logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Метрология
  4. Стандартлаштириш бўйича меъёрий ва бошқа хужжатлар билан ишлаш

Стандартлаштириш бўйича меъёрий ва бошқа хужжатлар билан ишлаш

Загружено в:

21.04.2023

Скачано:

0

Размер:

403.5 KB
Скачать
Стандартлаштириш бўйича меъёрий ва бошқа хужжатлар билан ишлаш Режа: 1. Барча даражадаги меъёрий ҳужжатларни ишлаб чиқиш, келишиш, тасдиқлаш ва давлат рўйхатидан ўтказиш 2. Меъёрий ҳужжатларни тузиш, баён қилиш, мундарижа ва расмийлаштиришга қўйиладиган талаблар 3. Меъёрий ҳужжатларни жорий этиш, текшириш ва долзарблаш 4. Меъёрий ҳужжатлар билан таъминлаш 5. Техник тавсифлар, технологик йўриқномалар ва рецептураларни ишлаб чиқиш 6. Стандартлаштириш самарадордиги 7. Стандартлар ва ўлчашлар бирлилигини таъминлаш устидан давлат текшируви ва назорати 1 1 Барча даражадаги меъёрий ҳужжатларни ишлаб чиқиш, келишиш, тасдиқлаш ва давлат рўйхатидан ўтказиш Ўзбекистон давлат стандартлари Давлат стандартлари O’z DSt 1.1:1992 “Ўз СДТ. Ўзбекистон стандартларини ишлаб чиқиш, келишиш, тасдиқлаш ва давлат рўйхатидан ўтказиш тартиби” га мувофиқ ишлаб чиқилади. Стандартлар стандартлаштириш бўйича техник қўмиталар (ТҚ), стандартлаштириш бўйича таянч ташкилотлар (СТТ), тадбиркорликнинг бошқа субъектлари томонидан ишлаб чиқилиши мумкин. Стандартнинг мазмунига ва техник-иқтисодий асосланганлигига ва кўрсаткичлар, меъёрлар ва талабларнинг фан ва техниканинг замонавий даражасига мувофиқлиги учун ишлаб чиқувчи-ташкилот ва стандартни тасдиқлаган идора масъул бўлади. Стандартни ишлаб чиқишда ташкилий-методик бирлиликка эришиш мақсадида, шунингдек иш босқичларининг бажарилишини текшириш учун стандарт ишлаб чиқишнинг тўрт босқичи ўрнатилган: 1-босқич – стандартни ишлаб чиқишга техник топшириқни ишлаб чиқиш ва тасдиқлаш (зарур бўлганда амалга оширилади); 2-босқич – стандарт лойиҳасини ишлаб чиқиш (биринчи таҳрир) ва фикрларни олиш учун тарқатиш; 3-босқич – фикр-мулоҳазаларни ўрганиб чиқиш, стандарт лойиҳасини (охирги таҳририни) ишлаб чиқиш, келишиш ва уни тасдиқлашга тақдим этиш; 4-босқич – стандартни тасдиқлаш ва давлат рўйхатидан ўтказиш. Изоҳ: стандартни ишлаб чиқиш босқичларини бирга қўшиб бажариш рухсат этилади. 1-босқич Техник топшириқ меъёрий ҳужжатни ишлаб чиқиш ишларини бажариш босқичларини ўрнатиш мақсадида буюртмачи-ташкилот бнлан келишилган 2 ҳолда, ишлаб чиқувчи ташкилот томонидан тузилади. ва одатда қуйидагиларни ўз ичига олади: – стандартлаатириш объекти ва қўлланиш соҳаси; – стандартнинг бўлимлари ва стандартда ўрнатиладиган асосий талаблар рўйхати; – стандартни ишлаб чиқиш босқичлари; – стандарт билан бирга тақдим этиладиган ҳужжатлар рўйхати; – стандарт лойиҳасини келишиш лозим бўлган бошқарув идоралари ва (ёки) корхоналар рўйхати; – буюртмачининг бошқа талаблари. 2 – босқич Стандарт лойиҳаси манфаатдор ташкилотларнинг таклифлари асосида ва (ёки) тайёрловчи-корхоналарнинг ташаббуси билан ишлаб чиқилади. Стандартнинг лойиҳасини ишлаб чигқиш билан бир вақтда стандарт лойиҳасига тушунтириш ёзуви тузилади ва зарур бўлганда, стандартни жорий этиш бўйича асосий ташкилий-техникавий тадбирлар режасининг лойиҳаси (кейинчалик – асосий тадбирлар режасининг лойиҳаси) ишлаб чиқилади. Стандарт лойиҳаси тушунтириш ёзуви билан бирга ва асосий тадбирлар режасининг лойиҳаси билан нусҳаси кўпайтирилади ва фикр олиш учун қуйидаги рўйхат бўйича манфаатдор ташкилотларга тарқатилади: – буюртмачи-ташкилот (асосий истеъмолчи) га ёки стандартнинг лойиҳасини келишиш бўйича таянч ташкилот деб тайинланган унинг ташкилотларидан бирига; – стандарт лойиҳасида ваколатларига қарашли талаблар ўрнатилган бўлса, давлат назорати идораларига, соғлиқни сақлаш вазирлигига, атроф муҳитни муҳофазалаш қўмитасига; – маҳсулотнинг бириктирилган турлари бўйича стандартлаштириш таянч ташкилотларига; – стандартни жорий этувчи ва жорий этилишини таъминловчи ташкилотлар ва корхоналарга. 3 Корхона ва ташкилотлар тақдим этилган стандарт лойиҳасини кўриб чиқиб, ўз фикр-мулоҳазаларини ёзади ва стандартни ишлаб чиқувчига, стандарт лойиҳасини олган кундан бошлаб 15 кундан кечиктирмай жўнатади. 3-босқич Ишлаб чиқувчи-етакчи ташкилот олинган фикр-мулоҳазалар асосида фикр-мулоҳазалар тўғрисида маълумот тузади. Ишлаб чиқувчи-етакчи ташкилот ва ҳамкор бажарувчи ташкилотлар фикр-мулҳазалар асосида стандарт лойиҳасининг охирги таҳририни ишлаб чиқади ва тушунтириш ёзувига ва асосий тадбирлар режасининг лойиҳасига аниқлик киритади. Ишлаб чиқувчи-ташкилот ва бошқа манфаатдор ташкилотлар ўртасида стандарт лойиҳаси бўйича келишмовчилик бор бўлса, ишлаб чиқувчи ташкилот келишмовчиликларни кўриб чиқиш бўйича асосий манфзатдор ташкилотлар вакилларининг, шу жумладан стандартнинг кўрилаётган лойиҳаси бўйича қарор қабул қилишга ваколатланган буюртмачилар (асосий истеъмолчилар) нинг вакиллари иштирокида келишув мажлисини ўтказади. Стандарт лойиҳасининг аниқлик киритилган таҳрирининг алоҳиа моддалари бўйича келишмовчиликлар бор бўлса, мажлис баённомасида ташкилотларнинг вакиллари бу моддадар бўйича алохида фикрга эга, деб кўрсатилади. Мажлисда қабул қилинган қарорлар асосида стандарт лойиҳасининг охирги таҳрири тузилади, тушунтириш ёзуви ва асосий тадбирлар режасининг лойиҳасига аниқлик киритилади. Стандарт лойиҳасининг охирги таҳририни тасдиқлашга тақдим этиш олдидан ишлаб чиқувчи-ташкилот буюртмачи-ташкилотга (асосий истеъмолчига) келишишлик учун жўнатади. Стандарт лойиҳасини келишишлик стандарт лойиҳаси келтирилган кундан бошлаб кўпи билан 15 кун муддат ичида амалга оширилади. 4 Янги (такомиллаштириладиган) маҳсулот яратиш бўйича ишлар таркибида олиб бориладиган, стандарт лойиҳасини ишлаб чиқишда стандарт лойиҳасини қабул комиссияси, бадиий-техник кенгаш (БТК), дегустация (сифатини аниқлаш) комиссияси ва бошқалар, манфаатдор ташкилотларнинг масъул вакиллари иштирокида келишиб олади. Стандарт лойиҳасининг келишилганлигини тасдиқловчи ҳужжат тажриба нусҳанинг қабул далолатномаси (БТК баённомаси) дан иборат бўлади. Стандартга киритиладиган ўзгартиришлар, агар илгари келишишган ташкилотларнинг манфаатларига таъсир этмаса, фақат буюртмачи (асосий истеъмолчи) билан келишиб олинади. Стандарт лойиҳасининг охирги таҳририни тасдиқлашга тақдим этишда олдин таянч ташкилот ёки ўзига бириктирилган маҳсулотга оид ёки фаолият соҳасида стандартлаштириш бўйича ТҚ стандартни илмий-техникавий ва ҳуқуқий экспертизадан ўтказади. 4-босқич Ишлаб чиқувчи-ташкилот стандарт лойиҳасини тасдиқлашга қуйидаги ҳужжатлар билан бирга тақдим этади: – илова хати; – стандарт лойиҳасининг охирги таҳририга тушунтириш ёзуви; – асосий тадбирлар режасининг лойиҳаси; – стандарт лойиҳаси 4 нусҳада, бундан иккитаси биринчи бўлиши лозим; – стандарт лойиҳасининг келишишганлигини тасдиқловчи асл ҳужжатлар; – стандарт лойиҳасига фикр-мулоҳазалар тўплами; – келишмовчиликлар тўғрисидаги маълумотнома; – электрон версия; Стандартни тасдиқлаган идоранинг қарори билан стандарт тэадиқланади ва амалга киритилади. Ўзстандарт Агентлиги стандартни давлат рўйхатидан ўтказади. 5 Экспорт учун мўлжалланган маҳсулотга қўшиыча талаблар давлат рўйхатидан ўткззилмайди. Стандарт давлат рўйхатига 4 нусҳада тақдим этилади: аслият, иккинчи нусҳа {дубликат) ва иккита нусҳа. Стандартнинг иккинчи нусҳаси стандарт аслиятига ўхшаш бўлиши ва ундан зарур сифатли нусҳа олишни таъминлаши керак. Стандарт давлат руйхатига икки тилда: давлат ва рус тилларида тақдим этилиши лозим. Стандартга зарур бўлганда киритиладиган тузатишлар қўлдан қора тушь, паста, сиёҳ билан аниқ ёзилиши, биринчи варақнинг орқа бетида изоҳланган ва раҳбар (раҳбар муовини) имзоси ва рўйхатдан ўтказишга тақдим этган идора (ташкилот) нинг муҳри билан тасдиқланган бўлиши лозим. Стандарт давлат рўйхатидан кўпи билан 5 кун муддатда ўтказилади. Стандартни белгилаш, стандартни тасдиқлаган ташкилотдан қатъий назар, Ўзстандарт Агентлиги томонидан амалга оширилади. Стандарт белгиси қуйидэгилардан иборат бўлади: – ҳужжат индекси – O’z DSt – рўйхатга олинган тартиб рақами; – икки нуқта билан айирилган тасдиқлаш йилининг тўртта рақами: масалан, O’z DSt 789:1997 Стандарт аслияти, иккинчи нусҳаси ва иккита нусҳасининг биринчи бетларида рўйхатга олувчи идора рўйхатга олган идора номи, сана ва давлат рўйхатидан ўтган номери кўрсатилган штамп босади. Стандартнинг иккинчи нусҳаси ва бир нусҳа Ўзстандарт Агентлигида қолади. Стандарт аслияти ва нусҳанинг иккинчиси ишлаб чиқувчига қайтарилади. 6 Тушунтириш ёзуви Стандарт лойиҳасини ишлаб чиқиш билан бир вақтда стандарт лойиҳсига тушунтириш ёзуви тузилади. Тушунтириш ёзувининг номида стандартнинг даражаси ва тўлиқ номи, стандарт лойиҳаси таҳрирининг тартиб рақами ва (ёки) стандартни ишлаб чиқиш босқичи тўғрисида маълумот келтирилади. Мисол: Тушунтириш ёзуви Ўзбекистон давлат стандартининг лойиҳаси _____________________ га (стандарт номи) (фикр олишга тарқатиладиган биринчи таҳрири). Стандарт лойиҳасига тушунтириш ёзувининг бўлимлари қуйидаги навбатда жойлаштирилади: 1) стандартни ишлаб чиқишга асос; 2) стандартни ишлаб чиқиш мақсадлари ва вазифалари; 3) стандартлаштириш объектининг тафсилоти; 4) стандартнинг илмий-техникавий даражаси; 5) стандартни жорий этишдан олинадиган техник-иқтисодий самарадорлик; 6) жорий этиш, стандартни амалга киритиш (амал муддати) ва стандарни текшириш; 7) бошқа меъёрий ҳужжатлар билан ўзаро боғлиқлиги; 8) фикр-мулоҳазалар учун жўнатилганлиги тўғрисида маълумот стандартнинг биринчи таҳриридан бошқа барча таҳрирларига фикр олиш учун жўнатилганлиги тўғрисида маълумот; 9) стандарт лайиҳасининг тасдиқлашга тақдим этиладиган фақат охирги таҳририга оид келишилганлик тўғрисида маълумот; 10) ахборот манбалари; 11) қўшимча маълумотлар. 