлари унинг оғзаки ижодида ўз ифодасини топган. Ўзбеклар ўзининг инсонни лол қолдирадиган ажойиб амалий санъати, юксак бадиий дид ва маҳорат билан ишланган сон-саноқсиз ҳунармандчилик буюмлари билан қадим замонлардан бошлаб ҳозиргача ҳам дунё халқлари ўртасида шуҳрат қозониб келмоқда. Ҳунармандчилик санъати бизнинг халқимиз учун авлод-аждодларидан сақланиб келаётган мерос, бебаҳо қадриятдир. Ўзбек халқининг амалий санъати, ҳунармандчилик илдизи узоқ ўтмишга бориб туташади. Ўзбек халқ ҳунармандчилиги тарихига ҳозирги замон нигоҳи билан назар ташлайдиган бўлсак, манбалар, ўтмишдан сақланиб қолган ёдгорлик ва обидалар эрамиздан аввалги мингинчи йилларда яратилган санъат дурдоналари ҳақида шаҳодат беради. Ўзбекистоннинг ҳозирги ҳудудидаги қадимги Шош, Чағониён, Мароқанд, Урганч, Бухоро, Шаҳрисабз шаҳарларининг қадимги ўрнида олиб борилган қазилма тадқиқотлар ота-боболаримиз яратган ҳунармандчиликнинг ўлмас обидаларини кашф этди. Ўтказилган археологик қазилмалар ва ёзма манбалар Марказий Осиё аҳолисининг ўтмиш даврларда конларда ишлаганини, мис ва темир эритиб турли хил ҳарбий ва меҳнат қуроллари ясаш билан, кемасозлик, тўқувчилик, бинокорлик, заргарлик ва бошқа ишлар билан шуғулланганини кўрсатади. Юнон тарихчиси Геродот “Тарих” асарида Бақтрия, Хоразм, Сўғдиёна, Марғиёна, Парфиёна давлатлпарининг эрамиздан аввалли VI асрдаги маданияти ҳақида кенг маълумот берган. Геродот массагетлар ҳақида: “Улар отлиқ ва пиёда жанг қиладилар, бу икки хил жанг усулини биладилар, улар ўқ-ёй, найза ва дудама-калта қилич билан қуролланганлар. Бу қуролларни улар жездан ясайдилар. Юган, сувлуқ ва бошқа от жабдуқларига ҳам олтин қадайдилар. Темир билан кумушни улар мутлақо ишлатмайдилар, чунки уларнинг мамлакатида олтин билан мис ниҳоятда кўп бўлиб, темир билан кумуш мутлақо йўқдир”, деб ёзган эди.

Ўрта Осиёга ташриф буюрган XIV аср машҳур араб сайёҳи Ибн Батутта Хоразм, Бухоро ва Самарқанд шаҳарлари бозорларидаги ҳунармандчилик расталари ўзининг хилма-хиллиги, файзи билан диққатга сазоворлигини алоҳида таъкидлаган. У Хоразм шаҳри қозиси Абу Ҳафс Умар уйига ташриф буюриб, қабулхонасида кўрганларини шундай тасвирлайди: Бу-гўзал ва кенг хона бўлиб, чиройли гиламлар билан безатилган, деворлари мато билан қопланган қатор токчаларнинг ҳар бирига олтин сув юритилган кумуш идишлар ва ироқий кўзалар қўйилган эди. Халқ даҳосининг маҳсули бўлган ҳунармандчилик ва амалий санъатнинг турлари ниҳоятда хилма-хилдир. Уларнинг ҳаммаси халқнинг кундалик турмуш талаб ва эҳтиёжлари ўртага қўйган зарурият асосида юзага келган ва ривожланган. Авлоду аждодларимиз ўтмиш даврлардан бошлаб наққошлик, ўймакорлик, тўқувчилик, заргарлик, зардўзлик, гиламдўзлик, мисгарлик, сангтарошлик, кулолчилик, мусиқа асбобларини ясаш ва бошқа соҳаларда катта маҳорат кўрсатганлар. Улар нозик ва гўзал, жаҳонда тенги йўқ нақш ишлайдиган уста бўлишган. Фақат ёғочга эмас, шунингдек, мармар тошга, металлга ўта нозик ва гўзал нақш солишлари, гилам ва матоларга ранг-баранг гуллар туширишларига қараб ота-боболаримизнинг маҳоратлари ва дидларига қойил қоламиз. Самарқанд, Бухоро, Хива, Наманган, Қўқон ва Тошкентдаги халқ усталари ганч ўймакорлиги соҳасида катта шон-шуҳратга эга бўлганлар. Бу санъат намуналарини қадимий бинолар, муҳташам саройлар, аркларнинг ички ва ташқи безакларида, девор пештоқларида, устун ва равоқларда ниҳоятда нафис ишланган афсонавий қушлар, балиқ, ўсимлик ва ҳайвонларнинг тасвирларида, ложувард кошинларда кўриш мумкин. Нозик ўймакорлик санъатини мукаммал эгаллаб олган юксак дидли усталар нафақат ганчга ўйма нақшлар берганлар, балки жимжимадор панжаралар ва ғоят гўзал нақшли гулдонлар ҳам ясай билганлар. “Варахшада топилган ганчлардан ясалган ҳайкаллар ва девор безаклари, қадимий Афросиёбдаги нақшли ганч панеллар ва Тупроққалъадаги топилмалар ганчкорлик касби узоқ тарихий анъанага эга эканлигини исботлайди. Хива ганчкорларининг ўйма нозик маҳсулотлари ҳозиргача сақланиб келган кўшкларда мавжуд. Улар катта ганч тахталарда ва токчаларда, девор ва шипларда турли гуллар ва геометрик нақшлар билан безатилган ажойиб санъат намуналарида ўз ифодасини топган”. Амалий санъатининг ноёб тури-ёғоч ўймакорлиги ҳам Ўзбекистоннинг барча вилоятларида қадимдан кенг тарқалган ва юксак даражада эъзозланган. Зўр маҳорат билан ясалган, турли нақшлар билан безатилган эшик ва дарвозалар, устун ва шифтлар, сандиқ ва қутилар, хонтахта ва курсилар, жавон ва идиш-товоқлар, ҳар хил қутича, қаламдонлар ўзининг табиийлиги, нафслиги ва мураккаблиги билан ҳозиргача кишиларни ҳайратда қолдиради. “Бухоро ёғоч ўймакорлиги нақшнинг жозибадорлиги, жимжима безакларнинг олтин, кумуш суви билан безатилиши, нақш заминида

ранглардан фойдаланиш билан ажралиб туради. Хива усталари ёғоч ўймасининг монументаллиги, табиий рангининг мустаҳкамлиги билан бошқалардан фарқланади. Қува ўймакорлари эса калта бўртмали, ясси ўйма нақшлар яратганлар. Пештоқда ҳам нақш билан қопланган ясси бўртмали, заминсиз чизма ёғоч ўймакорлиги кенг тарқалган. Марғилон усталари учуқур заминли ўймани қўллаб келганлар. Қўқондаги Худоёрхон саройи, Бухородаги Ситораи Моҳи-Хоса, Хивадаги Тошҳовли, Марғилондаги Саидмаҳмудхўжа мадрасаси, Тошкентдаги Н.К. Романовлар саройи ва А.А. Половцев уйи, Қувадаги Зайниддинбойнинг уйи ва бошқаларда ўзбек ёғоч ўймакорлиги санъатининг бебаҳо намуналари яхши сақланиб қолган”. Заргарлик халқимиз амалий санъатининг ноёб, мураккаб ва ғоятда нозик соҳаларидан бўлиб ҳисобланди. У ниҳоятда узоқ тарихга эга. Заргарлик халқ усталаридан олтин ва кумушни болғалаш, қиздириш, сайқаллаш, пардозлаш, буюмга кўз босиш, тилла суви бериш каби ишларни уддалаш маҳоратини талаб қилган. Улар олтин, кумуш, қимматбаҳо тошлар ва металлардан бармоққа, кўкракка, пешонага, бошга, сочга тақиладиган лаъл, ёқут, феруз кўзли нақшинкор узук ва билакузукларни, тиллақош, тиллазулф ва тиллабаргакларни, зебигардон, зирак ва тиллаганчларни ишлашган, Фарғона ва Тошкентда, Хоразм, Самарқанд ва Бухорода тайёрланган заргарлик буюмлари Туркистоннинг ҳамма жойида, Қашқар ва Афғонистонда, Эрон ва Россияда жуда катта қизиқиш билан харид қилинган. Заргарлик санъати Хива ва Бухорода айниқса машҳур бўлган. XX аср бошларида биргина Бухоронинг ўзида 400 га яқин заргар бўлган. Улар асосан Тоқи заргаронда ишлаган, савдо қилишган. Бухоролик заргарлар қадимги тақинчоқлар, исирға, узук ва билакузук тайёрлашда ранг-баранг товланувчи мода-олтин, ёқут, марварид, Феруз, ложувард, ҳақиқдан кўпроқ фойдаланганлар. Узуклар учун салмоқли монолит шакллар, тилла ҳалқа билан яхлит ёқут бир бутун қўшилиб кетиши характерли бўлса, исирғада дам-бадам тебранувчи нозик шокилаларнинг шакли бежирим, ёқуту марваридларнинг жимжимали жойлашиши, тилла безакка муфассал сайқал бериш натижаси ўлароқ зар ва кўзли кудунг омухталашиши катта аҳамиятга эга. Ота-боболаримиз томонидан яратилиб, бир неча бор сайқал топиб, жаҳон узра довруғ таратиб бизнинг давримизгача етиб келган энг муҳим, ўзига хос ва такрорланмас амалий санъатлардан яна бири-тўқимачилик ва каштачиликдир. Юртимизда пахта толаси, жун ва ипак жуда ингичка ва майин ип қилиб йигирилиб, бўёқчи ва пардозчилар томонидан ҳар хил рангда бўялиб, улардан одамни маҳлиё қиладиган, кўзни қувонтирадиган беқасам, адрас, бахмал, атлас, қалама, сўзана, нимсўзана, жойнамоз, дастурхон, банорас, сандал ёпгичлар, чиммат ва бошқа юзлаб хилдаги буюмлар тўқилган, тайёрланган. Фарғона ва Тошкентнинг кўк ва тўқ яшил беқасами, Сурхондарёнинг оқ, сариқ нақшли қизил рангдаги атласи, Зарафшон водийсида очиқ гулдор олачипор матодан тикилган тўн. Шаҳрисабз, Китоб, Қамаши, Бешкентда қизил ва сариқ рангли йўл-йўл банорасдан қилинган