7 Тушунтириш ёзуви стандарт лойиҳасининг ҳар бир таҳририга тузилади, тушунтириш ёзувида стандарт лойиҳасига биринчи таҳрирга нисбатан киритилган асосий кўрсаткичлар, меъёрлар, тафсилотлар, талаблардаги ўзгартиришлар акс эттирилади ва ўзгартиришларни техникиқтисодий асослаш келтирилади. “Стандартни ишлаб чиқишга асос” бўлимида стандартнинг қандай манбага асосан ишлаб чиқилиши кўрсатилади. “Стандартни ишлаб чиқиш мақсадлари ва вазифалари” бўлимида ишлаб чиқиладиган стандартни қўлланиш натижасида эришиладиган охирги натижалар ва стандартни ишлаб чиқишда ҳал этиладиган масалалар келтирилади. “Стандартлаштириш объектининг тафсилоти” бўлимида стандартнинг биринчи марта ишлаб чиқилаётгани тўғрисида маълумот ёки стандарт лойиҳасини ишлаб чиқиш бошланишида амал қилинаётган стандартлар, техник шартлар ва бошқа ҳужжатлар тўғрисидаги маълумотлар ва уларнинг мақбуллигини техник-иқгисодий асослаш келтирилади. “Стандартнинг илмий-техникавий даражаси” бўлимида стандартнинг илмий-техникавий даражасини баҳолаш натижалари ва унинг жаҳон даражасидаги талабларга мувофиқлиги келтирилади; қандай хорижий ўхшаш стандартларга мосланганлиги ва улар тўғрисидаги маълумотлар келтирилади. “Стандартни жорий этишдан олинадиган техник-иқтисодий самарадорлик” бўлимида стандартлаштириш объектининг иқтисодий афзалликлари, тежаш (тежамни олиш) асосий манбалари ва унинг моддий ва пул ҳисобидаги қиймати ёки ижтимоий самараси келтирилади. “Жорий этиш, стандартни амалга киритиш (амал муддати) ва стандартни текшириш” бўлимида қуйидагилар кўрсатилади: 1) стандартни амалга киритиш санасини асосий тадбирлар режасини бажаришга вактни ҳисобга олган ҳолда асослаш; 8 2) стандартнинг амал муддатини чекламасдан тасдиқлашни асослаш ёки стандартнинг амал қилинишини чеклаш мўлжалланган муддатини асослаш, шунингдек стандартни биринчи текшириш ва навбатдаги текширишлар муддатини асослаш. “Фикр-мулоҳазалар учун жўнатилганлиги тўғрисида маълумотлар” бўлимида қуйидагилар келтирилади: 1) стандарт лойиҳаси фикр олиш учун жўнатилган ташкилотлар (корхоналар) сони; 2) фикрларини юборган ташкилотлар корхоналар сони; 3) фикрларни кўриб чиқиш натижалари (жамланган фикрларни) Тармоқ стандартлари Тармоқ стандартлари O’z DSt 1.9:1995 “Ўз СДТ. Тармоқ стандартларини ишлаб чиқиш, келишиш, тасдиқлаш ва рўйхатдан ўтказиш тартиби” талабларига мувофиқ ТҚ, СТТ ва бошқа ваколатли корхоналар ва ташкилотлар томонидан ишлаб чиқилади. Тармоқ стандартлари тармоқ аҳамиятидаги маҳсулот, ишлар ва хизматларга нисбатан ишлаб чиқилади. Зарур бўлганда ташкилий-методик ва умумтехникавий тармоқ стандартлари ишлаб чиқилади. Ушбу объектга халқаро, давлатлараро стандартлар ёки давлат стандарти ва Ўзбекистон стандартлари мавжуд бўлса, тармоқ стандартлари маҳсулот, жараёнлар, хизматларга янада юқори талабларни ўрнатиши ва тармоқнинг ўзига ҳос ҳусусиятларига нисбатан қўлланиладиган номенклатура, меъёрлар ва талабларга чекловлар ўрнатиши мумкин. Ташкилий-методик бирлиликка эришиш ва ишлар босқичларининг бажарилишини текшириш мақсадларида тармоқ стандартларини ишлаб чиқишнинг тўрт босқичи ўрнатилади: 1 - босқич - стандартни ишлаб чиқишни ташкиллаштириш; 2 - босқич - стандартнинг лойиҳаси (биринчи таҳрири) ни ишлаб чиқиш; 3 - босқич - стандарт лойиҳасининг охирги таҳририни ишлаб чиқиш, келишиш ва уни тасдиқлашга тақдим этиш; 9 4 - босқич - стандартни тасдиқлаш ва рўйхатдан ўтказиш. Тармоқ стандартларини ишлаб чиқиш босқичларини бирлаштириш руҳсат этилади, бу ҳол шартномада ёки стандартни ишлаб чиқишга техник топшириқ (ТТ)да акс эттирилади. Тармоқ стандартлари ва давлат стандартларининг лойиҳаларини ишлаб чиқиш босқичлари бир-бирига ўхшайди, фақат тўртинчи босқич бундан мустасно, чунки тармоқ стандартларини тасдиқлаш давлат ва хўжалик бошқарув идораларига юклатилган. Тармоқни бошқариш идораси тармоқ стандартини кўриб чиқади ва тасдиқлаш тўғрисида қарор қабул қилади ёки ушбу идора ўрнатган тартибда стандартни чаласини тўлдиришга қайтаради. Тармоқ стандартини тасдиқлашда уни амалга киритиш санаси стандартни жорий этишга тайёрлаш бўйича тадбирларни бажариш муддатларини ҳисобга олган ҳолда белгиланади. Тармоқ стандартининг амал муддати тасдиқловчи идора томонидан буюртмачи билан келишилган ҳолда ўрнатилади. Маҳсулотга тармоқ сгандартлари Ўзстандарт Агентлигида давлат рўйхатидан ўтказилади. Тармоқ стандартининг белгиси қуйидагилардан иборат бўлади: – ҳужжат индекси – ТSt; – тармоқни бошқариш идорасининг шартли рақамли белгиси; – тармоқни бошқариш идораси томонидан Ўзстандарт Агентлиги билан келишилган ҳолда ўрнатилган тартибда бериладиган, нуқта билан ажратилган рўйхат тартиб рақами; – икки нуқта билан ажратилган тасдиқлаш йилининг тўртта рақами. Мисол: TSt 45.001:1999 Маъмурий-ҳудудий стандартлар Маъмурий-ҳудудий сгандартлар O’z DSt 1.20:2001 “Ўз СДТ. Маъмурий стандартларни ишлаб чиқиш, келишиш ва давлат рўйхатидан ўтказиш тартиби” талабларига мувофиқ ишлаб чиқилади. 10 Маъмурий-ҳудудий стандартлаштиришнинг асосий мақсади ҳудуд корхоналарида чиқариладиган маҳсулотнинг сифатини ва рақобатбардошлигини оширишга қуйидаги асосий вазифаларни ҳал этиш йўли билан кўмаклашишдан иборат: – кўрсаткичлари ва тафсилотлари ўхшаш маҳсулотга давлатлараро, давлат ва тармоқ стандартларининг талабларидан устунлик қиладиган (ёки) уларни равшанлаштирадиган стандартларни, шунингдек ҳудуд учун хос маҳсулот(хизматлар) га юқорироқ даражали меъёрий ҳужжат йўқ бўлганда қабул қилиш; – моддий, хом ашё, энергетик, одам ва табиий бойликлардан оқилона фойдаланиш; – ҳудуднинг ижтимоий-иқтисодий вазифалари; – ишлаб чиқаришни бошқариш ташкилий тузилмасини ривожлантиришнинг янада мақбул усулини танлаш мақсадида таҳлил қилиш; – корхонанинг маҳсулот навлари бўйича сиёсатини ва чиқарилаётган маҳсулотни янгилаш, унинг сифатини ва рақобатбардошлигини ошириш дастурини ишлаб чиқишни ўрганиш; – чиқариладиган маҳсулотнинг рақобатбардошлик даражасини бозор талабларини ҳисобга олган ҳолда тадқиқ қилиш, алоҳида нав гуруҳлари учун маркетинг тадқиқотларининг дастурини яратиш; – маҳсулотнинг асосий техник ва иқтисодий кўрсаткичларини илгари ишлаб чиқилган мамлакатимиз ва хорижий аналогларнинг мос кўрсаткичлари (агар шундай аналоглар бор бўлса) билан таққослаш; – ишлаб чиқиш, ишлаб чиқариш ва фойдаланишга умумий сарфлар энг кам бўлгани ҳолда чиқариладиган маҳсулотнинг талаб этилган сифат даражасини таъминлаш; – маҳсулотнинг ички ва ташқи бозорларда ҳақиқий рақобатбардошлик даражасини баҳолаш; – бойликларнинг тежалишини таъминлаш. 11 Маъмурий-ҳудудий стандартлаштириш объектлари ушбу ҳудуд учун хос маҳсулот, шунингдек ишлаб чиқаришни ташкиллаштириш ва бошқариш соҳасидаги талаблар, меъёрлар ва қоидалар, маҳсулот (жараёнлар ва хизматлар) сифатини таъминлаш тизимлари ва усулларидан иборат. Ўзстандарт Агентлиги, Давархитектурақурилиш, Давлат табиат қўмита, Соғлиқни сақлаш вазирлигининг ҳудудий идоралари ёки маҳаллий ҳукумат идораларининг топшириғи бўйича ҳудуддаги бошқа хўжалик юритувчи субъектлари маъмурий-ҳудудий стандартнинг лойиҳасини ишлаб чиқувчилари бўлиши мумкин. Маъмурий-ҳудудий стандартнинг лойиҳасини ишлаб чиқиш босқичлари давлат стандартларини ишлаб чиқиш босқичларига ўхшайди. Маъмурий-ҳудудий стандарт маҳаллий ҳукумат идоралари томонидан ёки уларнинг топшириғи бўйича ҳудудий бошқарув идоралари томонидан тасдиқланади. Маҳсулотга маъмурий-ҳудудий стандарт Давлат рўйхатидан Ўзстан- дарт Агентлигининг ҳудудий идоралари томонидан ўтказилади. Маъмурий-ҳудудий стандарт белгиси қуйидагилардан иборат бўлади: – ҳужжат индекси - MHSt; – МНББТ (маъмурий-ҳудудий бўлинмаларни белгилаш тизими)га мувофиқ маъмурий-ҳудудий бирликнинг коди; – дефис билан ажратилган рўйхатнинг тартиб рақами, тасдиқловчи идора томонидан берилади; – икки нуқта билан ажратилган тасдиқлаш йилининг тўртта рақами. Мисол – MHSt 1703202830-РР1:1999, бунда MHSt – маҳаллий-ҳудудий стандарт; 17 – Ўзбекистон Республикаси; 03 – Андижон вилояти; 202 – Олтинкўл тумани; 830 – “Маслаҳат” аҳоли яшайдиган ҳудуд. 12 Корхоналарнинг стандартлари Корхоналарнинг стандартларини ишлаб чиқиш, тасдиқлаш, нашр этиш ва бекор қилиш тартибини корхона O’z DSt 1.3:1992 Ўз СДТ. “Корхонанинг стандартларини ишлаб чиқиш, тасдиқлаш ва давлат рўйхатидан ўтказиш тартиби” давлат стандартининг талабларини ҳисобга олган ҳолда ўрнатади. Корхона стандартлари қуйидагиларга бўлинади: – ташкилий-методик; – ушбу корхонада чиқариладиган маҳсулот, жараён ва хизматларга, шу жумладан: I) маҳсулотнинг таркибий қисмлари, технологик мослама ва асбоб; 2) технологик жараёнлар, шунингдек уларга умумий технологик меъёрлар ва талаблар (атроф муҳит, одамлар ҳаёти ва соғлиги учун хавфсизликни таъминлашни ҳисобга олган ҳолда ўрнатилади); 3) корхона ичида кўрсатиладиган хизматлар; 4) ишлаб чиқаришни ташкиллаштириш ва бошқариш жараёнлари, маҳсулот, (жараёнлар, хизматлар) нинг сифатини таъминлаш, ишлаб чиқаришни шакллантириш ва такомиллаштириш бўйича ишларни бажаришда ташкиллаштиришнинг умумий вазифалари. Корхона стандартларини ишлаб чиқиш Ўзбекистон Республикаси ҳудудида жойлашган корхоналар томонидан амалга оширилади. Зарур бўлган ҳолларда корхонанинг буюртмаси бўйича корхона стандартларининг лойиҳасини ТҚ ёки СТТ ишлаб чиқади. Чет истеъмолчиларга етказиб бериш (харидга чнқариш) учун мўлжалланган маҳсулот (жараёнлар, хизматлар) га янгитдан ишлаб чиқиладиган, қайта кўриб чиқиладиган корхона стандартлари ва уларга киритиладиган ўзгартиришлар келишишлиги лозим. Корхона стандарти асосий истеъмолчилар билан келишилади ва, зарур бўлганда, касаба уюшма идоралари, давлат назорати идоралари, Давархитектурақурилиш, Давлат табиатни муҳофаза қилиш қўмитаси, 13 Соғлиқни сақлаш вазирлиги, ёнғиндан сақлаш, транспорт ташкилотлари ва б. билан ҳам келишилади. Корхона стандартини корхона раҳбари (раҳбар муовини) буйруқ ва (ёки) стандартнинг биринчи бетида имзо чекиб, “Тасдиқлайман” грифи билан тасдиқлайди. Корхона стандартини буйруқ билан тасдиқлашда буйруқда стандартни амалга жорий этиш санаси белгиланади ва зарур бўлганда стандартни жорий этиш бўйича ташкилий-техник тадбирлар тасдиқланади. Хўжалик юритувчи субъектнинг қарори бўйича корхона стандартининг амал муддати чекланиши мумкин. Чет истеъмолчиларга харидга чиқариладиган маҳсулотга корхона стандарти Ўзстандарт Агентлиги идораларида давлат рўйхатидан ўтиши лозим. Корхона стандарларининг белгиси куйидагилардан иборат: – ҳужжат индекси – KSt; – Корхоналарни ва ташкилотларнинг умумдавлат таснифлагичи (ҚТУТ) бўйича ҳўжалик юритувчи субъектнинг саккиз даражали коди; – дефис билан ажратилган, корхона томонидан берилган рўйхатнинг учта рақамли тартиб номери; – икки нуқта билан ажратилган тасдиқлаш йилининг тўртта рақами; Мисол: КSt 00000359-143:2006. Техник шартлар Техник шартларнинг лойиҳалари техник қўмиталар ва стандартлаштириш бўйича таянч ташкилотлар томонидан, шунингдек ТҚ билан келишилган ҳолда бошқа ваколатли ташкилотлар ва корхоналар томонидан O’z DSt 1.2:1992 “Ўз СДТ. Техник шартларни ишлаб чиқиш, келишиш, тасдиқлаш ва давлат рўйхатидан ўтказиш тартиби” га асосан ишлаб чиқилади. Техник шартлар ушбу маҳсулотга нисбатан қўлланиладиган юқорироқ даражали стандартлар ва техник шартлар йўқ бўлганда ва талабларни янада жиддийлаштириш зарур бўлганда, шунингдек ушбу тармоқнинг икки ва 14 бундан ортиқ корхоналарида чиқариладиган маҳсулотга ишлаб чиқилади Техник шартларда ўрнатиладиган талаблар ушбу маҳсулотга нисбатан қўлланиладиган амалдаги стандартларнинг талабларидан паст бўлмаслиги ва бошланғич маҳсулот (буюмлар, материаллар, моддалар) га стандартлар ва техник шартларнинг талабларига зид келмаслиги лозим. Техник шартларнинг лойиҳалари, агар маҳсулотни ишлаб чиқаришга қўйиш тўғрисида қарорни қабул комиссияси қабул қиладиган бўлса, қабул комиссия билан келишиб олинади. Ишлаб чиқувчи техник шартлар лойиҳасини буюртмачи (истеъмолчи) билаи келишиб олади ва қабул комиссияси билан келишилиши лозим бўлган бошқа ҳужжатлар билан бирга вакиллари қабул комиссия таркибига кирган ташкилотлар (корхоналар)га, комиссиянинг иши бошланишидан олдин бир ойдан кечиктирмай жўнатади. Техник шартлар лойиҳасини давлат назорат идораларига келишишга ва қабул комиссиясининг аъзолари бўлмаган, манфаатдор бошқа ташкилотларга хулоса учун жўнатиш зарурлигини ишлаб чиқувчи аниқлайди. Маҳсулотнинг тажриба нусҳаси (тажриба тўпи) ни қабул қилинганлик далолатномасига қабул комиссиясининг аъзолари томонидан имзо қўйилиши техник шартлар лойиҳасининг келишилганлигини ифодалайди. Агар маҳсулотни ишлаб чиқаришга қўйиш тўғрисида қарор қабул комиссиясисиз қабул қилинса, техник шартлар лойиҳаси келишиш учун буюртмачи (истеъмолчи) га юборилади. Касаба уюшмаси идоралари, давлат назорат идоралари, Соғлиқни сақлаш вазирлиги, Давлаттабиатқўмитта, Давлатархитектурақурилиш, ёнилғи хавфсизлиги, транспорт ташкилотлари ва бошқаларнинг ваколатларига тегишли талабларни ўз ичига олган техник шартларнинг лойиҳалари бу ташкилотлар билан келишишлиги лозим. Бошқа манфаатдор ташкилотлар ваколатига тегишли талаблар мавжуд бўлган техник шартларнинг лойиҳалари бу ташкилотлар билан келишишлиги лозим. Бошқа манфаатдор ташкилотлар ваколатига тегишли талаблар мавжуд бўлган 15 техник шартларнинг лойиҳасини келишиш учун бу ташкилотларга жўнатиш зарурлигини ишлаб чиқувчи аниқлайди. Техник шартларнинг лойиҳасини келишиш “Келишилган” грифи остида келишувчи ташкилот раҳбари (раҳбар муовини) нинг имзоси билан ёки алоҳида ҳужжат (қабул комиссиясининг далолатномаси, хат, баённома ва ҳ.к.) билан расмийлаштарилади. Бунда “Келишилган” грифи остида сана ва ҳужжатнинг тартиб рақами кўрсатилади. Техник шартларни ишлаб чиқувчи (тайёрловчи) буюртмачи билан келишилган ҳолда ёки ишлаб чиқувчи (тайёрловчи) буюртмачи билан биргаликда тасдиқлайди. Техник шартлар (техник шартларга ўзгартиришлар) нинг тасдиғи ҳужжатнинг сарварағида “Тасдиқлайман” грифи остида корхона раҳбари (раҳбар муовини) нинг имзоси билан расмийлаштирилади. Техник шартлар буюртмачи (асосий истеъмолчи) билан келишилган ҳолда кўпи билан 5 йил амал муддатига тасдиқланади. Асосланган ҳолларда амал муддати чекланилмасдан тасдиқланади. Келишилган ва тасдиқланган техник шартлар, ушбу технлк шартларни тасдиқлаган корхона жойлашган жойдаги Ўзстандарт Агентлигининг идорасига давлат рўйхатидан ўтказиш учун тақдим этилади. Техник шартлар белгиси қуйидагилардан иборат бўлади: – ҳужжат белгиси – TSh; – давлат ва хўжалик бошқарув идоралари, хўжалик юритувчи субъектларнинг икки даражали шартли белгиси; – хўжалик юритувчи субъектлар учун дефис билан ажратилган, корхоналар ва ташкилотларнинг умумдавлат таснифлагичи (КТУТ) бўйича саккиз даражали код; – икки нуқта билан ажратилган, тасдиқлаш йилининг тўртта рақами. Мисол: Давлат ва хўжалик бошқарув идоралари учун ТSh 10-01:1998 Хўжалик юритувчи субъектлар учун ТSh 64-15866012-03:1998. 16 Раҳбарий ҳужжатлар ва тавсияномалар Раҳбарий ҳужжатлар ва тавсияномаларни ишлаб чиқиш, келишиш, тасдиқлаш тартиби давлат стандарти O’z DSt 1.8:1994 “Ўз СДТ. Раҳбарий ҳужжатлар ва тавсияномаларни ишлаб чиқиш, келишиш, тасдиқлаш ва давлат рўйхатидан ўтказиш тартиби” да белгиланган. Раҳбарий ҳужжатлар ва тавсияномалар қуйидаги ҳолларда ишлаб чиқилади: – ташкилий-методик ёки умумтехникавий тарздаги стандартлаштириш объектларига талаблар ушбу объектларга хос стандартларни ишлаб чиқишдан аввал амалда текширилиши лозим бўлган ҳолларда; – методларнинг (маҳсулот сифатини текшириш ва синаш методлари бундан мустасно) хос ташкилий-методик стандартлари ва умумтехникавий стандартларининг талабларини тўлдириш лозим бўлганда; – ташкилий-методик тарздаги талаблар O’z DSt 1.0:1998 (стандартлаштириш, метрология ва сертификатлаштириш идоралари ва хизматларининг ваколатини белгиловчи раҳбарий ҳужжатлар, стандартлаштириш, метрология ва сертификатлаштириш бўйича ишларни режалаштириш тартиби тўғрисида, давлат назорати тўғрисида раҳбарий ҳужжатлар ва ҳ.к.) бўйича стандартлаштириш объектлари бўлмаган ҳолларда; Раҳбарий ҳужжатлар ва тавсияномалар амалдаги стандартларнинг талабларини такрорламаслиги ёки уларга зид келмаслиги лозим. Раҳбарий ҳужжатлар мазмунига кўра қуйидаги турларга бўлинади: – йўриқномалар (қоидалар); – методик кўрсатмалар; – низомлар (намунавий низомлар). Раҳбарий ҳужжатлар белгиланган амал доирасида ва қўлланиш соҳасида мажбурий бўлади. Раҳбарий ҳужжатлар ва тавсияномалар амал қилиниш доирасига қараб тармоқлараро (давлат) ва тармоқ хилларга ажралади. 17 Раҳбарий ҳужжатлар ва тавсияномалар давлат ва хўжалик бошқарув идоралари, шунингдек ТҚ, СТТ ва тадбиркорлик субъектлари томонидан, давлат стандартларига ўхшаш ишлаб чиқилади. Тармоқ даражасидаги раҳбарий ҳужжатлар ва тавсияномаларни тасдиқлаш ва рўйхатдан ўтказиш тартиби раҳбарий ҳужжатлар ва тавсияномаларни тасдиқловчи, тармоқ бошқарув идоралари томонидан ўрнатилади. Раҳбарий ҳужжатлар ва тавсияномалар амал муддатини чекламасдан ёки чекланган муддатга тасдиқланади. Одатда, талаблари амалда текширилиши лозим бўлган раҳбарий ҳужжатлар ва тавсияномалар чекланган муддатга тасдиқланади. Тармоқлараро (давлат даражасида) қўлланишга мўлжалланган раҳарий ҳужжат ёки тавсияномаларнинг белгиси қуйидагилардан иборат бўлади: – ҳужжат индекси – давлат даражасидагилар учун O’z RH (O’z T) ёки тармоқ даражасидагилар учун RH (Т); Ўзстандарт Агентлиги томонидан бериладиган, ҳужжатни тасдиқлаган идоранинг икки даражали шартли белгиси; – дефис билан ажратилган, рўйхатга олиш уч даражали тартиб рақами; – икки нуқта билан ажратилган тасдиқлаш йилинииг тўртта рақами. Мисол: O’z RH 51-067:1998 O’z T 51-052:1996 2 Меъёрий ҳужжатларни тузиш, баён қилиш, мундарижа ва расмийлаштиришга қўйиладиган талаблар Меъёрий ҳужжатларни тузиш, баён қилиш, мундарижа ва расмийлаштиришга талаблар O’z DSt 1.6:2003 “Ўз СДТ. Меъёрий ҳужжатлар. Тузиш, баён қилиш, мундарижа ва расмийлаштиришга талаблар” давлат стандарти томонидан белгиланган. Стандартда келтирилган низомлар 18 тармоқ, маъмурий-ҳудудий даражадаги меъёрий ҳужжатларнинг ва корхона стандартларининг тузилишига нисбатан мажбурий эмас, лекин МҲ ни расмийлаштиришда бирлиликка эришиш учун келтирилган стандартдаги низомларга амал қилиш керак. Меъёрий ҳужжатларнинг тузилишига талаблар Меъёрий ҳужжатлар тузилишига кўра қуйидаги таркибий қисмларга эга бўлиши мумкин: – сарварақ; – сўз боши; – мундарижа; – кириш; – номи; – қўлланиш доираси; – меъёрий ҳаволалар; – атамалар ва таърифлар; – белгилар ва қисқартмалар; – талаблар; – иловалар; – библиографик маълумотлар. МҲ га қўшиш учун “Сарварақ” (титул варақ), “Сўз боши”, “Мундарижа”, “Номи”, “Талаблар” мажбурийдир. Меъёрий. ҳужжатнинг сарварағида унинг белгиси ва номи келтирилади: Сўз бошида мазкур ҳужжат тўғрисида умумий маълумотлар келтирилади меъёрий ҳужжатни ишлаб чиқиш ва тасдиқлашга тақдим қилиш; ушбу меъёрий ҳужжатнинг қайси меъёрий ҳужжат ўрнига ишлаб чиқилгани тўғрисида маълумот ва б. Сўз боши сарварақдан кейинги бетда унинг орқа томонида жойлаштирилади ва тегишли сарлавҳадан бошланади. Сарлавҳа бетнинг юқори қисмида, ўртада, бош ҳарфлар билан ёзилади ва қуюқроқ шрифт билан ажратилади. Мундарижа меъёрий ҳужжат ҳажми ўн бетдан ошган ҳолларда ёзилади. Мундарижага бўлимларнинг тартиб рақамлари ва номи (зарур бўлганда 19 кичик бўлимлар номи), иловалар белгиси ва сарлавҳаси билан, зарур бўлганда эса, график материаллар ҳам қайси бетда жойлашганини кўрсатиб ёзилади. Стандарт мундарижаси сўз бошидан кейин, одатда янги бетдан бошланади. “Мундарижа” сўзи бетнинг ўрта қисмида бош ҳарфлар билан ёзилади. Стандартнинг номи қисқа бўлиши, стандартлаштириш объектини аниқ тавсифлаши ва стандартни стандартлар ахборот кўрсаткичига киритиш учун унинг тўғри таснифланишини таъминлаши лозим. Стандарт номида, одатда, қисқартмалар (маҳсулотнинг шартли белгисидан ташқари), рим ҳарфлари, математик белгилар, юнон ҳарфлари руҳсат этилмайди. Меъёрий ҳужжатнинг номи, одатда, сарлавҳа ва кичик сарлавҳадан иборат бўлиши лозим. Масалан - Идиш ювиш машиналари. Умумий техник шартлар Агар меъёрий ҳужжат асос бўлувчи ташкилий-методик ёки умумтехникавий меъёрий ҳужжатлар тизимидан иборат бўлган меъёрий ҳужжатлар мажмуига кирадиган бўлса, бу ҳолда меъёрий ҳужжат сарлавҳасидан олдинда барча меъёрий ҳужжатлар мажмуи учун умумий бўлган ва ушбу тизимнинг номи ҳисобланган сарлавҳалар гуруҳи келтирилади. Мисол – Ўзбекистон стандартлаштириш давлат тизими. Техник регламент. Асосий низомлар. Стандартнинг “Қўлланиш доираси” унинг қайси доирада қўлланилишини ва зарур бўлганда стандартлаштириш объектини аниқлаш учун келтирилади, стандартнинг биринчи бетида жойлаштирилади ва I бўлим кўринишида расмийлаштирилади. Стандартлаштириш объектини аниқлашда қуйидаги ифода қўлланилади: “Ушбу стандарт... қўлланилади”. Стандартнинг мазмунини равшанлаштиришда “Ушбу стандарт... белгилайди” ифодаси қўлланилади. Стандартнинг қўлланиш доирасини аниқлашда “Ушбу стандарт... қўлланилади” ифодаси қўлланилади. 