чопон катта обрўга эга бўлган. Илм-фан ва маданиятнинг қадимий бешикларидан ҳисобланган Бухоронинг зардўзи санъати, айниқса, унинг адраси бутун жаҳонда машҳур бўлган. Матоларни турли-туман рангда қойил мақом қилиб безаш ва гул босишда, зардўзи каштачиликда, ип газлама ва шойи иплар билан тикишда, матоларга тилла суви юритилган ипакдан зеб беришда унча-мунча одам Бухоро зардўзларига ва усталарига тенглаша олмаган. Ўзбекистон гиламчилик соҳасида ҳам бой ўлкадир. Хонлар, амирлар, беклар саройи ва кўшкларини, оддий фуқаролар хонадонларини безаган ва обод қилган бурун қонидек қип-қизил пат гиламлар нақшларининг гулдорлиги, гулларининг майдалиги ва ғоятда нафис ҳамда жозибадорлиги, турлича кўриниш ва ҳажмдалиги билан ўзаро фарқланадиган, бир-биридан қолишмайдиган самарқандча ва бухороча, хивача ва туркманча, эрон, афғон, уйғур ва хитойча гиламлар халқ оммаси амалий фаолиятининг маҳсули сифатида ҳозиргача ҳам ўзининг шон-шуҳрати ва қимматини тўла сақлаб келмоқда. Бугунги кунда жумҳуриятимизда ота-боболаримизнинг гиламдўзлик, шол тўқиш, кигиз тайёрлаш соҳасидаги асрий тажрибалари билан боғлиқ анъаналари деярли сақланиб қолган. Бадиий каштачилик ўзбеклар орасида азалдан кенг тарқалган севимли ҳунар ҳисобланган. Ўзбек оилаларида, айниқса, хотин-қизлар ўртасида бу касбни билмайдиган, севиб-ардоқламайдиган киши топилмаган дейиш мумкин. Ўзбек каштачилари томонидан юксак бадиий дид билан тикилган палак, чойшаб, ойнахалта, чойхалта, зардевор, гулкўрпа, парда, белбоғ, ёстиқ устига ёпиладиган такяпўш, жияк, кўйлак, дастрўмол, нимча ва бошқа ажойиб буюмлар маиший турмушимизни ҳали-ҳамон безаб ва гўзаллаштириб келмоқда. Бадиий-амалий санъатнинг дўппидўзлик саньати эл-юрт ўртасида машҳур. Дўппи –ўзбек халқи миллий маданияти ва қадриятининг таркибий қисмидир. У шу билан бирга ўзбек халқининг миллий ғурури ҳам бўлиб ҳисобланади. Дўппини юксак даражада эъзозлаш-ўзбекларга ота мерос. Ўзбеклар орасида энг яқин кишиларга, дўст-биродар ва қадрдонларга, меҳмонларга дўппи кийдириш, энг қимматли совға тариқасида дўппи инъом этилишининг ҳикмати бениҳоя катта, унда чуқур рамзий маъно бор. Дўппини энг улуғ ва мўътабар бош кийим, бахт-омад белгиси, фахр-ифтихор сифатида қадрлаш ва эъзозлашга қаратилган сон-саноқсиз афсоналар, ривоятлар, мақол ва маталлар, ҳикмат ва ўгитлар борлиги бежиз эмас, албатта. Чунки, унда халқимизнинг миллий қиёфаси, орзу-армон ва ниятлари, табиий-иқлимий шароитлари ўзига хос тарзда бадиий ифодалангандир. Дўппи-халқимиз ақл- идроки ва тафаккурини, нозик диди, қоблияти ва истеъдодини ўзига хос тарзда акс эттирган ва умумлаштирган буюк санъат асаридир. Маҳалий шароитни назарда тутиб ниҳоятда қулай, мос ва енгил, бежирим қилиб тикилган, нафис ва гўзаллиги билан кўзни қувонтирадиган эркаклар бош кийими-дўппи, бир томондан, хотин-қизларимиз, бувиларимиз маданияти ва санъатининг нақадар юксак ва баркамоллиги, фаросати ўткирлигининг

муҳим белгиси бўлса, иккинчи томондан, ўзбекларнинг нозик таъб, серзавқ халқ эканлигини кўрсатади. Қора аврага оппоқ бодом гули солиб тикилган чуст дўпписи, Шаҳрисабзнинг бежирими гилам дўпписи, Қарши, Бойсун, Челак ва бошқа туманларда кенг тарқалган каштали, ўзига хос нақшли қавим қилиб тўқилган пилтадўзи дўпписи, Фарғона водийси ва Тошкентнинг ниҳоятда чиройли, гулдастани эслатадиган ироқи дўпписи, ўзининг кашта услуби, доирасимон шакли, попуги ва гўзал нақшлари билан ажралиб турадиган Хоразм дўпписи, Бухоронинг зардўпписи-буларнинг ҳаммаси халқимизнинг ўзига хос миллий-маънавий бойлигидир. Кулолчилик-амалий санъатнинг ўзбеклар диёрида кенг ёйилган, оммавий тус олган таркибий қисмларидан биридир. Риштон, Ғиждувон, Шаҳрисабз, Қарши, Ғузор, Касби, Хива, Хонқа, Самарқанд, Тошкент, Фарғона, Андижон каби шаҳар ва туманлар кулолчилиги Ўзбекистондаги қадимги кулолчилик марказлари сифатида эл оғзига тушган ва эътироф этилган. Сўнгги йилларда кулолчилик ва унинг ажралмас қисми ҳисобланган чинни идишлар тайёрлаш соҳасида Ўзбекистоннинг антик ва ўрта аср усталари ютуқларига мурожаат қилиш, халқимиз қадимий меросини ижодий ўзлаштириш ва ривожлантириш масаласига катта эътибор берилмоқда. Тошкент ва Самарқанд чинни заводларида миллий ўзига хос услуб ва шаклларда ишлаб чиқилаётган буюмлар, турли-туман нафис сервизлар мустақиллигимизнинг иқтисодий, маданий-маънавий заминларини мустаҳкамлаш ҳамда миллий қадриятларимизни тиклаш ва ривожлантиришда халқимиз ва жамиятимизга ўзининг ижобий таъсирини кўрсатиб келаётганлигини алоҳида таъкидлаш мақсадга мувофиқдир. Кандакорлик, металлдан ясалган бадиий буюмларга ўйиб ёки бўртиқ қилиб нақш солиш санъати ҳам ҳозирга қадар ўзининг юксак бадиий услуби, гўзаллиги, шаклларининг нафислиги билан ўзбек халқ ҳунармандларининг маҳоратидан гувоҳлик беради. Бухоро, Самарқанд, Тошкент, Хива, Қўқон, Қарши, Шаҳрисабз каби қадимий шаҳарлар кандакорлик, мискарлик, темирчилик, пичоқчилик, тунукасозлик, бошқа ўнлаб ва юзлаб ҳунармандчиликнинг марказлари бўлган. Халқ ҳунармандлари нафақат сўнгги антик ва илк ўрта асрларда, балки ундан кейинги пайтларда ҳам олтин ва кумушдан, мис ва жездан, қимматбаҳо металларнинг бошқа турларидан шундай ажойиб кандакорлик буюмлари ясаганлар. Афсонавий ўсимлик ва паррандалар тасвири, эпик қаҳрамонлар образи ўз аксини топган баркашлар, нақш солинган кўзалар, чиройли сиёҳдонлар, ховончалар ўзбекларда кандакорлик санъати кенг тарқалганлиги ва юксак даражада ривожланганлигидан шаҳодат беради. Мискарлик санъат ҳақида ҳам шундай дейиш мумкин. Асримиз бошларида Бухорода 400 га яқин, Хивада 200 дан ортиқ мискар бўлган. Айрим усталар зўр маҳорат билан бадиий буюмлар ясаганлар. Айниқса, Бухоро, Фарғона ва Хива мискарлари машҳур бўлганлар. Ҳунармандлар тахталанган мис ва жездан, қизил ва сариқ мисдан ҳар хил ичимликлар учун мис пиёла, мис коса, мис чойдиш, мис чойнак, овқат ва сут учун мисланган

мис товоқ, мис баркаш, жом, лаъли, мис кўза, қумғон, сатил, мис офтоба, обдаста, тос, лаган, кошкул сингари идишлар, ҳар хил қутича, сандиқча ишлаб чиқарганлар. Мискарлик санъати ҳозирги кунда мазмунан бойитилган, услубан такомиллаштирилган, шаклан хилма-хиллашган тарзда давом этмоқда. Мустақил республикамиз герби ва бошқа рамзий тасвирли композициялар яратишда бугунги кунда халқимизнинг мискарлик ва кандакорлик санъати қўл келмоқда. Аммо шуни афсус-надоматлар билан қайд этиш керакки, халқ амалий саньати Доро қирғинига дош берган, араблар истилоси давридаги алғов- далғовлардан эсон-омон чиққан, Чингизхон қабоҳатидан кулфат чеккан бўлишига қарамай ундан кейин ҳам ривожланишда давом этган. Амир Темур, Мирзо Улуғбек, Султон Ҳусайн Бойқаро, Алишер Навоий, Заҳриддин Муҳаммад Бобур ва бобурийлар даврида айниқса гуллаб-яшнаган, янада сайқал топган бебаҳо халқ ҳунармандчилиги, тасвирий санъатнинг кўплаб соҳалари ўлкамизда қатоғонлик ҳукм сурган йилларда эътибордан деярли четда қола бошлади. Бу даврда наинки Марказий Осиё халқларининг, хусусан, ўзбекларнинг тили, адабиёти, тарихи, балки амалий санъати ҳам катта жароҳат олди. Самарканд, Бухоро, Хива, Урганч, Наманган, Фарғона, Қарши, Шаҳрисабз ва бошқа кўплаб шаҳарлардаги ҳунармандчилик устахоналари, Тошкентдаги заргарлар, дегрезлар, эгарчилар, ўқчилар, пичоқчилар, мискарлар, маҳаллалари, эски шаҳар мавзесидаги бозорнинг бир қанча расталари бузиб ташланиб, ҳунармандчиликнинг кўпгина нодир турлари тарихга айланиб қолди. Хонадонлардан, масжид ва мадрасалардан бир пайтлар қўли гул халқ ҳунармандларининг ақл-идроки ва тафаккури билан ишланган сернақш ўймакор дарвозалар ва устунлар, одамга завқ берадиган ҳашамдор эшиклар ва уй безаклари аста-секин истеъмолдан чиқиб, улар ўрнида темир панжара ва давозалар пайдо бўлди. Деворларга ишланадиган ганчу нақшлар қарийб унутилаёзди. Ўзбек халқи маданияти ва маънавиятига қилинаётган хуружлар авжига минган шахсга сиғиниш ва турғунлик йилларида аждодларимиздан бизга мерос бўлиб келаётган, миллий ғуруримиз ҳисобланган ганчкорлик, ўймакорлик, наққошлик, кулолчилик сингари халқ ҳунармандлигига бирин- кетин зарба берила бошланди. Уларга “кустаршина” тамғаси босилди. Бу камчилик қилганидек, ота-боболаримиз даҳоси, маҳорати ва заковати билан яратилган, улкан маънавий ва бадиий мерос сифатида хонадонларимизни обод ва гўзал, руҳимизни тетик ва бардам қилиб келаётган ҳунармандчилик буюмлари, нодир тақинчоқлар, қараганда кўзни қамаштирадиган туркий, эроний ва арабий ипак гиламлар, чинни асбоблар бирма-бир йиғиштириб олинди. Энг ачинарлиси, халқ косиб ва ҳунармандларининг яшаш тарзи, турмуш шароитининг мажбуран ўзгартирилганидир. Энг нодир касб эгалари бўлган халқ ҳунармандлари ота-боболаридан мерос бўлиб келаётган касбларини бир умр ташлаб бошқа ишлар билан шуғулланишга мажбур