20 “Меъёрий ҳаволалар”, агар меъёрий ҳужжатнинг матнида бошқа меъёрий ҳужжатларга меъёрий ҳаволалар ва/ёки бир хил ёки юқорироқ даражадаги техник-иқтисодий ва ижтимоий ахборот таснифлагичлари 2 бўлим кўринишида берилган бўлса, келтирилади. ҳаволада ҳавола қилинган меъёрий ҳужжатларнинг рўйхати, уларнинг белгиси ва номи келтирилади. Булар белгиларнинг рўйхатга олинган рақамларининг ошиб борувчи тартибида жойлаштирилади. ҳаволалар қуйидаги тартибда баён этилади: – давлатлараро стандартлар; – Ўзбекистон давлат стандартлари; – тармоқ стандартлари; – маъмурий-ҳудудий стандартлар; – техник шартлар; корхона стандартлари. “Атамалар ва таърифлар” бўлими стандартда фойдаланиладиган атамаларни аниқлаш ва белгилаш учун таърифни ўз ичига олади. Таърифлар рўйхати “Мазкур стандартда қуйидаги атамалар ва таърифлар қўлланилади” сўзлари билан бошланади. Стандартлаштириш объектларига талаблар, объектларнинг ўзига хос ҳусусиятларига қараб, стандартларнинг қуйидаги турларида: асос бўлувчи стандартларда, маҳсулот (хизматлар)га стандартларда, текшириш методлари стандартларида, жараёнларга стандартларда белгиланади. Стандарт низомларини тўлдирувчи материални иловада жойлаштириш рухсат этилади. Стандартда библиографик маълумотлар келтирилади. Булар алоҳида варақда, барча иловалардан кейин жойлаштирилади. Сгандартнинг библиографик маълумотларида: – стандартлар таснифлагичи бўйича гуруҳ белгиси; – муҳим сўзлар бўлади. Баён қилишга талаблар Стандартнинг ўзига хос хусусиятларига ва мазмунига қараб, талаблар матн, жадваллар, графиқ материал (расмлар, схемалар, диаграммалар) ёки 21 буларнинг бирикмаси кўринишида баён қилинади. Стандарт матни турлича изоҳланишига йўл қўймайдиган, қисқа, аниқ, стандартнинг қўллашиш доирасига мувофиқ уни қўлланиш учун зарур ва етарли, мантиқий изчил бўлиши лозим. Стандартга фақат объектив методлар билан текшириш мумкин бўлган тафсилотлар ва талабларни киритиш лозим. Стандартда амалдаги стандартларда белгиланган атамалар, таърифлар, белгилар ва қисқартмаларни қўлланиш керак. Катталикларнинг энг катта ёки энг кичик матларини келтирганда “кўпи билан (камида)” ибораларини қўлланиш лозим. Стандартда кўрсатилган меъёрлар, талаблардан оғишларнинг жоиз қийматларини келтиришда “дан кўп (кам) бўлмаслиги керак” иборасини қўллаш керак. Стандартда ўрнатиладиган катталикларнинг сон қийматлари чекка оғишлари билан ёки энг катта (ёки) энг кичик қийматлар кўринишида кўрсатилиши лозим. Сон қийматларини фоизларда кўрсатишда қуйидагича: “... 63% дан 67% гача” ёки “(65 + 2%) эмас, балки ” (65 + 2)% ёзиш керак. Рим ҳарфларидан фақат буюмнинг навини (тоифаси, синфи ва б.) кимёвий элементларнинг валентлигини, йилнинг кварталларини, ярим йилликни белгилащда қўлланиш керак. Қолган ҳолларда араб рақамлари қўлланилади. Ҳисоб бирликлари ва физик катталиклар бирликларининг белгилари жадвалларда, формулаларга кирадиган символлар ва сонли коэффициентларни тушунтиришда ва матнда, фақат сонли қийматларда қўлланилади ва нуқтасиз ёзилади. Стандартда қуйидагиларга йўл қўйилмайди: – сўзлашув ибораларини, техницизм ва касбийликни қўлланиш; – бир тушунчанинг ўзига маъноси жиҳатдан яқин турли илмийтехникавий атамалар (синонимлар) ни, шунингдек ўзбек ва рус тилларида тенг маъноли сўзлар ва атамалар мавжуд бўлгани ҳолда чет сўзлар ва атамаларни қўлланиш; – ихтиёрий ясама сўзларни қўлланиш; 22 – рус орфографиясида белгиланганлардан бошқа қисқартма сўзларни қўлланиш. Стандарт матнини бўлимларга ажратиш керак. Бўлимлар моддалар (пунктлар) га ёки кичик бўлимлар ва моддаларга ажратилиши мумкин. Моддалар, зарур бўлганда, кичик моддаларда бўлиниши мумкин. Стандарт матнини моддаларга ва кичик моддаларга бўлишда ҳар бир модда, кичик модда тугал ахборотни ўз ичига олиши зарур. Бўлимлар, кичик бўлимлар, моддалар ва кичик моддаларни араб рақамлари билан белгилаш ва абзацдан сатр бошидан ёзиш керак. Бўлимлар меъёрий ҳужжатдаги асосий қисмнинг бутун матни доирасида (иловалар бундан мустасно) тартиб рақамлари билан белгиланади. Сарлавҳалар бўлимлар, кичик бўлимларнинг мазмунини аниқ ва кисқа акс эттириши лозим. Бўлимлар, кичик бўлимлар ва моддаларнинг сарлавҳаларини бош ҳарфлар билан охирига нуқта қўймасдан, абзацдан бошлаб ёзиш керак. Моддалар ёки кичик моддалар ичида санаб кўрсатишлар бўлиши мумкин. Санаб кўрсатилган ҳар бир сатр олдида дефис ёки, зарур бўлганда, стандартнинг матнида санаб ўтилганларнинг бирига ҳавола қилишда кичик сатр ҳарфларини қўйиш керак. Кичик ҳарфдан кейин қавс қўйилади. Санаб ўтилганларни кейинчалик равшанлаштириш учун араб рақамларидан фойдаланиш зарур, бу рақамлардан кейин қавс қўйилади. Жадваллар кўрсаткичларнинг яққол ифодаланиши ва таққослашнинг бўлиши учун қўлланилади. Жадвал номини жадвал устида жойлаштириш лозим. Жадвалнинг бир қисмини шу бетнинг ўзида ёки бошқа бетга кўчиришда жадвал номи унинг фақат биринчи қисми устида жойлаштирилади. График материал – расмлар (схемалар, диаграммалар ва ҳ,к.) стандартга объектнинг хоссаларини ёки тафсилотларини яхши белгилаш, шунингдек стандарт матнини яхши тушуниш учун жойлаштирилади. Стандарт матнида график материалга ҳавола берилган бўлиши керак. График материал ўзи тўғрисида биринчи марта эслатилган матндан кейин бевосита ёки кейинги бетда, зарур бўлганда эса иловада жойлаштирилиши лозим. Матнда 23 жойлаштириладиган расмлар, схемалар, диаграммалар ва ҳ.к. КҲЯТ стандартларининг талабларига мувофиқ бўлиши лозим. Стандартда график материални тўлдирувчи жадваллар мавжуд бўлса, жадвалларни график материалдан кейин жойлаштириш лозим. График материалнинг бирор мавзуга бағишланган номи бўлиши мумкин, бу номи график материал тагида қуйидагича жойлаштирилади: 1-расм – Асбобнинг деталлари . Иловада жойлаштирилган формулалардан мустасно, матндаги формулалар сидирга араб рақамлари билан белгиланиши лозим. Рақамлар формула сатҳида ўнг томонда икки томонлама қавс ичида ёзилади. Бир формула қуйидагича белгиланади – (1). Матнда формуланинг тартиб рақамига ҳаволалар қавслар ичида берилади. Стандартда қуйидаги ҳаволалар берилади: ушбу стандартга; – бошқа стандартларга. Ушбу стандартга ҳаволаларда бўлимлар, кичик бўлимлар, моддалар, кичик моддалар, санаб кўрсатилганлар, график материал, формулалар, жадваллар, иловалар (шу жумладан, унинг бўлимлари, кичик бўлимлари, моддалари, кичик моддалари ва жадваллари), шунингдек ушбу стандартдаги жадвалларнинг графалари ва сатрлари ва расмдаги буюм таркибий қисмларининг позициялари кўрсатилади. Ҳаволаларда қуйидагилар ёзилади “ 2 - бўлимга мувофиқ ...”, “3.1 га мувофиқ...”, 3.1.1 бўйича ...”, “4.2.2 га мувофиқ, санаб кўрсатилган б...”, А.2-расмга мувофиқ ...”, (5-расм), “(3) формула бўйича ...”, “1-жадвалга мувофиқ...”(4-жадвал) “А иловага мувофиқ...” (Г илова) ва ҳ.к. Агар матн, жадваллар ёки график материалнинг мазмунига тушунтирувчи ёки маълумотнома маълумотлари зарур бўлса, стандартларда изоҳлар келтирилади. Стандартда келтирилган алоҳида маълумотларни тушунтириш зарур бўлса, бу маълумотларни саҳифа остига ёзув белгиси билан белгилаб қўйиш 24 лозим. Саҳифа остига ёзиладиган изоҳ ушбу белги қўйилган бет охирида жойлаштирилади ва матндан ингичка горизонтал чизиқ билан чап томонда ажратилади, жадвалда жойлашган маълумотларга изоҳ эса, жадвал охирида, жадвалнинг тугалланганлигини ифодаловчи чизиқ устида ёзилади. Саҳифа остига ёзув белгиси тушунтириш бериладиган сўз, сон, символ, жумладан кейин сатр устида ва тушунтириш матнидан олдинда қўйилади. Саҳифа остига ёзув белгиси қавсли араб рақамлари билан ёзилади ва матн шрифтининг юқори четига тенг сатҳда жойлаштирилади. Стандартда қуйидаги қисқартмалар рухсат этилади: рақамлар билан б.бет; й. - йил; йй. - йиллар; мин. - минимал; макс. - максимал; абс. - абсолют; нис. - нисбий қисқартмалари, шунингдек умумқабул қилинган қисқартмалар, яъни ҳ.к. - ҳоказо; ва б. - ва бошқалар; қ. – қаранг, номин, - номинал қисқартмалари. Стандартда катталикларнинг стандартлаштирилган бирликлари, номлари ва белгиларини қўлланиш керак. Расмийлаштиришга талаблар Бўлим (кичик бўлим) сарлавҳалари ва олдинги ёки кейинги матн орасидаги масофа, шунингдек бўлим ва кичик бўлим сарлавҳалари орасидаги масофа камида тўртта шрифт баландлигига тенг бўлиши лозим. Кичик бўлимлар ва моддалар сарлавхаларининг қаторлари ораси матн ичидагидек қабул қилинади. Сатр боши ҳужжат матнида бир хил четлаштирилган ва бешта белгига тенг бўлиши лозим. Меъёрий ҳужжатнинг лойиҳасини расмийлаштиришда матннинг чап томони (кенглиги) даги очиқ жой кенглиги камида 20 мм бўлиши керак. Стандарт лойиҳасининг матнини тайёрлашда юнон ва бошқа алфавит ҳарфлари, формулалар, алоҳида шартли белгиларни қора паста ёки тушь билан ёзиш рухсат этилади. Бунда киритилган матн зичлиги қолган матн зичлигига яқинлаштирилган бўлиши лозим. Агар чизмалар, схемалар, 25 диаграммалар, расмлар ва/ёки бошқа график материални машина усулида тайёрлаш иложи бўлмаса, бу ҳолда қора тушь ёки пастадан фойдаланилади Меъёрий ҳужжат лойиҳасини тайёрлашда унинг нусҳасини репрография усулида сифатли қилиб тайёрлаш имкони таъминланиши лозим. Стандартлар расмий равишда давлат ва рус тилларида нашр қилинади. Мазмунига талаблар Стандартлаштириш объектларининг ўзига хос хусусиятларига ва мазмунига қараб, қуйидаги турдаги меъёрий хужжатлар ишлаб чиқилади: – асос бўлувчи (ташкилий-методик ва умумтехникавий); – маҳсулот(хизматлар)га. Асос бўлувчи ташкилий-методик стандартлар: – турли вазифаларга мўлжалланган стандартлаштириш объектларининг мақсадлари, вазифалари, таснифланиш тузилмасини, фаолиятнинг маълум доирасида ишларни ўтказиш бўиича умумий ташкилий-техник низомларни ва б.; – меъёрий хужжатларни, техник (конструкторлик, технологик, лойиҳавий, дастурий) хужжатларни ишлаб чиқиш, тасдиқлаш ва жорий тартиби (қоидалари)ни ўрнатади. Асос бўлувчи умумтехник стандартлар: – фан, техника, саноат ва қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришида, қурилишда, транспортда, маданиятда, соғлиқни сақлаш ва халқ хўжалигининг бошқа соҳаларида кўп қайта-қайта фойдаланиладиган илмийтехникавий атамаларни ва уларнинг таърифларини; – турли стандартлаштириш объектлари учун шартли белгилар (номи, кодлари, белгилари, символлари ва ҳ.к.), уларнлнг рақамли, ҳарф-рақамли белгиларини, шу жумладан физик катталиклар параметрларининг белгилари (рус, лотин, юнон ҳарфлари), уларнинг ўлчамлилиги, ёзув ўрнида ишлатиладиган символларни ва ҳ.к.; 26 – турли (меъёрий, конструкторлик, лойиҳавий, технологик, дастурий ва б.) ҳужжатларни тузиш, баён этиш, расмийлаштириш ва мазмунига талабларни; – ишлаб чиқариш жараёнларини техникавий, шу жумладан метрологик таъминлаш учун зарур бўлган умумтехник катталиклар, талаблар ва меъёрларни ўрнатади. Маҳсулотга, хизматларга қуйидагилар ишлаб чиқилади: – бир турли маҳсулот, хизматларнинг гуруҳларига умумий талабларни ўз ичига олган умумий техникавий талаблар, синаш усуллари, умумтехник шартлар стандартлари; – муайян маҳсулот, хизматлар (муайян маҳсулот, хизматлар гуруҳи) га талабларни ўз ичига олган техник шартлар стандартлари. Маҳсулот, хизматлар гуруҳига алоҳида талабларни стандартлаитириш мақсадга мувофиқ бўлганда таснифини, асосий параметрлари (ёки) ўлчамлари, хавфсизлик талаблари, атроф муҳитни муҳофаза қилиш талаблари, хиллари, навлари, русумлари, қабул қилиш, тамғалаш, жойлаш қоидалари, ташиш қоидалари, сақлаш қоидалари, фойдаланиш, таъмирлаш ва қайта фойдаланиш қоидаларини ўрнатувчи стандартлар ишлаб чиқилиши мумкин. Умумий техник шартлар стандартлари умумий ҳолда қуйидаги бўлимлардан иборат бўлади: – таснифлаш, асосий параметрлар ва (ёки) ўлчамлар; – умумий техникавий талаблар; – хавфсизлик талаблари; – атроф муҳитни муҳофазалаш талаблари; – қабул қилиш қоидалари; – текшириш усуллари; – ташиш ва сақлаш; – фойдаланиш (таъмирлаш, қайта фойдаланиш) бўйича кўрсатмалар; – тайёрловчининг кафолатлари. 27 Бўлимлар (кичик бўлимлар) нинг номенклатураси, таркиби, мазмуни, ва номи стандартлаштириладиган маҳсулотнинг ўзига хос хусусиятларига ва унга қўйиладиган талабларнинг характерига мувофиқ аниқланади. Ишлаб чиқарилганда ва фойдаланилганда фуқароларнинг соғлиги ва мулкига, шунингдек атроф муҳитга зарар етказиши мумкин бўлган маҳсулотга стандартлар таркибида мажбурий равишда “Хавфсизлик талаблари” ва “Атроф муҳитни муҳофазалаш талаблари” бўлимлари бўлиши шарт. “Таснифлаш, асосий параметрлари ва (ёки) ўлчамлари” бўлимида маҳсулотнинг турини, навини, русумини, моделини ва ҳ.к. ни тавсифловчи параметрлар ва (ёки) ўлчамлар ўрнатилади ва, зарур бўлганда, маҳсулотнинг асосий параметрлари ва (ёки) ўлчамлари бўйича таснифланган номенклатураси (нави), кимёвий таркиби бўйича, баъзи ҳолларда эса, шунингдек асосий истеъмол (фойдаланиш) тафсилотлари бўйича ҳам таснифланган материаллар (хом ашё) русумларининг номенклатураси ўрнатилади. Бўлимда материалларнинг қўлланилиши бўйича тавсияномаларни, уларга ишлов бериш режимлари ва ҳ.к. ларни келтириш рухсат этилади. “Умумий техникавий талаблар” бўлимида қуйидаги кичик бўлимлар бўлади: – тафсилотлар (хоссалари); – хом ашё, материаллар, сотиб олинадиган буюмларга талаблар; – бутлиги; – белгиланиши; – жойлаш. “Тафсилотлар (хоссалари)” кичик бўлимда қуйидаги талаблар келтирилади: – вазифаси; – пухталиги (ишончлилиги); – радиоэлектрон ҳимоя; - ташқи таъсирларга қарши чидамлилиги ва яшовчанлиги; 28 – эргономика; – хом ашё, материаллар, ёқилғи, энергия ва меҳнат ресурсларидан тежамкорлик билан фойдаланиш; – технологиябоплиги; – конструктив талаблар. “Вазифа талаблари” моддасида маҳсулотнинг хоссаларини тавсифловчи талаблар ўрнатилади. Бундай талаблар маҳсулот бажариши лозим бўлган асосий вазифаларни белгилайди. Бу моддада, шунингдек таннарх ва ўзаро алмашинувчанлик талаблари ҳам ўрнатилади. “Пухталик (ишончлилик) талаблари” моддасида маҳсулотнинг ўз вазифаларини белгиланган вақт оралиғида топшириқдаги самарадорлик билан бажаришига ва бу вазифаларнинг берилган техник хизмат кўрсатиш шароитларида, таъмирлаш, сақлаш, ташишда сақланиб қолишига талаблар, шу жумладан маҳсулотнинг пухталик кўрсаткичи ва ёки маҳсулотнинг бузилмаслиги, умрбоқийлиги кўпга чидамлилиги, таъмирлашга яроқлилиги ва сақланувчанлиги кўрсаткичларининг қийматлари кўринишидаги миқдорий талаблар ўрнатилади. Маълум вақт ўтгандан кейин фойдаланиш одамларнинг ҳаёти, соғлигига, атроф муҳитга хавф солиши ёки фуқароларнинг мулкига зарар келтириши мумкин бўлган маҳсулотга хизмат муддати ўрнатилиши лозим. “Эргономика талаблари” моддасида маҳсулот техник тафсилотларини одамнинг эргономик тафсилотлари ва хоссалари билан мувофиқлаштиришга қаратилган талаблар, (хизмат кўрсатувчи ходимнинг иш жойларига, буюмнинг ва буюм элементларининг одам танасининг ўлчамларига мувофиқлиги талаблари ва ҳ.к.) ўрнатилади. “Хом ашё, материаллар, сотиб олинадиган буюмларга талаблар” кичик бўлимда қуйидагилар ўрнатилади: – сотиб олинадиган буюмлар, суюқликлар, мойлар, бўёқлар ва материаллар (маҳсулотлар, моддалар) ни қўлланиш; – қўлланиш ва (ёки) қўлланиладиган материалларни чеклаш, уларни ҳисобга олиш тартиби; 29 – иккиламчи хом ашё ва саноат ишлаб чиқаришидаги чиқиндиларни қўлланиш. “Бутлиги” кичик бўлимда етказиб бериладиган комплектга кирган буюмнинг алоҳида (етказиб беришда механикавий бирлаштирилмаган) таркибий қисмлар, уларга эҳтиёт қисмлар, асбоблар ва мосламалар, материаллар ва ҳ.к., шунингдек буюмга қўшиб юбориладиган хужжатлар аниқланади. “Тамғалаш” кичик бўлимда маҳсулотни тамғалашга, шу жумладан транспорт тамғасига қуйидаги талаблар ўрнатилади: – тамға босиш жойи (бевосита маҳсулотга, ёрлиқларда, этикеткаларда, идишда ва ҳ.к. да); – тамғани босиш усули (ўйма нақш тушириш, хурушлаш); – тамғанинг мазмуни. “Хавфсизлик талаблари” бўлимида қуйидагилар ўрнатилади: – электр хавфсизлиги талаблари; – ёнғин хавфсизлиги талаблари; – портлаш хавфсизлиги талаблари; – радиацион (нурланиш) хавфсизлиги; – кимёвий ва ифлос қилувчи моддаларнинг таъсиридан хавфсизлик талаблари, шу жумладан модда ва унинг таркибий қисмларининг энг кўп рухсат этилган концентрациясига талаблар; – машиналар ва жиҳозларга хизмат кўрсатишда хавфсизлик талаблари, шу жумладан хизмат кўрсатувчи ходим нотўғри ҳаракат қилгандаги ва ўзидан-ўзи нотўғри ишлаб кетгандаги хавфсизлик талаблари ва бошқалар. Хавфсизлик талаблари жоиз хавфликнинг барча турларини ва меъёрларини ўз ичига олиши ва маҳсулотнинг хизмат (яроқлилик) муддати давомида маҳсулот (ишлар, моллар, хизматлар) нинг хавфсизлиги таъминланадиган даражада ўрнатилиши лозим. “Атроф муҳитни муҳофазалаш талаблари” бўлимида экологик жиҳатдан хавфли маҳсулотни ишлаб чиқариш, сақлаш, ташиш ва ишлатиш (қўлланиш) 30 ва қайта фойдаланишда атроф табиий муҳитга, одамнинг соғлигига, генетик фондига зарарнинг олдини олиш учун экологик талаблар ўрнатилади. “Қабул қилиш қоидалари” бўлимида маҳсулотларни уларнинг сифати ва сони бўйича қабул қилишга талаблар, текшириш режаси, шунингдек, синовларнинг тури ва, зарур бўлганда, дастурлари белгиланади. “Текшириш методлари” бўлимида маҳсулотнинг стандартда баён этилган талабларга мувофиқлигини текшириш (синашлар, ўлчашлар, таҳлил) йўллари, усуллари, тартиботлари ўрнатилади. “Ташиш ва сақлаш” бўлимида маҳсулотни ташиш ва сақлашда унинг сақланувчанлигини таъминлаш, шу жумладан хавфсизликни таъминлаш бўйича талаблар ўрнатилади. Бўлимда транспорт турлари (ҳаво, темир йўл, денгиз, автомобиль транспортлари) ва ташиш воситалари (ёпиқ ёки очиқ вагонлар, рефрижераторли вагонлар, цистерналар, кемаларнинг трюмлариюк сақланадиган остки хоналари ёки палубалар ва ҳ.к.), маҳсулотни бу воситаларда маҳкамлаб ва устини беркитиб қўйиш усуллари, шунингдек, маҳсулотни ҳаммабоп, ихтисослаштирилган контейнерларда, ихтисослаштирилган транспорт билан ва пакетларда ташишга оид талаблар, контейнерда маҳсулот жойлари сони (массаси), пакетларнинг габарит ўлчамлари, пакетдаги жойлар сони, пакетларни жойлаштириш тартиби ва ҳ.к. кўрсатилади. Сақлаш қоидалари қуйидаги тартибда баён қилинади: – сақлаш жойи; – сақлаш шароитлари; – таҳлаш шароитлари; – сақлашнинг махсус қоидалари ва муддатлари (зарур бўлганда). “Фойдаланиш бўйича кўрсатмалар” (таъмирлаш, қайта фойдаланишга оид кўрсатмалар) бўлимида риоя қилинганда маҳсулотнинг маълум шароитларда ва тартиботларда иш қобилиятини ва хавфсизлигини таъминлайдиган ва истеъмол (фойдаланиш) тафсилотларини кафолатлайдиган талаблар ўрнатилади. Бўлимда буюмни фойдаланишга тайёрлаш ва киритишга талаблар, буюмни фойдаланиш жойида ўрнатиш 31 тартиби, шунингдек техник тафсилотларига мувофиқ иш имкониятларини ва хавфсизлигини сақлаш учун буюмлардан фойдаланиш асосий меъёрлари ва қоидалари, шу жумладан узлуксиз ва циклик ишлаш вақти, техник хизмат кўрсатишларнинг турлари (календар кунлар, бажарилган ишлар ҳажми, техник ҳолати бўйича ва б.), даврийлиги ва ҳажми кўрсатилади. Маҳсулотдан фойдаланиш, унга техник хизмат кўрсатиш ва таъмирлаш бўйича талаблар маҳсулотни сертификатлаштириш учун яроқли бўлиши лозим. “Тайёрловчининг кафолатлари” бўлимида маҳсулотни тайёрловчи (етказиб берувчи, хизматларни бажарувчи) нинг чиқариладиган шу жумладан таъмирланган маҳсулот (хизматлар) нинг стандарт талабларига мувофиқлигини кафолатлаш мажбуриятлари кўрсатилади, шунингдек, кафолат тури, давом этиш муддати ва кафолатнинг бошланиш пайтини ҳисоблаш кўрсатилади. Бутловчи буюмларга ва таркибий қисмларга фойдаланишнинг кафолатланган муддати асосий буюмни кафолатлаш муддатига тенг ҳисобланади, кафолатлаш муддати етказиб беришга тузилган шартномалар билан ҳам белгиланади. Асосий буюмга стандартдарда бутловчи буюмларга ва таркибий қисмларга асосий буюмларникидан