бўлишди. Минг йиллик ҳунари, маданияти, анъаналаридан, боринки, тарихидан улар шу тариқа қарийб маҳрум бўлишди. Илгари ўзбекларнинг 150-200 хил ҳунари бўлган бўлса, Сталин юритган машъум сиёсат туфайли улардан саноқли даражада озгинаси қолди. Оқибатда шундай ҳолга тушдикки, заргарлик, маъдан эритувчилик, мискарлик, ўймакорлик, зардўзлик, тўқувчи ва тикувчилик каби азалий ҳунармандчиликлардан одамлар кўнгли секин-аста совий бошлади. Хайриятки, Ўзбекистон давлат мустақиллиги сабаб бўлиб, халқ амалий санъати ва маданиятига муносабат кескин ўзгарди. Одамларнинг қадимий халқ ҳунармандчилиги буюмларига муштоқлиги тезда билиниб қолди. Тархимизга тортилган қора чизиқни ўчириш, халқ амалий санъатини қайта тиклаш ва авж олдириб юбориш зарур бўлиб қолди. Бундан бир неча йил илгари ташкил этилган “Усто” халқ амалий санъати бирлашмаси ишининг ривожига алоҳида эътибор берилмоқда, турли жойларда унинг йирик мутахассислар етакчилигидаги бўлимлари вужудга келди. Ўрта Осиё, умуман Шарқ тасвирий санъатида рассомлик- мусаввирлик, китоб безаш, муқовасозлик, ҳаттотлик ва миниатюра санъати ҳам муҳим ўрин эгаллаб келганлиги ва бир неча минг йиллик тарихга эга эканлигини бизгача етиб келган манбалар тўла тасдиқлайди. IX-X асрларда ва унгача бўлган даврларда қурилган бинолар, ҳукмдорларнинг қаср ва уйлари, меҳмонхоналар, ижтимоий бинолар деворлари қабул маросими ва базмларни, жанг ва ов манзараларини тасвирловчи суратлар билан безатилганлиги ҳақидаги маълумотлар сақланиб қолган. Мусаввирлик санъати Ўрта Осиёда XV-XVI асрларда айниқса ўзининг гуллаган даврини бошидан кечирган. Темур ва темурийлар даври, умуман Шарқ, хусусан Марказий Осиё- мусаввирлик санъати ривожида муҳим босқич, янги тарихий давр, туб бурилишдир. Бироқ ана шу даврдаги маънавий-маданий ҳаётдаги кўтарилиш ва юксалишнинг манбаи, бошланиши IX-XII асрларга бориб тақалади. XIV асрнинг иккинчи ярми ва XV асрдаги Марказий Осиёнинг маданий камолоти IX - XII аср маданиятининг давомидир. Марказий Осиё халқларидан етишиб чиққан буюк тафаккур эгаларининг бутун бир авлоди худди шу даврда шаклланди ва ижод этди. Бутун дунёга номлари машҳур тарихчилар Шарофатиддин Али Яздий, Мирхонд, Хондамир, Давлатшоҳ Самарқандий; олимлар-Улуғбек, Али Қушчи, Қозизода Румий; файласуф-шоирлар-Абдураҳмон Жомий, Алишер Навоий, Лутфий, Саккокий, Атоий; мусаввирлар -Камолиддин Беҳзод, Қосим Али, Мирак Наққош, Маҳмуд Музаҳҳиб; ҳаттотлар- Султон Али Машҳадий, Султон Муҳаммад Хандон, Муҳаммад бин Нур, Дарвеш Муҳаммад Тоқий ва жуда кўп бошқа шахслар шулар жумласидандир. Уларнинг ҳамаси ўша давр ва ўзларигача бўлган инсоният илмий билими ва маданияти ютуғининг барча соҳаларини мукаммал билиб ва ўзлаштириб олган, ўзлари танлаган соҳаларини ҳали ҳеч ким томонидан забт этилмаган чўққиларини эгаллаган, ижтимоий-фалсафий тафаккур майдонида жавлон урган улуғ сиймолар, қомусий ақл эгалари эдилар. Шунинг учун ҳам Рассом лик ва мусаввирлик санъати

уларнинг бой, серқирра ижодлари, тенги йўқ ва такрорланмас илмий- фалсафий, бадиий, тарихий мерослари асрлардан асрларга, даврлардан- даврларга эсон-омон ўтиб, барча тазйиқу қийинчиликлар, алгов-далғовларга бардош бериб бизларгача етиб келди. Илм-фан, адабиёт, санъат ва маданиятнинг, умуман жамият моддий, маданий-маънавий ҳаётининг барча соҳалари деярли бир хилда гуркираб ривожланган, ўзларининг қомусий ақллари, кўплаб муҳим илмий кашфиётлари билан жаҳон цивилизациясига бебаҳо ҳисса қўшган буюк алломалар халқ орасидан саф-саф бўлиб етишган давр Марказий Осиё тарихидан олтин аср ёки Уйғониш даври деб аталади. “Хоразмий, Форобий, Ибн Сино, Беруний, Рудакий, Фирдавсий, Маҳмуд Кошғарийлар яшаган IX- XII асрларни Ўрта Осиё халқлари тарихида шартли равишда Уйғониш даврининг биринчи, бошланғич даври десак, Улуғбек, Коший, Али Қушчи, Жомий, Навоий, Беҳзод ижод этган XIV-XV асрларни сўнгги иккинчи даври деб аташ мумкин. Камолиддин Беҳзод ва унинг шогирдлари ижодида юксак босқичга кўтарилган мусаввирлик санъати-Шарқ Уйғониш даврининг ютуқларидан биридир. Беҳзод ўзининг такрорланмас ижоди, гўзал миннатюра санъати ва ажойиб маҳорати билан нафақат Шарқ халқлари маданияти тарихида, балки бутун дунё халқлари маданияти тарихида ҳам ўчмас из қолдирди, унинг тараққиёти учун баракали ҳисса қўшди. Иккинчи Моний”-“Шарқ Рафаэли” деб юксак даражада эъзозланган Беҳзод ҳақиқатан, том маънода сеҳргардир. Буёқларининг майин ва гўзаллиги, жонлилиги, нафис ва нозик чизиқларининг кўзга яққол ташланганлиги, табиат, ҳайвонот олами, инсон ва унинг ҳаётий муносабатларини ғоятда аниқ, жозибадор, қандай бўлса, ўшандай қилиб тасвирлай олганлиги билан у Ўрта Осиё, Эрон, Афғонистон, Озарбайжон ва бошқа ўлкалар тасвирий сурат чизишда нозик мўйқаламни ундан илгари ҳам, кейин ҳам ҳеч бир мусаввир Беҳзодчалик ишлатишга муаффақ бўлаолмаган . Машҳур тарихчи Хондамир “ Ҳабибус-сияр” асарида Беҳзод санъатига баҳо бериб, “У қаламнинг ажойиб маҳорати билан жонсиз нарсаларга жон бағишлайди,” деган эди. Тириклигидаёқ бутун Шарқ мамлакатларида донги кетган буюк санъаткор Беҳзодни ўз ҳузурида бўлишини ҳар бир салтанат эгаси ўзи учун энг катта бойлик, куч-кудрат манбаи ва шон-шараф деб ҳисоблаган. Манбаларда айтилишича, подшоҳ Исмоил Сафавий Камолиддин Беҳзодни, ўз мулкимнинг яримисига алмашмайдиган энг севимли наққош, саройимдаги хазиналар орасидаги энг нодир ва ноёб гавҳарим, деб атаган ва юксак даражада қадрлаган. Кўпгина тарихий манбалардан бизга аниқ бўлишича, Беҳзод буюк санъаткор сифатида ниҳоятда сермаҳсул, меҳнатсевар ва заҳматкаш бўлган. У машҳур сўз санъаткорларининг асарларига расмлар ишлаган. Маданият ҳамда давлат арбобларининг суратларини чизган. Жанг ва ов манзараларини тасвирловчи бир қатор композициялар ишлаган. Алишер Навоий, Абдураҳмон Жомий, Султон Ҳусайн Бойқаро, Муҳаммад Шайбонийхон, шоир Абдулло Хотифий, шоҳ Тухмаспнинг Беҳзод томонидан ишланиб, бизгача келган тасвирлари унинг шу санъатда етукликка эришганлигидан

далолат беради. Беҳзод, шунингдек, Саъдийнинг “Гулистон” ва “Бўстон” Низомий Ганжавийнинг “Хамса”, Хисрав Деҳлавийнинг “Хамса”, Абдураҳмон Жомийнинг “Соломон ва Ибсол”, Шарафиддин Али Яздийнинг “Зафарнома”, Адулло Хотифийнинг “Темурнома” асарларига расмлар чизган. Алишер Навоийнинг кўпгина достонларини ўзининг ажойиб суратлари билан безаган. Беҳзод томонидан ишлаган тасвирий санъат асарларининг баъзи бирлари бизга қадар етиб келган. Унинг Тошкент, Санкт- Петербург, Лондон, Теҳрон, Қобул ва бошқа шаҳарлар ҳамда Америка кутубхона ва музейларида сақланаётган асарлари инсоният маънавий меросининг гавҳарини ташкил этади. Шундай қилиб, халқимиз тамонидан халқ тасвирий саньати соҳасида бой имконият ва тажрибалар тўпланган. Бугун мамлакатимизда саньатнинг бу соҳаси ривожига катта аҳамият берилмоқда. Халқ орасидан беҳзодона саньат эгаларининг янги авлоди шаклланмоқда. Мусиқа санъати Мусиқа-санъатнинг энг қадимий ва шу билан бирга халқ оммасига кенг тарқалган, унинг турмушига чуқур сингиб кетган соҳаларидан биридир. Мусиқа ҳам реал воқеликни акс эттиради. Лекин у воқеликни ҳайкалтарошлик ва мусаввирлик санъатига нисбатан бошқача, ўзига хос тарзда тасвирлайди. Мусиқада ҳайкалтарошлик ва мусаввирликка хос бўлган предмет тасвири ҳам, поэзия ва прозага хос конкретлик ҳам йўқ. Мусиқада овоз образлари билан реал воқелик образлари ўртасида аниқ мувофиқлик бўлмайди. Мусиқа кишиларнинг ҳис-туйғуларини, фикрлари ва кайфиятларини ўзига хос бадиий ифода этади. “Мусиқа санъатида товушлар бадиий умумлашма асосида типиклаштирилади. Мусиқа аниқ тушунча, конкрет предметлар, муайян вазият ва ҳодисаларни реал (тасаввур қиладиган даражада) ифодалаш имкониятига эга бўлмаса-да, киши кечинмалари, хилма- хил ҳислари ва кайфиятларини, психологик ҳолатларини тўлақонли, бадиий акс эттира олади ”, бу-музиканинг ўзига хос муҳим жиҳатидир. Мусиқанинг таъсир кучи шу қадар каттаки, унинг ёрдамида беморларни даволаш мумкинлигини фан аллақачон исботлаган. Абу Али ибн Сино мусиқанинг таъсир кучига катта аҳамият бериб, айрим руҳий касалликларни мусиқа куйлари воситаси билан даволаш мумкин, деган фикрни илгари сурган эди. Айтишларича, буюк файласуф олим Абу Наср Форобий мусиқа илмида ҳам тенгсиз бўлган. У ўзининг “Катта мусиқа” китобида мусиқа назарияси, оҳангларнинг турлари, келиб чиқиш сабаблари, кишиларга маънавий-руҳий таъсири ҳақида қимматли фикрлар айтган. Форобий мусиқа илмида фақат назариётчи бўлиб қолмай, амалиётчи ҳам бўлган. Унинг ўзи таниқли мусиқачи, ажойиб созанда ва бастакор, янги мусиқа асбобининг ихтирочиси сиқатида ҳам шуҳрат қозонган. Ўрта аср араб муаллифларидан Заҳриддин ал- Байҳақийнинг айтишича, “Иккинчи муаллим” деб тахаллус олган шайх Абу Наср Форобий Рай шаҳрининг вазири Соҳиб Оббот ҳузурида бўлган йиғилишда ўзи ясаган мусиқа асбобида шундай ажиб бир куй Му сиқа санъати

чалибдики, ундан чиққан майин савт-наво эшитувчиларни элитиб, ухлатиб қўйибди. Куй элитганидан улар ҳатто бетоқат бўлиб, ўзидан кетиб қолай деди”. Мусиқанинг ажойиб сеҳр кучи, мўьжизакор таъсири, инсон маънавий камолотидаги аҳамияти ҳақида фикр юритиб Форобий, “Илмларнинг келиб чиқиши тўғрисида” деган машғур асарида шундай дейди: “Бу илм шу маънода фойдалики, у ўз мувозанатини йўқотган (одамлар) хулқини тартибга келтиради, мукаммалликка етмаган хулқни мукаммал қилади ва мувозанатда бўлган (одамлар) хулқининг мувозанатини сақлаб туради. Бу илм тананинг саломатлиги учун ҳам фойдалидир, чунки тана касал бўлса, руҳ ҳам сўлади, тана тўсиққа учраса, руҳ ҳам тўсиққа учрайди. Шунинг учун овозларнинг таъсири билан руҳни соғайтириш ёрдамида тана соғайтирилади, руҳ эса ўз кучларининг тартибга солиниши ва ўз субстанциясига мослаштирилиши орқали соғаяди”. Мусиқа сингари қўшиқ ҳам халқ ҳаётида муҳим аҳамият касб этади. Халқ оғзаки ижодиётининг бу муҳим шаклини келтириб чиқарган, ривожлантирган, такомиллаштирилган сабаблар ичида энг биринчиси ва белгиловчиси-меҳнат, инсон амалий фаолиятидир. Куй ва қўшиқ инсоннинг доимий ҳамроҳи, унинг шод-хуррамликдаги йўлдошидир. Демак, қўшиқ ва мусиқанинг, рақс ва байтларнинг юзага келиш ва ривожланиш тарихини халқ тарихидан, халқнинг кундалик ҳаёти, узоқ ўтмиши, босиб ўтган тарихий тараққиётидан ажратиб бўлмайди. Халқ поэзияси, халқ қўшиқлари унинг тарихи билан, меҳнат билан узвий боғлиқдир. Поэзияда ҳам, қўшиқда ҳам халқнинг руҳияти, юксак туйғулари, пок севгиси, орзу-армонлари, ижтимоий аҳволи мужассамлашган бўлади. Шунинг учун халқ тарихини унинг поэзия ва қўшиқлари билан, қўшиқларини эса тарихи билан тушунтириш мумкин. Халқ оғзаки ижодини, қўшиқларини билмай туриб, меҳнаткаш халқнинг чинаккам тарихини билиш мумкин эмас. Дунёда қўшиқ айтмайдиган, қўшиқдан завқланмайдиган, рақс ва лапарларни, ёқимли куйларни ёқтирмайдиган биронта ҳам халқ бўлмаса керак. Ўзбеклар ҳам шулар жумласига киради. “Авесто”, Урхун-Энисой ёдгорликлари, Маҳмуд Қошғарийнинг “Девону луғотит турк”, Юсуф Хос Ҳожибнинг “Қутадғу билиг”, Алишер Навоийнинг “Мезонул-авзон” сингари шоҳ асарлари, бошқа турли хил ёзма манбалар ва илмий асарлар туркий халқларнинг оғзаки ижодиёти, қўшиқ ва мусиқаси ўзининг узоқ тарихига эга эканлигидан гувоҳлик беради. “Девону луғотит турк”да қайд қилиб ўтилган меҳнат қўшиқлари, ўроқчи қўшиғи, хирмон қўшиқлари, қўшчи қўшиқлари, қаҳрамонлик, жанг қўшиқлари, мавсум ва маросим қўшиқлари, ишқий қўшиқлар- буларнинг ҳаммаси “халқ кўнглидаги қайғу-ҳасрат ва шодликнинг йўлдоши, унинг билим қомуси, унинг диний ва фалсафий китобидир”. Ота-боболаримиз тўй-томошаларда, халқ йиғинларида, маросимлар, сайиллар ва байрамларда халқ шоирлари-бахшиларининг ширадор овози, Халқ қўшиқчилиги

дўмбира ва қўбизидан таралган сеҳрли куй-оҳанги, аскиячиларнинг ўткир санъати, қизиқчилар, дорбозлар, қўғирчоқбозлар томошаси, ашулачи ва раққосаларнинг қўшиғи ва ўйин-кулгисидан беҳисоб завқ-шавқ олишган. Мусиқа, рақс, байт, куй, ғазал сингари қўшиқлар ҳам халқ ҳаёти билан шу қадар яқинлашиб, қўшилиб кетганки, инсон ўз ҳаёти, турмуш тарзи ва борлиғини уларсиз тасаввур этолмайди. Мусиқасиз, қўшиқсиз ҳаёт ҳаёт деб ҳисобланмаган. Халқимизнинг қадимий ва бой тарихини, босиб ўтган узоқ тарихий тараққиёт йўлини, ўй-фикрлари, орзу-интилишларини, ўтмишда бошидан кечирган нолаю фиғони, кўз ёши, юрагидаги дарди, ғаму ҳасратини унинг яратган қўшиғи, ижро этган рақси, куй-оҳанги, мусиқасига қараб билиш мумкин. Халқ қалбига йўл очадиган энг кучли калит- қўшиқдир. Қўшиқлар, эртаклар, термалар, достонлар, барча фольклор асарлари ўтмишдан қолган маънавий бойликдир. Қўшиқнинг мазмун ва моҳиятини билиш ўша қўшиқни яратган халқ тарихини билиш демакдир. Халқларимизнинг ўтмиш замонларда бошидан кечирган азоб-уқубат ва кулфатларини бирон-бир мусиқа асари, олмайди. Халқимиз ўтмишда бошидан кечирган оғир кун ва мусибатлар қўшиқ ва мусиқада ифодаланганидан кўра кўпроқ ва мушкулроқдир. Чинакам чуқур мазмунли қўшиқлар узоқ яшайди, халқнинг онгига сингиб кетади. Бундай қўшиқлар вақт ўтгани билан барибир эскирмайди, ўз аҳамиятини йўқотмайди, навқиронлигича қолверади, ўзининг жозибаси билан кишиларга бадиий завқ, қувонч, ором бераверади. Совет ҳокимияти йилларида турли баҳоналар рўкач қилиниб ўзбек қўшиқлари халқимиз миллий руҳи, миллий анъаналари ва удумларига мос келмайдиган опера ва балет асарлари билан сунъий равишда алмашина бошлади. “Сегоҳ”, “Феруз”, “Ушшоқ”, “Чапандоз”, “Тановар”, “Шаҳноз”, “Бир ишва билан”, “Баёт” сингари халқимиз орзу-истакларини акс эттириб келаётган бебаҳо қўшиқларга “сарой қўшиқлари”, деб қаралди, улардан халқни бебаҳра қилишди, ижро этган талантли ҳофизларнинг эса шўри қуриди. Ниҳоят, улар ўрнини “замонавий» қўшиқлар эгалай бошлайди. Аллақайдан келган рок музика тўйларимизда қулоқни қоматга келтирадиган бўлди. Энг яхши миллий қўшиқнинг сеҳрли таъсири, мўъжизакор кучидан инсон ҳузур қилади. “Насруллойи”, “Муножот”, “Ажам”, “Баёт”, “Ушшоқ”, “Қора кўзим”, “Сайёра”, “Ўзганча” бошқа қанчадан-қанча тўй ва маросим қўшиқлари, “Ёр-ёр”, “Алла”, «Шошмақом»лар-буларнинг ҳар бири ўзининг латофати билан инсонга олам-олам ҳузур бағишлайди. Бундай куй ва қўшиқлар инсонни ҳеч қачон зериктирмайди, уларни такрор ва такрор эшитгинг келаверади. Халқ томонидан яратилган ва яратиб келинаётган қўшиқлар ўзининг ажойиб латофати билан маданий-маънавий тараққиётга, шахс камолотига таъсир кўрсатиб келмоқда. Аммо, ҳозирги кунда баъзан енгил-елпи, европа йўналишига хос, бадиий ниқобларсиз қўшиқлар, айниқса, эстрада йўналишида кўпайиб кетмоқда. Бу эса ёшлар тарбиясига салбий таъсир кўрсатиб, улар дунёқарашини эстетик дид, ғоявий онгини чалғитади, холос.