кўпроқ ёки камроқ кафолат муддатини ўрнатиш рухсат этилади. Маҳсулотга стандартларда ва (ёки) текшириш методларига стандартларда ўрнатиладиган текшириш (синаш, ўлчаш, таҳлил) методлари маҳсулотга стандартларда ўрнатилган сифатга мажбурий талабларнинг барчасини ҳолис (объектив) текширилишини таъминлаши лозим. Текшириш (синаш, ўлчаш, таҳлил) методлари объектив, аниқ ифодаланган, равшан бўлиши, тартибини ва натижаларнинг такрорланувчанлигини таъминлаши лозим, ҳар бир метод учун, текширишнинг ўзига хос хусусиятларига қараб, қуйидагилар белгиланади: – текшириш воситалари ва ёрдамчи қурилмалар; – текпшришни ўтказишга тайёрланиш тартиби; – текширишни ўтказиш тартиби; 32 – текшириш натижаларига ишлов бериш қоидалари; – текшириш натижаларини расмийлаштириш қоидалари; – текширишдаги жоиз (рухсат этилган) хатолик. Текширишни ўтказишга тайёрланиш тартибини баён этишда маҳсулотни текширишга тайёрланншга тегишли маълумотлар, шунингдек намуналар (кичик намуналар) ни олиш жойи ва усули, шакли, тури, ўлчамлари ёки массаси кўрсатилади, зарур бўлганда, уларни сақлаш ва ёки ташиш шароитлари ҳам кўрсатилади. Зарур бўлганда, ўлчаш ускунасининг тузилиш ва ишлаш схемаси, шунингдек приборлар ёки аппаратларни улаш схемалари ҳам келтирилади. Текширишни ўтказиш методикасига талабларни баён этишда текшириш шароитларининг тавсифлари уларнинг жоиз қийматларини ва қайта тиклашдаги хатоликларни қўшиб кўрсатилади, шунингдек агар текшириш ишлариии ўтказиш тартиби текшириш натижаларига таъсир этадиган бўлса, бу тартиб ва ўтказиладиган ишлар баёни ҳам келтирилади. Текшириш натижаларига ишлов бериш қоидаларини баён этишда ҳисоблаш формулалари келтирилади. Текшириш натижаларини расмийлаштиришга талабларни баён этишда текшириш журналлари (баённомалари) га, буларга киритиладиган маълумотларнинг мазмуни ва тартибига талаблар ўрнатилади. Текшириш методининг аниқлигига талабларни баён этишда методнинг рухсат этилган хатоликлари, ҳисоблашларнинг тўғрилиги ва маълумотларни (сонларни) йириклаштириш даражаси кўрсатилади, шунингдек ушбу метод билан таъминланадиган натижаларнинг қайта тикланувчанлиги ва такрорланувчанлиги тўғрисида ҳам маълумотлар келтирилади. Жараёнларга стандартлар маҳсулот (хизматларни ишлаб чиқиш, тайёрлаш, сақлаш, ташиш, фойдаланиш, таъмирлаш ва қайта фойдаланиш технологик жараёнларида ҳар хил ишларни бажариш методлари (усуллари, йўллари, тартиботлари, меьёрлари) га талабларни ўрнатади. Бу талаблар 33 бажариладиган барча ишларнинг техникавий бирлилигини ва мақбуллигини таъминлаши лозим. 3 Меъёрий ҳужжатларни жорий этиш, текшириш ва долзарблаш Меъёрий ҳужжатда, ўзининг қўлланиш доирасига мувофиқ, ўрнатилган талабларнинг бажарилишини таъминлайдиган ташкилий-техник тадбирларни амалга ошириш, бошқача гапирганда, меъёрий ҳужжатни жорий этиш уни амалга киритиш санасигача тугалланган бўлиши лозим. Яъни меьёрий ҳужжат юридик кучга эга ва унга риоя қилиш мажбурий бўлган санагача жорий этилган бўлиши лозим. Меъёрий ҳужжатни жорий этиш O’z DSt 1.14:1999 “Ўз СДТ. Меъёрий ҳужжатларни жорий қилиш тартиби” давлат стандартининг талабларига мувофиқ амалга оширилади. Меъёрий ҳужжат, агар унда ўрнатилган талабларга риоя қилинса, жорий қилинган деб хисобланади. Бундан қуйидаги муҳим хулоса чиқади: агар меъёрий ҳужжат амалга киритилган санадан кейин маҳсулот (хизматлар, жараёнлар, ишлар) ўрнатилган талабларга мувофиқ келмаса, меъёрий ҳужжатга риоя қилинмаган деб ҳисобланади. Бундай ҳолда тадбиркор субъект қонунда белгиланган тартибда жавобгар бўлади. Меъёрий ҳужжат лойиҳасини манфаатдор ташкилотлар иштирокида ишлаб чиқиш билан бир вақтда меъёрий ҳужжатнинг жорий этилишини таъминловчи асосий тадбирлар режасининг лойиҳаси ҳам ишлаб чиқилади. Тадбирлар режасининг лойиҳаси бажарувчилар ва манфаатдор ташкилотлар билан келишилади. Тадбирлар режасининг охирги таҳрири ва тасдиқланган меъёрий ҳужжат бажарувчиларга ва манфаатдор ташкилотларга жўнатилади. Булар асосий тадбирлар режаси асосида бажарувчилар (кичик бўлимлар, хизматлар, бўлинмалар, цехлар ва б.) га муайян топшириқлар кўрсатилган тадбирлар режасини ишлаб чиқади ва тасдиқлайди. 34 Меъёрий ҳужжатларни жорий қилиш бўйича ишларнинг тугалланганлиги тадбиркор субъект комиссияси томонидан буюртмачи (асосий истеъмолчи) иштирокида жорий қилинганлик тўғрисида далолатнома тузиб расмийлаштиради. Меъёрий ҳужжатнинг жорий қилинганлигини хизмат хати, ёки меъёрий ва техник ҳужжатларга ўзгартиришлар киритиш билан расмийлаштириш рухсат этилади. Меъёрий ҳужжатни текшириш, қайта кўриб чиқиш ва ўзгартиришлар киритиш O’z DSt 1.5:1993 “Ўз СДТ. Меъёрий ҳужжатларни текшириш, қайта кўриб чиқиш, ўзгартириш ва бекор қилиш тартиби” га мувофиқ амалга оширилади. Ўз СДТ нинг талабларига мувофиқ, маҳсулот (хизматлар, жараёнлар, ишлар) га меъёрий ҳужжатлар одатда, беш йил амал муддатига тасдиқланади. Амал муддати ўтган меъёрий ҳужжат бекор қилинган бўлади. Меъёрий ҳужжат амал муддати тугаллангандан кейин унинг амал муддатини чўзиш мумкинлигини аниқлаш, қайта кўриб чиқиш, бекор қилиш ёки меъёрий ҳужжатга ўзгартиришлар киритиш лозимлигини аниқлаш мақсадида текширилиши лозим. Меъёрий ҳужжатни қайта кўриб чиқиш амалдагининг ўрнига янги меъёрий ҳужжатни ишлаб чиқиш, унинг мазмунини ўзгартириш, қисман ўзгартириш (алмаштириш), талабларни чиқариб ташлаш ёки қўшимча киритиш, шунингдек, меъёрий ҳужжатнинг амал муддатини чўзиш, чеклаш ёки амал муддатининг чекланишини олиб ташлаш, амал муддатини тўхтатишни бекор қилишдан иборат бўлади. Текширишдан мақсад меъёрий ҳужжатни қайта кўриб чиқиш, ўзгартириш ёки бекор қилиш бўйича асосли таклифларни ишлаб чиқиш учун маҳсулот тафсилотларининг ушбу маҳсулотга халқаро, ҳудудий, хорижий меъёрий ҳужжатларнинг талабларига, шунингдек истеъмолчининг талабларига мувофиқлигини аниқлашдан иборат. Текшириш стандартлаштириш бўйича техник қўмита (ТҚ), стандартлаштириш бўйича таянч ташкилотлар (СТТ), корхоналар, ишлаб 35 чиқувчи ташкилотлар таркибидан тузилган комиссия, зарур бўлганда, буюртмачи (асосий истеъмолчи) ва бошқа манфаатдор фойдаланувчилар иштирокида амалга оширилади. Текширувда меъёрий ҳужжат кўрсаткичлари (тафсилотлари) нинг қуйидагиларга мувофиқлиги аниқланади: – амалдаги қонунларга, стандартлаштириш давлат тизимига ва бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларга мувофиқлиги; – халқаро ва ҳудудий меъёрий ҳужжатларга; – истеъмолчининг талабларига. Меъёрий ҳужжатни текширишда унинг илмий-техник даражаси баҳоланади. Текширув натижалари бўйича ихтиёрий шаклдаги далолатнома тузилади. Жорий қилиш, қайта кўриб чиқиш, ўзгартириш бўйича ишлар давлат ва тармоқ стандартлаштириш дастурларига киритилади. Маҳсулотга меъёрий ҳужжатни қайта кўриб чиқиш меъёрий ҳужжатга янги, истиқболли, ўзаро алмашинувчанликни бузмайдиган талабларни киритишда, маҳсулотнинг асосий техник даража кўрсаткичларини ва сифатини ўзгартиришда, халқаро ва ҳудудий меъёрий ҳужжатларни O’z DSt ISO/IEC 21:2001 бўйича идентификатлаш билан қабул қилишда амалга оширилади. Қайта кўриб чиқишда амалдагининг ўрнига янги меъёрий ҳужжат ишлаб чиқилади. Қайта кўриб чиқилган меъёрий ҳужжат бекор қилинади, янгисида эса, қайси ҳужжат ўрнига ишлаб чиқилганлиги кўрсатилади. Меъёрий ҳужжатнинг белгиси, фақат тасдиқлаш йилини ўзгартирган ҳолда ўзича сақланади. Махсулотга меъёрий ҳужжатга янги, истиқболли, маҳсулотнинг амалдаги меъёрий ҳужжат бўйича тайёрланган маҳсулот билан ўзаро алмашинувчанлигини бузмайдиган талабларни киритишда амалдаги меъёрий ҳужжатга ўзгартириш киритилади. Ўзгартиришлар, шунингдек 36 меъёрий ҳужжатнинг амал муддатини чўзиш, чеклаш ёки чекловни бекор қилишда ҳам киритилади. Ўзгартиришларни ишлаб чиқиш, келишиш, тасдиқлаш ва давлат рўйхатидан ўтказиш меъёрий ҳужжатларнинг лойиҳалари учун ўрнатилган тартибда бажарилади. Ўзгартиришлар лойиҳаларини агар бошқа меъёрий ҳужжатлар билан боғлиқлик бузилмайдиган бўлса, манфаатдор ташкилатларга фикр олиш учун жўнатмаслик рухсат этилади. Шуниигдек, зарур бўлганда, ўзгартиришлар лойиҳасини фақат буюртмачи (асосий истеъмолчи) билан келишиш рухсат этилади. Меъёрий ҳужжатни тасдиқлаган ташкилот ушбу меъёрий ҳужжатни маҳсулот чиқариш (хизматлар кўрсатиш) тугалланган ҳолларда, шунингдек ушбу меъёрий ҳужжат ўрнига бошқа меъёрий ҳужжат ишлаб чиқилганда, бекор қилади. Меъёрий ҳужжатни бекор қилиш қарор (буйруқ) билан расмийлаштирилади. 4 Меъёрий ҳужжатлар билан таъминлаш Фойдаланувчиларни меъёрий ҳужжатлар билан таъминлаш O’z DSt 1.4:1998 “Ўз СДТ. Меъёрий ҳужжатлар билан таъминлаш тартиби” талабларига мувофиқ бажарилади. Манфаатдор ташкилотларни, уларнинг қайси маҳкамага қарашлилигидан қатъий назар, маҳсулотга меъёрий ҳужжатлар билан таъминлаш учун масъуллик меъёрий ҳужжатларни тасдиқлаган идораларга юклатилади. Давлатлараро ва давлат стандартлари билан таъминлаш Ўзбекистон ҳудудида амалга киритилган давлатлараро стандартларни расмий нашр этиш, қайта нашр қилиш, қоғозда ёки магнитли ташигичларда нусҳаларини кўпайтириш ва тарқатиш мутлақ ҳуқуқи Ўзстандарт Агентлигига ёки бу стандартларни қабул қилган Давархитектурақурилишга 37 берилган. Давлат стандартларини расмий нашр қилиш, қайта нашр қилиш, кўпайтириш ва тарқатиш ҳуқуқи уларни ўз ваколатлари доирасида тасдиқлаган Ўзстандарт Агентлиги, Давархитектурақурилиш, Давтабиатқўмита, Соғлиқни сақлаш вазирлигига берилган. Ўзбекистон ҳудудида амал қилинаётган давлатлараро стандартлар тўғрисида ахборот “Ўзбекистонда амалдаги давлатлараро стандартлар” кўрсаткичида чоп этилади. Амалдаги давлат стандартлари тўғрисидаги ахборот “Ўзбекистон давлат стандартлари” кўрсаткичида чоп этилади. Барча янгитдан тасдиқланган, алмаштирилган, бекор қилинган давлат стандартлари тўғрисида, шунингдек буларга киритилган ўзгартиришлар тўғрисида ахборот ҳар уч ойда (кварталда) “Ўзбекистон давлат стандартлари” ахборот кўрсаткичида чоп этилади. Фойдаланувчиларни давлатлараро ва давлат стандартларига киритилган ўзгартиришларнинг матни билан таъминлаш абонентлик ёки бир марталик сўровлар бўйича бажарилади. Ўзбекистон ҳудудида амалга