Халқ амалий санъати, миллий куй ва қўшиқлар маданият ва маънавиятимизнинг битмас-туганмас манбаларидан бўлиб хизмат келмоқда. Улар миллий қадриятларимизнинг энг муҳим, ноёб қисмидир. “Асрлар давомида ақлу заковати ила бунёд этган маънавияти туфайли халқимиз мағрур яшади, меҳнат қилди, доимо ҳуррият ва эрк сари интилди. Ана шу миллий онг, ана шу миллий ғурур бугунги истиқлолимизнинг олтин пойдеворидир”. Маънавият мустақилликнинг энг муҳим шартларидан биридир. Маънавият бўлмаса мустақиллик ҳам, тараққиёт ҳам, бахт – саодат ҳам, иймон – эътиқод ҳам, элда диёнату адолат ҳам, хуллас, одамларда Ватан ва эрк туйғуси ҳам бўлмайди. “Халқнинг маънавий руҳини мустаҳкамлаш ва ривожлантириш, - деб таъкидлайди Президентимиз , -Ўзбекистонда давлат ва жамиятнинг энг муҳим вазифасидир. Маънавият шундай қимматбаҳо меваки, у бизнинг қадимий ва навқирон халқимиз қалбида, бутун Инсониятнинг улкан оиласида ўз мустақиллигини тушуниб етиш ва озодликни севиш туйғуси билан биргаликда етилган”. Мустақиллик учун хизмат қиладиган, халқимизни миллий истиқлол учун курашга тайёрлайдиган маънавиятимиз ривожланадиган, чуқур илдиз отадиган асосий замин-бу жонажон Ўзбекистонимиздир. “Ўзбекистоннинг мустақиллиги, унинг дунё кўз ўнгидаги очиқлиги шундай бир серунум тупроқки, бизнинг маънавий имкониятларимиз унда тобора тезроқ унади. “ Ўзбек диёрида, тарихда кўп марта бўлганидек, яна янгидан ўзимизнинг бетакрор ва илғор, иқтидорли ва энг муҳими-инсонларга керакли қадриятларимиз барпо этилади ”. Миллий қадриятларимизни аслига келтириш ва ривожлантиришда халқимизнинг кўп асрлик анъаналари, маданияти, урф-одатлари, ҳар хил байрамлари, бой қадимий мероси ўзининг алоҳида ўрни ва аҳамиятига эга. Маданий-маънавий меросимиз, асрий анъаналар-ўтмишдан, авлод- аждодларимиздан бизларга етиб келган, бугунги ҳаётимиз учун хизмат қилаётган энг катта маънавий бойлик, буюк хазинадир. Бу хазина инсонга ҳаётда бақарорлик бағишлайди, унинг қарашлари шунчаки бойлик орттириш йўлида кун кўришга йўл қўймайди, фожиалар вақтида омон сақлаб қолади ва моддий қийинчилик кунларида иродани мустаҳкамлайди. Халқимиз маданий мероси, анъаналари, урф-одатлари бизлар учун фақат ўтмишдан қолиб келаётган ёдгорликкина эмас, барча маънавий бойликларнинг таркибий қисми, инсон ақл-идоки ва тафаккурининг буюк ютуғи ҳамдир. Дарахт ўз илдизлари билан заминдан сув, озиқ-овқат олиб вояга етганидек, инсон ҳам авлод-аждодларидан қолиб келаётган бебаҳо бойликлардан руҳий озиқ, куч- қувват олади, уларга таянади. Ҳар бир миллат ва элат аждодлари билим бойликларидан, тажриба ва тарихий сабоқларидан, обод-ахлоқ, таълим- тарбияга оид ўгитлари ва йўл-йўриқларидан фойдаланади, буларсиз яшай олмайди. Ўтмишга, маданий меросга ҳурмат-бу, биринчи галда, унинг яратувчиси, кўз қорачиғидек авайлаб-асровчи ва ривожлантирувчиси бўлган Ма даний мерос

халқ оммасига кўрсатилган иззат-икром, меҳр-оқибатдир. Ўзининг ўтмиш тарихига, маданиятига, тарихий меросига, миллий анъаналарига катта эътибор ва ҳурмат билан қарайдиган халқнинг истиқболи порлоқ бўлади. Ўтмишдошларимизга бизлар қандай муносабатда бўлсак, насл-насабимиз ҳам бизларга худди шундай жавоб қайтаришади. Ўтмишимизни қанчалик яхши билсак ва эъзозласак, ҳозирги даврни, мустақиллигимиз истиқболи ва аҳамиятини шунчалик чуқур ва мукаммал тушунамиз. Халқимизнинг маданий-маънавий бойликлари ва миллий қадриятларини тўла, оқилона эгаллаш ва ривожлантириш ҳозирги авлоднинг вазифасидир. Гап ўтмиш маданий-маънавий бойликларига эга бўлишдагина эмас, балки уни чуқур эгаллаб, янги юксак босқичга кўтара билишдадир. Тоталитар, маъмурий-буйруқбозлик йилларида халқимиз ўтмишига ҳадеб тош отиш, уни буткул қоралаш совет мафкурасига хос ҳолат эди. Бу ашаддий маданиятсизлик ва сиёсий калтабинлик, одоб-ахлоқсизликдан бошқа нарса эмас эди. Буни бошқача таърифлаб ҳам, тавсифлаб ҳам бўлмайди. Юртбошимиз айтганларидек, баъзи бир бўш-баёв, сиёсий иродадан маҳрум бўлган, ўз халқи ор-номуси, қадр-қиммати ва ғурурини ҳимоя қилишга журъат эта билмаган маҳаллий раҳбарлар амал пиллапоясидан кўтарилишга умидвор бўлиб, ўз авлод-аждодларининг урф- одатлари ва маънавий қадриятларини менсимадилар. Халқнинг урф- одатлари, анъаналари, маданиятини обдон оёқ ости қилинишига йўл қўйиб бердилар ва ўзлари бунга ҳаттоки бош-қош ҳам бўлдилар. Миллий маданий-маънавий, ахлоқий тарихий қадриятларга бўлган муносабат масаласида ҳам жиддий хатоликларга йўл қўйилди. Ўзларини илмнинг ҳамма соҳасини якаю ягона билағони деб атаган коммунистик мафкура тарғиботчилари ўз фаолиятларида ўтмишдан қолган барча маданий меросни бутунлай инкор этиш йўлига ўтиб олдилар. Навоий, Бобур, Улуғбек, Яссавий, Машраб, Нодирабегим сингари алломалар феодализм даври намояндалари, деб эълон қилиниб, уларнинг меросларини ўрганиш тўла, холисанлилло баҳо бериш имкониятига эга эмас эди. Миллий қадриятларимизга нисбатан бўлган бундай адолатсиз муносабат Ўзбекистон давлат мустақиллигига эришгунга қадар давом этди. Эришилган мустақиллик халқимиз маданий-маънавий тараққиётига кенг йўл очиб берди. Ўзбекистонда ҳозир маданий меросимизга алоҳида эътибор билан қаралмоқда, жуда кўплаб илмий, бадиий, тарихий, фалсафий асарлар, қадимий қўлёзмалар кетама-кет нашр қилиниб турибди. Ноёб тарихий ёдгорликларни сақлаш ва таъмирлаш ишлари аллақачоноқ бошлаб юборилди. Халқимиз даҳоси билан яратилган ва ғайриқонуний равишда жумҳуриятдан ташқарига олиб кетилган, миллий бойлик бўлган санъат асарларини, қимматли қўлёзмаларни излаб топиш, Ўзбекистонга қайтариш чора-тадбирлари кўриляпти. “Ноёб тарихий ёдгорликларни сақлаш ва таъмирлаш, ўзбек халқи яратган ва миллий бойлик бўлган санъат асарларини излаб топиш, уларни Ўзбекистонга қайтариш маънавият дастуримизнинг муҳим бўлагини ташкил этади. Бу миллий бойлик бизга

ота-боболаримиздан мерос бўлиб қолган. Бинобарин, биз ҳам уни кўз қорачиғидай асраб-авайлашимиз ва фарзандларимизга мерос қилиб қолдиришимиз керак. ... Бутун дунёда бундай ноёб бойликлар биринчи галда давлат музейлари томонидан сотиб олинади ва сақланади. Биз ҳам худи шу йўлдан боришимиз, бунинг учун керакли маблағни асло аямаслигимиз даркор. Тенгсиз миллий бойликларимизнинг шунча талон-торож қилингани етар, энди биз бунга асло йўл қўймаймиз”. Жумҳуриятимизда илм-фан, маданият, халқ таълими, маориф, адабиёт ва санъатни ривожлантириш, тарихий обидаларни таъмирлаш, аслига келтириш, қарийб унутилаёзган халқ ҳунармандчилигини тиклаш масалалари бўйича Президент фармонлари эълон қилинди, бир неча қарорлар қабул қилинди. Шарқ халқларининг бир неча минг йиллар мобайнида яратган шундай бебаҳо одоб-аълоқ қоидалари, жаҳонга кўз-кўз қилса арзийдиган қадриятлари борки, уларни унутиш ўтган авлодлар хотираси олдидагина эмас, ҳозирги ва келажак насл-насабларимиз олдида ҳам кечирилмайдиган энг катта гуноҳи азимдир. Одоб-ахлоқ, таълим-тарбия соҳасидаги қадриятларимиз бизлар учун фақат миллий меросгина эмас, балки инсоният маънавий ҳаёти борасида катта ўрин олиши мумкин бўлган маънавий бойлик ҳамдир. Ана шу миллий қадриятларимизни тиклаш, улардан тўла баҳраманд бўлиш, ёш авлодни улар билан таништириш мустақиллигимизни мустаҳкамлашда, одамларда инсонпарварлик, ватанпарварлик сингари фазилатларни қорор топтиришда муҳим омил бўлиб хизмат қилади. Гап маънавий ва ахлоқий поклик, иймон, инсоф, диёнат, ор-номус, меҳр-оқибат, меҳмондўстлик, инсонпарварлик ва бошқа умуминсоний ва миллий қадриятлар устида бормоқда. Уларнинг жамиятимизнинг иқтисодий тараққиёти, маданий-маънавий камолоти учун нечоғлик муҳим ўрин тутишини етти яшардан етмиш яшаргача бўлган ҳар бир инсон билади. И. Каримов таьбири билан айтганда: “ Мустақил Ўзбекистоннинг куч-қудрати манбаи - халқимизнинг умуминсоний қадриятларига содиқлигидир. Халқимиз адолат, тенглик, аҳил қўшничилик ва инсонпарварликнинг нозик куртакларини асрлар оша авайлаб-асраб келмоқда. Ўзбекистонни янгилашнинг олий мақсади ана шу анъаналарни қайта тиклаш, уларга янги мазмун бағишлаш, заминимизда тинчлик ва демократия, фаровонлик, маданият, виждон эркинлиги ва ҳар бир кишини камол топтиришга эришиш учун зарур шарт-шароит яратишдир”. Ўзбек халқида дунё тан бериб келаётган ажойиб инсоний фазилатлар, нодир урф-одатлар мавжуд. Оила аъзоларининг барчаси тўпланмагунча овқат емай туриш, оила бошлиғини одоб сақлаб кутиш, ота-онани ўрнидан туриб кутиб олиш, уларга ҳар доим илтифот кўрсатиш, катталарга ҳурмат, кичикларга меҳр-шафқат, улуғ-аждодларга, қўни-қўшниларга, хеш- ақробаларга, маҳалладошларга, таниш-билишларга ёрдамни аямаслик ва Мил лий қадриятлар

бошқалар бунга мисол бўлади. Бировлар билан муомалада одоб-ахлоқ қоидаларига қатъий амал қилиш, ўзидан катталар, ёши улуғлар билан ҳаё, одоб-андиша асосида сўзлашиш, уларга ножоиз сўзларни айтмаслик, бетагачопарлик қилмаслик, одоб-ахлоқ, андишани қўлдан бермаслик- буларнинг ҳаммаси халқимизда чинаккам лутфу назокат ҳисобланади ва юксак даражада эъзозланади. Ўзидан катталарни, биринчи галда кекса боболару оталарни, нуроний оналару бувиларни ҳурмат қилиш, эъзозлаш, улар учун қўлдан келган ёрдамни аямаслик ўзбек халқининг анъанавий қоидаси бўлиб, улар ўзбек оилаларида ёшликдан болалар онгига, қон-қонига, вужуд-вужудига чуқур сингдирилиб борилади. Ота-боболаримиз анъаналарига кўра, ёшлар ўзидан катталарни кўрганда таниш- танимаслигидан, миллати ва жинсидан қатъи назар, салом беришлари, йўлда рўбарў келганда биринчи йўл бериши, улар билан самимий муносабатда бўлишлари, илтифотларини аямасликлари лозим. Ўзбек оилаларида ўтадиган биронта ҳам маросим, тўй-томоша, ҳашар кексаларнинг маслаҳатисиз ва иштирокисиз ўтмайди. Кексаларнинг турмуш тажрибалари, билим бойликлари, босиб ўтган йўллари, йўл-йўриқлари, маслаҳатлари, сабоқлари-ёшлар учун энг катта бойлик, битмас-туганмас хазиналар конидир. Кексаси бўлган хонадонда файз-барака бўлади, деган мазмунда айтилган қанчадан-қанча маталлар, мақоллар, афсонаю ривоятларимиз борлигини айтиб ўтмасак бўлмайди! XI асрнинг атоқли шоири, донишманди ва давлат арбоби Юсуф Хос Ҳожиб қариларни ҳурмат қилиш, улар ҳақида беҳуда сўз айтмаслик, улар ҳузурида одоб ва камтарлик билан сўзлаш жоизлигини уқтирган эди. Ўзбек халқининг энг қадимий даврлардан бошлаб ҳозирга қадар давом этиб келаётган, ўз аҳамиятини ҳеч қачон йўқотмайдиган ажойиб қадриятлардан яна бири ота-онани юксак даражада эъзозлаш, иззат-икроми, хурматини жойига қўйишдан иборатдир. Фарзанд учун дунёда ота-онадан кўра меҳрибон, азиз ва мўътабар зот йўқ. Ота-она фарзанднинг суянчиғи, битмас-туганмас бойлигидир. Ҳеч иккиланмасдан шуни айтиш керакки, ота- она фарзанд учун ҳеч нарсани аямайди. Уларнинг табиат ато этган буюкликлари ҳам ана шунда. Ўзбек халқи одоб-ахлоқ қоидаси бўйича, кексаларнинг, ота-онанинг олдидан салом бермасдан ўтиш гуноҳ ҳисобланади. Бундайларни эл-юрт лаънатлайди. Шундай экан, ота-онани қадрлаш, уларнинг беминнат хизмати унутмаслик, дуоларини олиш- болаларнинг фарзандлик бурчи. Бу-миллий қадриятларимизнинг энг муҳим талабаларидан биридир. Буюк боболаримиз айтганидек, ота – она учун хизмат қилмоқ фарзандлар уч ун мажбуриятдир: “ Ота - она иккисига хизматни бирдек қил, хизматинг қанча ортиқ бўлса ҳам кам деб бил. Отанг олдида бошингни фидо қилиб, онанг боши учун бутун жисмингни садақа қилсанг арзийди! Икки дунёнг обод бўлишини истасанг, шу икки одамнинг розилигини ол! Туну кунунгга нур бериб турган-бирисини ой деб бил, иккинчисини қуёш. Уларнинг сўзларидан ташқари бир нарса ёзма, улар чизган чизиқдан ташқарига бир қадам ҳам босма. Ҳамма

хизматни сен одоб билан бажар, “адаб” сўзидаги “дол” каби қоматингни хам қил”. Тан олиб шуни айтишимиз керакки, кейинги пайтларда кексаларни, ота-оналарни ҳурмат қилиш зарурлиги ҳақидаги миллий қадриятларимиз бироз хира торта бошлагандек. Баъзи ёшларда катталарни ҳурмат қилиш, уларнинг гапига қулоқ солиш сингари юксак маънавий фазилатлар йўқолиб кетаётгандек сезилмоқда. Эҳтимол, бошқа миллат вакиллари бунга унчалик эътибор беришмас, лекин биз, ўзбеклар буни ҳис қилмай иложимиз йўқ. Кексалар учун ажратилган уйларда фарзандлари тирик бўлган ота-оналар яшаётганлигига тоқат қилиб бўлмайди. Гоҳ-гоҳида бўлса-да, ота-онага қўл кўтариш, ундан ҳам оғирроқ жиноят қилиш ҳоллари содир бўлиб турганлигини матбуотдан ўқиб, одамлардан эшитиб турибмиз!! Бу-оддий бир нуқсон эмас, балки инсон учун маьнавий тубанлик, бағритошлик, кўрнамакликдир, авлодларимиз ўгитларини назар-писанд қилмаслик, оёқ ости қилишдир. Бундай ҳолатларни кўриб, миллий, ахлоқий қадриятларимизга, ўзбек халқининг шаънига доғ туширадиган бундай ярамас ҳодисалар қаердан келиб чиқди, уларнинг асосий сабаби, илдизи нимадан иборат, деган савол ҳар бир маьнавиятли инсонни ўйлантириши тайин. Шуни аниқ айтиш керакки, тараққиётнинг муайян босқичида айрим ёшлар ўзбек халқининг энг асл миллий қадриятларини чуқур ўрганиш, таҳлил этиш, моҳиятини тўла англаб етишдан тўла маҳрум бўлиб қолдилар. Авлод- аждодларимизнинг ўгитлари, панд-насиҳатлари, энг ажойиб анъаналаримиз, миллий қадриятларимиз тинмай тарғиб-ташвиқот қилиниши, одамлар онги ва турмушига сингдирилиши ўрнига нуқул қораланди, ёмон отли қилинди, бидъат, хурофот, деб баҳоланди. Миллий қадриятларимизнинг сермаъно, серҳикмат ғояларини ўзида жо қилган ва тарғиб-ташвиқ қиладиган ўзбек халқ ривоятлари, эртаклари, достонлари, мақол ва маталлари, аруз ва байтлари, куй ва қўшиқларига унчалик эътибор берилмади, улар синчиклаб ўрганилмади. Буларнинг ўрнига Европа ва бошқа халқларнинг маданий- маънавий меросларига ружу қилинди.Ўнлаб йиллар давомида биз таълим- тарбия борасида Европа, Россия моделини кўкларга кўтариб мақтаб, тарғиб қилиб, ёшларимизни ўз миллий қадриятимиздан бебаҳра қилиб қўйдик. Ана шу касофатлар туфайли диний, ахлоқий, маданий-маънавий қадриятларимизнинг, оила, мактаб, маҳалла-кўй, қўни-қўшнилар таълим- тарбиясининг ҳаёт синовидан ўтган бебаҳо бойликларидан жудо бўла бошладик, бора-бора уларни унутдик ва бугун халқимиз орасида турли иллатларга дуч келиб турибмиз. Миллий қадриятларимизнинг моҳиятига зид бўлган бундай салбий ҳодисаларнинг узоқ давом этишига ортиқча чидаш, сабр-тоқат қилиш мумкин эмас эди. Мустақиллигимиз туфайли буларга чек қўйилди. Мустақиллигимиз таълим-тарбия, одоб-ахлоқ масалаларида ҳам туб бурулиш даврини бошлаб берди. М иллий анъаналар, миллий маданият, миллий қадриятлар ўзининг қаддини ростлай бошлади. Катталарга иззат-икром, кичикларга меҳр-шафқат, ота-оналарга эъзоз, фарзандларга меҳр-садоқат-булар инсонни инсон сифатида улуғлайдиган,

ахлоқий, маънавий жиҳатдан гўзал ва баркамол қиладиган қадриятлардан бўлиб ҳисобланади. Мустақил Ўзбекистон Республикасининг Асосий Қонуни- Конституцияда фарзандларнинг жамият,оила ҳамда ота-оналари олдидаги инсоний бурчлари ва масъулиятлари нималардан иборатлиги миллий қадриятларимиздаги асосий ғоя ва қоидаларга асосланиб белгилаб берилган. Унинг 66-моддасида қайд қилинишича, вояга етган, меҳнатга лаёқатли фарзандлар ўз ота-оналари ҳақида ғамғўрлик қилишга мажбурдилар. Мустақиллигимизнинг пойдеворини мустаҳкамлашда жамият аъзолари маданий-маънавий, ахлоқий камолотини оқилона йўлга қўйиш, маърифий тадбирларни мунтазам амалга ошириш бениҳоя катта аҳамиятга эга. Агар инсон тўғри тарбия топмаса, унинг фаолияти жамият учун зарарли бўлади. Жамият ҳаётидаги барча муаммолар ечими маънавий жиҳатдан баркамол бўлган кишиларнинг фидокорона, ҳалол меҳнати, ҳалол ва поклиги асосида рўёбга чиқади. “Маънавият тарбиянинг энг таъсирчан қуроли экан, ундан оқилона фойдаланиш, болалармизни ватанпарварлик, ростгўйлик, ҳақсеварликка ўргатиш керак бўлади. Аслини олганда ахлоқ-маънавиятнинг ўзаги. Инсон ахлоқи шунчаки салом-алик, хуш муомаладангина иборат эмас. А хлоқ-бу аввало инсоф ва адолат туйғуси, и й мон, ҳалоллик дегани ”. Ҳозирги пайтда тараққиётимиз тақдирини маънавий жиҳатдан етук одамлар ҳал қилади. Ақлий заковат, руҳий, маънавий камолот, инсофу диёнат, мурувват, меҳр-оқибат- булар маърифатли, маънавиятли инсоннинг асосий фазилатларидир. Миллий қадриятлар устида фикр юритганда яна бир муҳим масалани алоҳида таъкидлашга тўғри келади. Маълумки, қадимий урф-одатимизга кўра ўзбек оилаларида, айниқса, кўп болали хонадонларда ёшлар болалигиданоқ меҳнат қучоғида тарбияланади, меҳнатда чиниқади. Далада, уй-жойда ота- онага ёрдам бериб, меҳнат қилиб, ҳали ҳеч бир бола майиб бўлган эмас. Аксинча, меҳнат қилган бола чиниққан, оқ-қорани таниган, ота-онасининг қадрига етган. Меҳнат қилиб мураккаб ҳаёт йўлида учраши мумкин бўлган ҳар қандай тўсиқ ва қийинчиликларни сабр-тоқат билан енгиб ўтишга ўрганган. Афсуски, ўтган советлар даврида халқимизнинг ана шу муҳим анъаналари баъзан эътибордан четда қола бошлади, ёшларнинг меҳнатсеварлик хислатларини шакллантириш масаласига расмиятчилик билан қараладиган бўлади. Шаҳар ва қишлоқдаги мактаб ўқитувчиларини касб-ҳунарга ўргатиш масаласига бирмунча совуққонлик билан қаралди. Президентимиз тамонидан қабул қилинган кадрлар тайёрлаш миллий давлат дастурига биноан, республикамизда турли мутахасислик бўйича 297 йўналишдаги касб-ҳунар коллежлари ташкил этилди. Халқимиз орасида бой тажрибалар тўпланган касб – ҳунар сирларини ўрганиш, таълим –тарбияда миллий қадриятларни шакллантириш ва ривожлантириш асосий ўрин тутадиган бўлди. Тарихимиз, маданиятимиз, миллий урф-одатларимизга эътибор кучайди. Ёшларда миллий ғурурни шакллантириш ва