киритиладиган давлатлараро стандартлар тўғрисида, янгитдан рўйхатга олинган давлат стандартлари тўғрисида, давлатлараро ва давлат стандартларига киритилган ўзгартиришлар, шунингдек стандартларни ишлаб чиқувчилар-ташкилотлар тўғрисида тезкор ахборот O’z RН 51-023 “Ўз СДТ. Меъёрий ҳужжатларнинг Давлат жамғармасини бутлаш, ҳисобга олиш, сақлаш ва олиб бориш тартиби” да ўрнатилган тартибда Ўзстандарт Агентлигининг Ахборот-маълумотнома маркази (АММ) томонидан берилади. Умумдавлат таснифлагичлари билан таъминлаш Фойдаланувчиларни қоғозда расмий нашр этилган умумдавлат таснифлагичлари билан таъминлаш давлат стандартлари учун ўрнатилган тартибда амалга оширилади. Тармоқ стандартлари билан таъминлаш Фойдаланувчиларни тармоқ стандартлари ва уларга киритилган ўзгартиришларнинг ҳисобга олинган нусҳалари билан таъминлаш ишларини 38 ушбу стандартларни тасдиқлаган идора тармокда ўрнатилган тартибда амалга оширади. Фойдаланувчиларни тармоқ стандартларининг ҳисобга олинмаган нусҳалари билан таъминлаш O’z RН 51-023:2004 да ўрнатилган тартибда ахборот марказлари томонидан амалга оширилади. Амалдаги тармоқ стандартлари тўғрисида, ахборот “Тармоқ стандартлари” ҳар йиллик кўрсаткичида чоп қилинади, шунингдек МҲДЖ нинг маълумотлар базасига ҳам киритилади. Янгитдан тасдиқланган, алмаштирилган, бекор қилинган тармоқ стандартлари тўғрисида ва уларга киритилган ўзгартиришлар тўғрисида ахборот “Тармоқ стандартларн” ҳар кварталдаги ахборот кўрсаткичида чоп этилади ва МҲДЖ нинг маълумотлар базасига киритилади. Ишлаб чиқувчи-ташкилотларга тармоқ стандартларининг аслини ушлаб турувчилар-ташкилотлар тўғрисида ахборот МҲДЖ нинг маълумотлар базасида бўлади. Техник шартлар билан таъминлаш Фойдаланувчиларни техник шартлар ва уларга киритилган ўзгартиришларнинг ҳисобга олинган нусҳалари билан таъминлаш фойдаланувчиларни абонентлик ҳисобига қўйиш йўли билан, асл нусҳани ушлаб турувчи-ташкилот томонидан амалга оширилади. Фойдаланувчиларни техник шартларнинг ҳисобга олинмаган нусҳалари билан таъминлаш АММ томонидан амалга оширилади. Амалдаги техник шартлар тўғрисида ахборот ҳар йиллик “Техник шартлар” кўрсаткичида чоп этилади. Янгитдан тасдиқланган, алмаштирилган, бекор қилинган техник шартлар ва уларга киритилган ўзгартиришлар тўғрисида ахборот ҳар кварталдаги “Техник шартлар” ахборот кўрсаткичида чоп этилади ва МҲДЖ нинг маълумотлар базасига киритилади ишлаб чиқувчилар-ташкилотлар ва техник шартларнинг асл нусҳаларини ушлаб турган ташкилотлар тўғрисида ахборот МҲДЖ нинг маълумотлар базасида бўлади. 39 Корхоналарнинг стандартлари билан таъминлаш Чет истеъмолчиларга етказиб бериш (ҳаридга чиқариш учун) яратиладиган ва чиқариладиган маҳсулотга ва уларга кўрсатиладиган хизматларга корхона стандартлари ва уларга киритилган ўзгартиришларнинг ҳисобга олинган нусҳалари билан таъминлаш фойдаланувчини абонент ҳисобига қўйган ҳолда бу стандартларни тасдиқлаган корхонанинг ахборот хизмати томонидан бажарилади. Фойдаланувчиларни корхоналар стандартларининг ҳисобга олинмаган нусҳалари билан таъминлаш ишлари АММ томонидан бажарилади. Маҳсулотга корхоналарнинг амалдаги стандартлари тўғрисида маълумот ҳар йиллик “Техник шартлар” кўрсаткичида чоп этилади. Маҳсулотга янгитдан тасдиқланган, алмаштирилган, бекор қилинган корхоналар стандартлари ва уларга киритилган ўзгартиришлар тўғрисида ахборот кварталлик “Техник шартлар”, кўрсаткичида чоп этилади ва МҲДЖ нинг маълумотлар базасига киритилади. Корхонанинг бўлимларини корхона стандартлари билан таъминлаш ишлари корхона томонидан ўрнатилган тартибда корхона ахборот хизмати томонидан бажарилади. Маҳсулотга корхона стандартларини ишлаб чиқувчи-ташкилотлар тўғрисида ахборот МҲДЖ нинг маълумотлар базасида бўлади. Раҳбарий ҳужжатлар, тавсияномалар ва бошқа меъёрий ҳужжатлар билан таъминлаш Ўзстандарт Агентлиги, Давархитектурақурилиш, Давтабиатқўмита ва Соғлиқни сақлаш вазирлиги тасдиқлаган, давлат даражасидаги раҳбарий ҳужжатлар, тавсияномалар, меъёрлар, қоидалар ва бошқа меъёрий ҳужжатлар ва уларга киритилган ўзгэртиришлар билан фойдаланувчиларни таъминлаш давлат стандартлари учун ўрнатилган тартибда амалга оширилади. Фойдаланувчиларни тармоқ аҳамиятидаги раҳбарий ҳужжатлар, тавсияномалар, қоидалар ва бошқа меъёрий ҳужжатлар ва уларга киритилган 40 ўзгартиришлар билан таъминлаш тармоқ стандартлари учун ўрнатилган тартибда амалга оширилади. Давлат даражасидаги раҳбарий ҳужжатлар, тавсияномалар, меъёрлар, қоидалар ва бошқа меъёрий ҳужжатлар тўғрисида ахборот ҳар йиллик “Ўзбекистон давлат стандартлари” кўрсаткичида чоп этилади. Тармоқ даражасидаги меъёрий ҳужжатлар тўғрисидаги ахборот ҳар йиллик “Тармоқ стандартлари” кўрсаткичида чоп этилади ва МҲДЖ нинг маълумотлар базасига киритилади. Халқаро ва ҳудудий ташкилотларнинг стандартлари ва стандартлаштириш бўйича меъёрий ҳужжатлари билан таъминлаш Фойдаланувчиларни O’z DSt ISO/IЕС 21:2001 “Ўз СДТ. Халқаро ва ҳудудий стандартларни Ўзбекистон давлат стандартлари сифатида қабул қилиш (ISO/IЕС 21:1999, IDТ)” га мувофиқ Ўзбекистон давлат стандартлари (меъёрий ҳужжатлари) сифатида, унга киритилган ўзгартиришлар ва улар тўғрисида ахборот билан бирга қабул қилинган халқаро ва ҳудудий стандартлар (ёки бошқа меъёрий ҳужжатлар) билан таъминлаш давлат стандартлари учун қабул қилинган тартибда амалга оширилади. Ўзбекистон ҳудудида қабул қилинмаган (амалга киритилмаган) халқаро ва ҳудудий ташкилотларнинг стандартлари ва стандартлаштириш бўйича меъёрий ҳужжатларининг нусҳалари билан таъминлаш Ўзстандарт Агентлигининг Ахборот-маълумотнома маркази томонидан амалга оширилади. Фойдаланувчиларни асл нусҳа тилида бу меъёрий ҳужжатлар билан таъминлаш ва, зарур бўлганда, уларнинг давлат, рус ва бошқа тилларга таржималари билан таъминлаш шартнома асосида амалга оширилади. Стандартлаштириш бўйича халқаро ташкилот (ISO) ва Стандартлаштириш, метрология ва сертификатлаштириш давлатлараро кенгаш (ДАК) нинг стандартлари ва бошқа меъёрий ҳужжатлари тўғрисида ахборот “ISO каталоги” да ва “Давлатлараро стандартлар” кўрсаткичида келтирилади. Ўзстандарт Агентлиги каталог ва кўрсаткичларни ушбу 41 ташкилотлардан ҳар йили олади. Халқаро ва ҳудудий ташкилотларнинг стандартлари ва стандартлаштириш бўйича бошқа меъёрий ҳужжатларининг мавжудлиги тўғрисида ахборот МҲДЖ нинг маълумотлар базасида бўлади. Фойдаланувчиларни бундай ахборот билан таъминлаш O’z RН 51-023:2004 га мувофиқ амалга оширилади. Бошқа давлатларнинг миллий стандартлари ва меъёрий ҳужжатлари билан таъминлаш Фойдаланувчиларни O’z DSt 1.7:1998 “Ўз СДТ. Бошқа давлатларнинг давлатлараро, миллий стандартлари ва меъёрий ҳужжатларини қўлланиш тартиби” га мувофиқ Ўзбекистон стандартлари сифатида қабул қилинган бошқа давлатларнинг миллий стандартлари ва булар тўғрисида ахборот билан таъминлаш давлат стандартлари учун ўрнатилган тартибда амалга оширилади. Фойдаланувчиларни бошқа давлатларнинг стандартлари, тармоқлар, иттифоқлар, муҳандислик жамиятлари ва жамоат бирлашмаларининг стандартлари, фирма ва корхоналарнинг техник шартлари, стандартлари ва ҳоказо меъёрий ҳужжатларининг нусҳалари билан таъминлаш МҲДЖ нинг ахборот маркази томондан амалга оширилади. Фойдаланувчилар юқорида келтирилган меъёрий ҳужжатларнинг асл тилидаги нусҳалари билан, зарур бўлганда уларнинг давлат, рус ва бошқа тилларга таржималари билан шартнома асосида таъминланади. Меъёрий ҳужжатларнинг кўрсаткичлари билан таъминлаш Ўзстандарт Агентлиги стандартлаатириш бўйича Миллий идора сифатида ҳар йили расмий равишда қуйидаги кўрсаткичларни нашр қилади: – ДАК тасдиқлаган ва Ўзбекистои ҳудудида амалга киритилган стандартлар, таснифлагичлар, қоидалар ва тавсияномалар тўғрисида ахборотни ўз ичига олган “Ўзбекистонда амал қилинаётган давлатлараро стандартлар”; – Ўзстандарт Агентлиги, Давархитектурақурилиш, Давтабиатқўмита, Соғлиқни сақлаш вазирлиги тасдиқлаган, давлат даражасидаги амалдаги 42 меъёрий ҳужжатлар (давлат стандартлари, шу жумладан халқаро, ҳудудий ва бошқа давлатларнинг миллий стандартлари; умумдавлат таснифлагичлари; раҳбарий ҳужжатлар, меъёрлар, қоидалар, тавсияномалар) тўғрисида ахборотни ўз ичига олган “Ўзбекистон давлат стандартлари”; – тармоқларни бошқариш идоралари томонидан тасдиқланган тармоқ даражасидаги амалдаги меъёрий ҳужжатлар (тармоқ стандартлари, раҳбарий ҳужжатлар, меъёрлар, тавсияномалар ва ҳ.к.) тўғрисида ахборотни ўз ичига олган “Тармоқ стандартлари”; – Ўзбекистон корхоналарида чиқариладиган маҳсулотга амалдаги техник шартлар ва стандартлар тўғрисида ахборотни ўз ичига олган “Техник шартлар”. Ўзстандарт Агентлиги янгитдан тасдиқланган, алмаштирилган, бекор қилинган меъёрий ҳужжатлар ва уларга киритилган ўзгартиришлар тўғрисида тезкор ахборотни ўз ичига олган қуйидаги ахборот кўрсаткичларини ҳар кварталда расмий равишда чоп қилади: – “Ўзбекистон давлат стандартлари”; – “Тармоқ стандартлари”; – “Техник шартлар”. Ўзстандарт Агентлиги, Давархитектурақурилиш, Давтабиатқўмита, Соғлиқни сақлаш вазирлиги муайян фаолият доирасида, барча даражалардаги амалдаги меъёрий ҳужжатдар тўғрисида ахборотни ўз ичига олган меъёрий ҳужжатларнинг мавзу кўрсаткичларини чоп этишлари мумкин. Тармоқларни бошқариш идоралари ўзларининг ахборот марказлари орқали ушбу тармоқда қўлланиладиган меъёрий ҳужжатларнинг кўрсаткичларини чиқариши ва тарқатиши мумкин. Фойдаланувчиларни кўрсаткичларнинг (қоғоз ва магнитли ташигичларида) расмий матнлари билан таъминлаш ишларини ушбу матнларни чоп этувчи идоралар ўзларининг ахборот марказлари ёки тузилган шартнома асосида бошқа ташкилотлар орқали амалга оширади. 43 Фойдаланувчиларни халқаро ва ҳудудий ташкилотларнинг, шунингдек бошқа давлатларнинг кўрсаткичлари ва каталогларида келтирилган ахборот билан таъминлаш МҲДЖ нинг Ахборот-маълумотнома маркази томонидан амалга оширилади. 