мустаҳкамлашга алоҳида аҳамият бериладиган бўлганлиги таҳсинга сазовардир. Жамиятда ҳар ким ўзига муносиб ўрин эгаллаши ва ҳаёт кечиришининг мезонлари ҳозир тамомила бошқачадир. Бундан буён инсоннинг жамиятдаги ўрнини, истиқболи ва келажагини фақат унинг билимигина эмас, балки ақл-идроки, ишбилармонлиги ва уддабуронлиги, меҳнат малакалари ҳам белгилайди. Жумҳуриятимиз бозор иқтисодиётига босқичма-босқич ўтаётган ҳозирги шароитда оиладаги, мактаблар, барча билим ва табия муассасаларидаги меҳнат тарбиясининг аҳамияти айниқса катта. Мустақил Ўзбекистон учун ҳақиқий меҳнатсевар, малакали, ишбилармон, кўплаб хорижий инсонлар жумҳуриятимизни янада ривожланишига муносиб ҳисса қўшишлари мумкин. Инсоннинг ўзи ва ўз оиласининг бахт-саодати йўлида меҳнат қилишга шахсан тайёр эканлиги унинг ички имкониятларини ташкил этади. Билимни севиш ва ардоқлаш, олиму фузалоларни, устодларни ҳурмат қилиш, мардлик, одамийлик, камтарлик, адолат, ҳалоллик ва ҳақгўйлик каби инсоний фазилатларни улуғлаш борасида ҳам бошқалар ибрат олиши мумкин бўлган ажойиб қадриятларимиз ҳам бениҳоя кўп. Шулардан яна баъзи бирлари устида тўхтаб ўтишга тўғри келади. Миллий қадриятларимизда билим ва билимдонлик жуда улуғланади. Билим ва заковатнинг қадр-қиммати, жамият тараққиёти, шахснинг маданий- маънавий, ахлоқий камолоти учун аҳамияти ҳақида қанчадан-қанча китоблар битилганини, ривоятлар айтилганини, мақоллар тўқилганини ҳаммамиз жуда яхши биламиз. Билим энг катта бойлик эканлиги, дунёда ундан қадрлироқ нарса йўқлиги тўғрисида Низомулмулкнинг “Сиёсатнома”, Носир Хисровнинг “Саодатнома”, “Рўшнома”, Юсуф Хос Ҳожибнинг “Қутадғу билик”, Аҳмад Югнакийнинг “Ҳибатул ҳақойиқ”, Аҳмад Яссавийнинг “Девони ҳикмат”, Алишер Навоийнинг “Хамса” каби машҳур асарларида бир-биридан муҳим, бир-биридан сермазмун фикрлар баён этилган. Бизнинг маданиятимиз ва тарихимизда инсонни илм асосларини билиб олишга даъват этмаган, билимнинг хосияти ҳақида куйиб-ёниб сўзламаган на биронта шоир ва ёзувчи, биронта олим бўлмаган, десак муболаға бўлмайди. Бунинг учун лоақал Муҳаммад ибн Мусо ал- Хоразмийнинг, Абу Наср Форобийнинг, Аҳмад Фарғоний, Абу Райҳон Беруний, Абу Али ибн Синонинг муборак номларини эслашнинг ўзи кифоя қилади. Уларнинг қаламларига мансуб бўлган асарнинг ҳар бири инсоният учун мислсиз бойлик, битмас-туганмас хазиналар конидир. Ўзларининг ақл-идроклари, тафаккур қуввати, зеҳн-заковати, буюк кашфиётлари, илм-фани билан дунёни ҳозиргача ҳам лол қолдириб келаётган буюк мутафаккирлари, фузалою уламолари бениҳоя кўплиги билан ўзбек халқи ҳар қанча фахрланса, ифтихор қилса, бошини баланд кўтариб ғурурланиб юрса арзийди!! Ўзбеклар насл-насаби, ўтмиши ниҳоятда улуғ ва бақувват, илдизи жуда чуқур, қадимий халқлардан биридир. Биз тарих майдонида куни кеча пайдо бўлган халқ эмасмиз.

Илм-фанга ўчлик, маърифат томон талпиниш, маданиятга ташналик, одоб-ахлоқ қоидаларини чуқур ўзлаштириб ҳаётга татбиқ этишга интилиш, китоб мутолаасини ҳеч қачон канда қилмаслик, зеҳнини ўткирлаб, фикрини бойитиб, тафаккур қувватини оширишга доимо шай туриш-буларнинг ҳаммаси ўзбек халқига авлод-аждодларидан ўтиб келаётган буюк анъана, ажойиб мерос бўлиб, булар унинг қон-қонига чуқур сингиб кетган. Инсонни камтар, сермулозамат, вазмин, оғир-босиқ қилиб кўрсатадиган фазилат ва хислатлар кишининг билимидан келиб чиқади. Буни бизнинг аждодларимиз орасида ўтган улуғ ва доно кишилар, шоир ва файласуфлар ҳам кўп таъкидлаб ўтганлар. XII асрнинг истеъдодли шоири ва донишманд мураббийси Аҳмад Югнакийнинг “Ҳиббатул ҳақойиқ” (“Ҳақиқатлар армуғони”) асарида илмли билан имсизни, олим билан жоҳилни қиёслаб баён этган қуйидаги фикри бунга мисол бўлади: “Билим тўғрисида сўзламоқдаман, сўзимни яхши тингла, билимдон кишиларга ўзингни боғла. Билим билан бахт-саодат йўллари ўрганилади, билим эгаллаб, саодат йўлини топ. Билимли киши қимматли олтиндир. Жоҳил, билимсиз кишилар арзимас қалбаки ақчадир. Билимли билан билимсиз қачон тенг бўлади? Билимли аёл, эр марддир, билимсиз эр, аёл заифдир. Суякка илик, эр кишига илм керак. Эрнинг кўрки ақл, суякнинг кўрки иликдир. Иликсиз суяк бўш- қуруқдир, иликсиз суякка эса қўл узатмайдилар. Эр киши билим ўрганиб, билгувчи бўлиб қолади, билимсиз эр киши тирикликда кўргуликлар ичида қолади. Билимли эр ўлса ҳам ўликдир”. Аҳмад Югнакийнинг бу мулоҳазалари, ҳозирги давримиз учун ҳам муҳим аҳамиятга эга. Илму маърифатнинг инсоннинг қадр-қиммати ва иззат-эътиборини ошришдаги аҳамияти Кайковуснинг “Қобуснома”сида, Юсуф Хос Хожибнинг “Кутадғу билиг “, “Бахт келтирувчи билимлар” номли асарларида ҳам ўзининг чуқур ифодасини топганлигини қайд қилиб ўтиш мақсадга мувофиқдир. Ана шу ерда улуғ бобомиз Алишер Навойининг “Маҳбубул-қулуб” асаридаги камтарлик-тавозеъ ҳақидаги фикрларини келтириб ўтиш жоиздир: “Тавозеъ-дўстлик гулшанида тоза гуллар очади ва чамандан ошнолик ва улфатчилик базмига хилма-хил гуллар сочади. Тавозеъ-такаббур мухолифга мулойимлик ва камчилик йўлини кўрсатади. Одобли инсон барча одамларнинг яхшисидир ва барча халқлар учун ёқимлидир. У мансабдор кишилардан гўзалроқ ва бадавлат одамлардан ҳурматлироқдир. Одобли одам ўз тенгдошлари орасида ҳам таҳсинга лойиқ. Ҳеч қандай эҳсон бермай каттадан-кичик, ҳаммани шод қилади. Ҳеч қандай ҳадя қилмай, кишиларнинг ғамини тарқатади... Тавозеъ ва одоб эгалларига ҳамма таъзим қилади ва ҳурмат билдиради”. “Макоримул-ахлоқ” китобининг муаллифи тарихчи Хонадамир “Бошингга такаббурлик ҳавосини келтирма. Чунки такаббурлик билан ҳеч ким бирор жойга етган эмас. Гўзаллар зулфи каби шикасатликни одат қил, бу билан ҳар нафасда минглаб кўнгилни овлайсан ” ,-дейди.

Мустақилликнинг маънавий заминларини мустаҳкамлашда диний қадриятлардан, айниқса, одоб, ахлоқ борасида ислом дини таълимотидан оқилона, ижодий фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Ислом динида нафақат миллий, балки умуминсоний аҳамиятга эга бўлган, ҳозирги пайтда ҳам ўз қимматини тўла сақлаб келаётган энг муҳим ахлоқий қоидалар, фалсафий фикр-мулоҳазалар беҳисоб. Ислом одамларни динидан, миллатидан қатъи назар ўзаро ҳурмат иззатда бўлишга, бир-бирларларини доимо қўллаб- қувватлашга ундайди. Миллат ажратиш, бошқа миллат вакилларини камситиш тушунчалари ислом динига тамомила ёт. “Ислом дини-бу ота- бобларимиз дини, у биз учун ҳам иймон, ҳам ахлоқ, ҳам диёнат, ҳам маърифат эканлигини унутмайлик, - дейди И.Каримов Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг биринчи мажлисидаги маърузасид, – у қуруқ ақидалар йиғиндиси эмас. Ана шу маърифатни кишиларимиз жон-жон деб қабул қиладилар ва яхши ўгитларга амал қиладилар. Меҳр-оқибатли, номусли, ориятли бўлишга, иззат-эҳтиром тушунчаларига риоя этишга ҳаракат қиладилар”. Совет ҳокимияти йилларида, ислом динининг кучайиши пировардида ислом миллатчилиги кучайишига олиб келади, жуда ижтимоий заминга эга бўлган ислом миллатчилиги аҳолини рус халқига, совет сиёсий тузмига қарши курашаоладиган ва уни ларзага келтириадиган кучга айлантириши мумкин, деган ҳадиксираш ва баҳоналар билан миллий ва диний қадриятларимизга қарши кураш авж олдириб юборилди. Ислом дини, шу тариқа, халқ учун афюн, деб қораланди. Ислом дини, табиат, жамият, тафаккур тўғрисидаги илмий далилларга бутунлай зид бўлиб, мазлумлар онгини заҳарлайди, деб келинди. Ҳамма жойда ва ҳар доим, диний нормалар, қоидалар, дастурлар эркин фикр юритишга йўл қўймайди, ижтимоий ва шахсий хаёт тараққиётига тўсқинлик қилади, уларни диний йўл билан чеклаб қўяди, деган ғоя зўр бериб ёйилди. Қуръони карим ва Ҳадиси шариф сингари муқаддас китоблар таъқиб остига олиниб қатағон қилинди. Одамларни ана шу қадриятлардан маҳрум этишди.Ўзбекистондаги барча динларнинг, биринчи навбатда, ислом дининг кўзга кўринган йирик вакиллари бирин- кетин қамалди, сургун қилинди, ими-жимида отиб ташланди. Сиёсий таъқиб ва тазйиқлардан насроний ва яҳудий динларига қараганда ҳам ислом дини кучлироқ талафот кўрди. Дин пешволари, руҳонийлар жуда кўплаб имтиёзлардан маҳрум қилинди, мол-мулклари тортиб олинди, ижтимоий, сиёсий, тарбиявий, маърифий ишлардан бутунлай четлатилди. Чорак кам бир аср давомида диний-маънавий тарбияга ўрин берилмади. Диний та р бия тор доирада, фақат масжидлардагина қисман амалга оширилди. Диний ахлоқ ва маданиятнинг зарари ҳақида айтмаган гап қолмади, миллий удум ва анъаналар, миллий қадриятлар камситилди, энг муҳим инсоний муносабатлар обрўсига путур етказилди. Даҳшатлиси шу бўлдики, ислом динини “фош этиш” мақсадида азиз- авлиёларнинг мозорларига ўт қўйилди, мақбаралари остин-устун қилинди. Коммунистлар, раҳбар ходимлар ота-оналари, қавм-қариндошлари Дин ий қадриятлар

жанозасига боришдан қўрқиб қолишди. Юрак ютиб борганлар эса партиядан ўчирилиб, ишдан олинди. Маданий инқилоб даврида “Худосизлар жамияти” тузилиб, унга минглаб одамлар аъзо бўлишган. Ўша “фаъоллар” одамларни гўё, диний сарқитлардан озод қилиш ва даҳрийлик руҳида тарбиялаш баҳонасида қари- қартанглар, хотин-қизлар, муллалар, эшонларнинг нафсониятларига шу қадар қаттиқ тегишган, инсоний шаъни, миллий диний, ахлоқий қадриятларини топтаганларки, буни тарих унутмайди. Халқ ўртасида даҳрийликни тарғиб қилиш ва динга қарши муросасиз курашиш ниқоби остида ўрта аср меъморччилигининг такрорланмас наьмунаси бўлган минглаб масжидлар, юзлаб мадрасалар, халқимизнинг миллий ғурури ҳисобланган муҳташам қасрлар, тарихий обидалар, хонлар, амирлар саройлари кўз кўриб, қулоқ эшитмаган даражада ваҳшийлик ва ёвузлик билан бузиб ташланиб, омборхоналарга, пахта қуритадиган жойларга айлантирилган. XX аср бошида биргина Тошкент шаҳрининг ўзига 349 та масжид ва 17 та мадраса бўлган. Ҳозир қани ўша бинолар? Улардан айримларигина сақланиб қолган, холос. Булар камлик қилганидек, неча-неча асрлардан бери авлодларимиз томонидан кўз қорачиғидек авайлаб-асраб келинган, халқимиз турмуш тарзининг таркибий қисмига айланиб кетган ҳақиқий хақчил урф-одатлар, халқ маросимлари ва байрамлари, турли сайиллар сўраб-суриштириб ўтирмай тақиқлаб қўйилди. Никоҳ ва бешик тўйлари, ҳосил байрами, қовун сайли, гул сайли, гап-гаштаклар, кўпкари, келин саломлар, қизлар базми ва ҳаттоки, миллий либос кийиб юришлар “эскилик сарқити”га чиқарилди. Кўкламда сумалак пишириш, болаларни суннат тўйи қилиш, ақиқа, бошқа маросимларни ўтказиш қораланди. Диний маросим сифатида Наврўз байрамини ўтказиш таьқиқланди. Ҳолбуки, унинг ҳеч қандай диний маросимга алоқаси йўқ. Ахир, у халқнинг исломдан анча илгари мавжуд бўлган ажойиб удуми-ку? Собиқ СССР ўзини бутун дунёга даҳрийлар мамлакати, деб эълон қилди. Динсизлик юқумли касалликдай ҳамма жойда ёйилди. Одамлар секин- аста диндан, диний иймон-эътиқоддан йироқлаша бошлади. Ислом динига қарши узоқ йиллар давомида олиб борилган кўр-кўрона, бир ёқлама курашдан, ғайрилмий, ғайриинсоний хатти-ҳаракатлардан халқимиз ва маданиятимиз беҳад зарар кўрди, одамларнинг дили ранжиди, кўнгли ўксиди. Ҳолбуки, ислом динининг ҳар бир ояти ва сурасида инсоният манфаатига хизмат қиладиган қимматли ўгитлар, йўл-йўриқларни истаганча топиш мумкин. Ҳадиси шарифда, кимки мусулмон мамлакатида яшовчи бошқа динга мансуб кишини хақорат қилса, қиёмат куни ясалган қамчи билан урилади, дейилади. Таъкидланишича, мўмин муминнинг кўзгусидир, уларнинг ҳаммаси бир-бирларига биродар, бири иккинчисидан ортиқ, кам эмас. Мўмин-мусулмонлар ҳамма соҳада бир-бирига ўзаро ёрдамлашади, мол-дунёси ва обрўсини ҳимоя қилади, бирининг камчилик ва нуқсонини бошқаси тузатади. Мўмин муминнинг молу жонига тажовуз қилмайди.

Исломда мамлакатлараро можаролар, қонли тўқнашувлар қаттиқ қораланади Табиатга меҳр-муҳаббат, теварак-атрофни, сувни, ҳавони, тупроқни, ҳайвоноту набототни асраб-авайлаш исломнинг энг асосий ғоятларидан биридир. Биз яшаётган заминдаги, ер юзидаги барча ноз- неъматнинг қадрига етиш инсоннинг бурчи. Табиий неъматларни эъзозлаш уларни авайлаб-асраш, исроф қилмаслик асосида амалга ошади. “Қуръон” оятларида, Пайғамбаримиз Ҳадисларида ҳайвонот олами, наботот олами ва атрофимизни ўраб турган бошқа барча нарсаларни тўла-тўкис ҳимоя қилиш, сақлаш, уларни бузмаслик, исроф қилмаслик тўғрисида таълимотлар борки, уларнинг маъноси билан танишиб, бу таълимотолар гўё, ҳозирги кунимизни кўзлаб айтилгандек. Жамики табиий бойликларни, дов-дарахтларни авайлаш масаласида ислом динида баён этилган энг зарур, энг фойдали йўл-йўриқлар, бебаҳо ўгит ва ғоялар умуминсоний қадриятлар ҳисобланиб, у миллат танламайди.Унда алоҳида таъкидланишича, қайси бир мўмин бирор экин экса ёки ҳайвонлар еса, бу унинг садақа ҳукмида бўлади. Унда яна соясидан халқ фойдаланиб турган дарахтни кесган одам дўзахга маҳкум этилади, деган фикрлар ҳам баён этилган. “Экмоқ ниятида қўлингизда кўчат турган пайтда, бехосдан қиёматқоим бўлиб қолиши аниқ бўлганда ҳам улгурсангиз уни экиб қўяверинг”, деб уқтирилган фикрнинг қанчалик муҳим ва зарурлигини айтиб ўтишнинг ҳожати бўлмаса керак? Ёки муқаддас Ҳадиси шарифда кўчат экиш ҳақида шундай ҳадисни ўқишимиз мумкин: “Ҳалқ соясидан баҳраманд бўлиб турган дарахтни кесганни худо кечирмайди”. Ислом дини жамиятда инсонпарварлик, адолатпарварлик ғояларини кенг тарғиб-ташвиқ қилади. Қуръонда инсонни улуғлайдиган уни мукаррам зот, деб таърифлайдиган оятлар истаганча топилади. Ислом динида бировларнинг ҳақига кўз олайтириш, ичкиликбозлик, гиёҳвандлик, ўғирилик каби қабиҳ ишлар билан шуғулланиш, фоҳишабозлик, порахўрлик қаттиқ қораланади. Дин одамларни ҳаром-хариш йўллардан узоқ юришга, инсофли- диёнатли бўлишга, ўзидан яхши из қолдиришга ундайди. Тарбия-одоб-ахлоқ, ўзаро дўстона муносабатлар, қариндош, ота-она ва фарзандларнинг ҳақ-ҳуқуқлари, меҳр-оқибат, ҳалоллик, поклик, адолат сингари инсоний қадриятлар динда кенг ташвиқ қилинади. Бунинг аксича, разолат, кибр-ҳаво, адоват, ҳасад, ҳиёнат, ёлғончилик, фитна-фасод, зулм каби инсонийлик шаънига доғ туширадиган разил сифатлар эса кескин қораланади. Ислом, узоқ йиллар давомида туҳмат қилиб келинганидек, хурофот ва бидъат манбаи эмас, балки, ҳар қандай илмни ўрганишга даъват этадиган таълимотдир. Ислом илмни ибодат даражасига кўтарган, ҳаттоки ибодатдан илмни устун қўйган. Имкони борича ва қаерда қодир бўлсанг илм ўрган, маърифатингни зиёда қил, деган ғоя ислом дининг маьно-мағзига чуқур сингибдириб юборилганлигини Ҳадиси шарифдан олинган мисоллардан кўриш мумкин. “ Илмни Чин мамлакатидан бўлса ҳам талаб қилинглар”,

«Бешикдан то тобутгача билим ол”, Олимнинг ўлими-оламнинг ўлими”, деб Ҳадисда айтилган чуқур маъноли фикрлар мусулмонлар учун асосий қўлланма бўлган. Президентимиз томонидан таъкидланганидек, “Кўҳна тарихимизнинг қайси даврини эсламайлик, дин ҳар доим одамларни ўз- ўзини идора этишга, яхши хислатларини кўпайтириб, ёмонларидан халос бўлишга чорлаган. Ҳар бир алоҳида инсонга, оила, жамоа, минтақа, бир сўз билан атганда, умумхалққа раҳнамо бўлган. Уни оғир- оғир синовларга бардош беришга, ёруғ кунларга интилиб яшашга даъват қилган, ишонтирган. Бундай даъват ўз навбатида одамларга куч- қувват бағишлаган, иродасини мустаҳкам қилган, бир-бирига меҳру оқибатини оширган... Асрлар давомида дин одамларни энг улуғ мақсадлар йўлида бирлашишга, ҳамжиҳат бўлишга ундаган”. Ислом дини ва ахлоқида баён этилган, унинг бутун моҳияти, асос- асосига жо қилиб юборилган ана шу ва бошқа ғоя ва қоидаларни билиб олиш, уларга асосланиб иш юритиш, фаолият кўрсатиш шахснинг маънавий камолоти, ахлоқий покланиши учун бениҳоя зарур ва муҳим. Маънавий бой, ахлоқан пок инсон ҳар қандай ишни эплайди, қийинчиликларни енгади. Шундай қилиб, инсоннинг маьнавий камолатида халқимиз тамонидан яратиб келинган саньат ва адабиёт, миллий ва диний қадриятлар муҳим ўрин тутади. Ҳар бир халқ миллат ва халқ сифатида тараққиий этар экан, ўз келажагини ўзининг миллий ва диний қадриятлари асосида қурмоғи керак. Шундагина у бу дунёда миллат ва халқ сифатида абадий қолади.

Похожие

Миллий –маънавий тикланишнинг миллатчилик ва миллий зиддиятларнинг олдини олишдаги роли

Тафаккур ўзгариши ва маънавий янгиланишда миллий ғоянинг роли

Миллий ғоя ва миллий – маънавий қадриятлар

Миллий мафкура – Мустакилликнинг маънавий асоси

Миллий-маънавий тикланиш, миллий муносабатлар ва жамият тараққиёти,