5 Техник тавсифлар, технологик йўриқномалар ва рецептурала- рни ишлаб чиқиш Намуналар (эталонлар) нинг техник тавсифларини ишлаб чиқишда атамалар ва таърифлар қўлланилади: Халқ истеъмол моллари – эҳтиёжларни қондириш учун бевосита фойдаланиш мақсадида аҳолига харидга мўлжалланган маҳсулот. Ноозиқ моллар – Маданий-маиший ва хўжаликка мўлжалланган моллар. Техник тавсиф – Халқ истеъмоли моллари ёки ноозиқ моллар намунаси (эталони) га тузилган техник ҳужжат; бу ҳужжат умумий техник талаблар ёки умумий техник шартлар меъёрий ҳужжатларига қўшимча сифатида тузилади ва муайян маҳсулот турига меъёрий ҳужжат билан бирга фойдаланнлади. Намуна (эталон) – Ўрнатилган тартибда тасдиқланган маҳсулот намунаси бўлиб, тайёрланган маҳсулотни қабул қилишга етказиб беришда ташқи кўриниши, шакли, конструкцияси бўйича таққослаш учун мўлжалланган. Маҳсулот намунаси – муайян мақсулот бирлиги бўлиб, тадқиқ, текшириш, баҳолашда бу маҳсулотнинг намунавий вакили сифатида фойдаланилади. Энг оддий халқ истеъмол моллари – қуйидаги талабларни қондирувчи буюмлар: – истеъмол қилинмайдиган, ишлаб чиқарилмайдиган ва ҳеч қандай турдаги энергияни узатмайдиган буюмлар; 44 – одамларнинг ҳаракатланишига мўлжалланмаган буюмлар; – техник тафсилотда - масса, ранг, геометрик ўлчамлар. Техник тавсиф бир турли маҳсулот гуруҳига умумий талабларни ўрнатувчи стандартлар ёки техник шартлар бўлганда муайян маҳсулот учун ишлаб чиқилади. Техник тавсиф стандартлар ёки техник шартларнинг талабларини такрорламаслиги, балки уларни бир турли маҳсулотнинг ҳар бир тур моделига нисбатан аниқлаб бериши, равшанлаштириши лозим. Техник тавсифда келтирилган меъёрлар ва талаблар ушбу бир турли маҳсулот гуруҳига стандартлар ёки техник шартларда ўрнатилган сифат даражасини пасайтирмаслиги лозим, намуна (эталон) ни ўзгартиришларсиз қайта тасдиқлашда техник тавсиф қайта тасдиқланмайди. Оддий буюмларга техник тавсифни тузмаслик рухсат этилади, зарур маълумотлар эса тасдиқланган намуна-эталонга бириктирилган жадвалчага ёзиб қўйилади. Энг оддий ноозиқ молларга техник тавсифни ушбу маҳсулотга стандарт йўқлигида ҳам ишлаб чиқиш рухсат этилади. Маҳсулотнинг сарварақ (титул варақ) да, асосий ёзувда ва кириш қисмидаги номи бир турли маҳсулот гуруҳига меъёрий ҳужжатда кўрсатилган номига мос келиши керак. Бадиий-техник кенгаш баённомасининг тартиб рақами ва санаси ва намуна (эталон) ни тасдиқлаш санаси техник тавсифнинг титул варағида кўрсатилиши лозим. Техник тавсиф ТҚ, СТТ ёки ваколатли бошқа ташкилотлар ва корхоналар томонидан ишлаб чиқилиши мумкин. Намуна (эталон)га ва унинг техник тавсифига талабларни ишлаб чиқувчи асосий истеъмолчи (буюртмачи) билан келишилган ҳолда аниқлайди. Техник тавсиф намуна (эталон)нинг конструктив ва техник тафсилотларини бир маъноли акс эттирувчи маълумотларни ўз ичига олади. Техник тавсиф маҳсулотнинг асосий истеъмолчиси (буюртмачиси) билан келишилган бўлиши лозим. Техник тавсиф корхона – истеъмолчи (буюртмачи) раҳбари томонидан келишилади. Техник тавсиф тайёрловчи – корхона (ташкилот) раҳбари томонидан тасдиқланиши лозим. Вазирлик, маҳкама, концерн, 45 ассоциациянинг қарори бўйича техник тавсиф бадиий-техник кенгаш томонидан тасдиқланиши рухсат этилади. Маҳсус ишларга мўлжалланган маҳсулотга техник тавсифда бошқа идораларнинг ваколатига тегишли талаблар бор бўлса, булар ушбу идоралар билан келишилиши лозим. Янги турдаги кимёвий хом ашё ва материаллардан тайёрланган маҳсулотга техник тавсиф Ўзбекистон Соғлиқни сақлаш вазирлиги билан келишилиши лозим. Техник тавсифни бошқа манфаатдор ташкилотлар билан келишиш зарурлигини тасдиқловчи ташкилот аниқлайди. Техник тавсиф маҳсулот намунаси (эталони) ни тасдиқлаган бадиий техник кенгаш мажлисининг баённомаси асосида тасдиқланади. Техник тавсиф давлат рўйхатидан ўтказилмайди. Техник тавсиф ҳужжатни тасдиқлаган корхонада ёки бунинг топшириғи бўйича – бошқа корхонада рўйхатга олиниши керак. Тасдиқланган техник тавсифга қуйидагилардан иборат белги берилади: – индекс – техник тавсиф; – ишлаб чиқувчи-корхона (ташкилот)нинг саккизта белгидан иборат рўйхатга олинганлик коди; – техник тавсифнинг рўйхат журналидаги тартиб рақами; – техник тавсифни тасдиқлаш йилининг тўртта рақами. Техник тавсифнинг аслияти техник тавсифни тасдиқлаган корхонада ёки унинг топшириғи бўйича бошқа корхонада сақланиши лозим. Технологик йуриқномалар ва рецептураларни ишлаб чиқишда қуйидаги атамалар ва таърифлар қўлланилади: Халқ истеъмол моллари – Эхтиёжларни қондириш учун бевосита фойдаланиш мақсадида аҳолига харид (сотиш)га мўлжалланган маҳсулот. Рецептура – Маҳсулотнинг муайян турига меъёрий технологик ҳужжат бўлиб маҳсулотнинг ушбу турига стандарт (техник шартлар) да кўзда тутилган ҳолатларда ишлаб чиқилади, маҳсулотни ишлаб чиқаришга хом ашё, ярим фабрикатлар ва ёрдамчи материаллар сарфига муайян талабларни, 46 шунингдек органолептик кўрсаткичларнинг муайян талабларини ўз ичига олади. Технологик йуриқномалар маълум турдаги маҳсулотни ишлаб чиқаришни ташкиллаштириш ва унинг сифатининг барқарорлигини таъминлаш мақсадида ишлаб чиқилади. Технологик йуриқномалар маҳсулотнинг алоҳида турига ҳам, маҳсулотлар гуруҳига ҳам ишлаб чиқилиши мумкин. Технологик йуриқнома бутун маҳсулотни барча ишлаб чиқариш жараёнларига ёки ишлаб чиқариш жараёнининг айрим босқичларига ишлаб чиқилиши мумкин. Маълум тур (русум, хил) маҳсулотни ишлаб чиқаришга айрим технологик йуриқномалар ишлаб чиқилади. Маҳсулотни серияли бўлмаган ёки импорт қилинган жиҳозда тайёрлайдиган алоҳида корхоналар учун айрим технологик йуриқномаларни ишлаб чиқиш рухсат этилади. Намунавий технологик йуриқномаларни қуйидаги тартибда баён қилиш тавсия этилади: – кириш қисми; – тайёр маҳсулот ёки яримфабрикат тафсилоти; – хом ашё ва материаллар тафсилоти; – рецептура (агар рецептура алоҳида ҳужжат сифатида бўлмаса ва унга зарурат бор бўлса, баён этилади); – технологик жараённинг технологик схемаси ва тавсифи; – технологик жиҳозларга талаблар; – технологик жараённи текшириш воситалари ва методларининг қисқа тавсифи (технологик жараённи текшириш бўйича йўриқномалар йўқ бўлганда) ва тайёр маҳсулотни синаш методлари (бунга хос меъёрий ҳужжатлар йўқ бўлганда); – қабул қилиш қоидалари (хос меъёрий ҳужжатлар йўқ бўлганда; – иловалар. Зарур бўлганда баён этиш тартибини бирлаштириш ёки ўзгартириш рухсат этилади. Айрим технологик йўриқномалар намунавий технологик 47 йўриқнома мазмунини такрорламаслиги лозим, балки ушбу номли маҳсулотни ишлаб чиқаришдаги фарқланувчи хусусиятларни баён этиш лозим. Айрим технологик йўриқномалар ўз ичига қуйидаги бўлимларни олиши лозим: – кириш қисми; – тайёр маҳсулотнинг ўзига хос тафсилотлари; – хом ашё ва материаллар (зарур бўлганда) рўйхати; – намунавий технологик йўрикномага нисбатан технология, жихозлар, технологик текширувдаги ўзгартиришлар тавсифи. Йўриқноманинг кириш қисмида маҳсулотнинг номи, тайёр маҳсулотга меъёрий ҳужжат белгиси, ишлаб чиқариш жараёнининг кисқача тафсилоти кўрсатилади. Бўлимнинг биринчи моддаси қуйидагича ифодаланиши лозим: “Ушбу йўриқнома (ишлаб чиқариш жараёнининг қисқача тафсилоти) ... йўли билан ишлаб чиқариладиган (тайёр маҳсулотга меъёрий ҳужжатнинг белгиси) ... бўйича (тайёр маҳсулотнинг тўлиқ номи) ... ни ишлаб чиқаришда қўлланилади”. “'Тайёр маҳсулот ёки яримфабрикат тафсилоти” бўлимида технологик жараён натижасида олинадиган маҳсулотга техник талаблар кўрсатилади. Агар олинадиган маҳсулотга техник талаблар амалдаги меъёрий ҳужжатда белгиланган бўлса, бу ҳолда бўлимда ушбу меъёрий ҳужжатга ҳавола берилиши лозим. “Хом ашё ва материаллар тафсилоти” бўлимида маҳсулотни ишлаб чиқаришда фойдаланиладиган хом ашё ва материалларга меъёрий ҳужжат кўрсатилади. Агар фойдаланиладиган хом ашё ва материалларга меъёрий ҳужжатнинг талаблари етарли бўлмаса, бу ҳолда меъёрий ҳужжатга ҳавола билан бирга қўшимча талаблар ҳам кўрсатилади. Маҳсулотни ишлаб чиқишда кўп номли хом ашё ва материаллар фойдаланиладиган бўлса, буларга ҳавола маҳсулотнинг алоҳида номларига рецептураларда келтирилади. 48 Технологик жихозларга талаблар ишлаб чиқариш хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда технологик йўриқномада кўрсатилган ишлар (операциялар) тартибида келтирилиши керак. Намунавий жихозлардан фойдаланилганда уларнинг тури (хили) кўрсатилади. Агар жихозлар намунавий бўлмаса, уларнинг асосий тафсилотлари кўрсатилиши лозим. Жиҳоз параметрларининг тўлиқ рўйхати ва унинг тавсифи зарур бўлганда иловада кўрсатилиши мумкин. Агар хом ашё, яримфабрикатлар ва тайёр маҳсулотни текшириш методлари ва меъёрлари амалдаги меъёрий ҳужжатда ўрнатилган бўлса, бу ҳолда бўлимда фақат уларга ҳавола келтирилади. Технологик йўрнқномада маҳсулотни ишлаб чиқаришда фойдаланиладиган хом ашё ёки материалларнинг текшириладиган муайян параметрларини кўрсатиш рухсат этилади. Технологик жараённи текшириш бўйича йўриқнома бўлмаса, технологик текширув методлари ва воситаларининг қуйидагилардан иборат тавсифи тузилади: – текширув объекти (яримфабрикатлар, жараёнлар); – кичик намуналарни ажратиб олиш ёки текширув жойи; – текшириладиган параметрлар; – текшириш даврийлиги; – текшириш воситалари ва методлари; – текширувни бажарувчи лавозимли шахс. Текшириш методлари ва воситаларининг тавсифи жадвал кўринишида келтирилиши мумкин. Қабул қилиш қоидалари меъёрий ҳужжатда келтирилмаган ҳоллардагина улар технологик йўриқномада кўрсатилади. Бўлимда тайёр маҳсулотни қабул қилишга тақдим этиш тартиби ва шартлари, кичик намуналарни текшириш учун ажратиб олиш қоидаларини кўрсатиб, келтирилади. 49 Зарур бўлганда маълумотнома маълумотлари, техник-иқтисодий ҳисоблар, технологияни назарий асослаш ва ажратиб олиш бўйича бошқа материаллар иловаларга қўшилиш мумкин. Рецептура ишлаб чиқувчи-корхона (ташкилот) раҳбари тасдиқлаган технологик йуриқноманинг таркибий қисми бўлишн лозим. Маҳсулотнинг ҳар хил турларини фарқланувчи технологиялар бўйича ишлаб чиқаришда рецептуралар хос технологик йуриқномаларга таркибий қисми бўлиб кириши лозим. Рецептуралар бир буюмга хам, тўплам ёки аралашма кўринишида чиқариладиган маҳсулотга ҳам ишлаб чиқилиши мумкин. Маҳсулотга рецептуралар таркибига қуйидагилар киритилиши лозим: – муайян маҳсулотнинг органолептик ва физик-кимёвий хоссаларининг қисқача тафсилоти; – маҳсулотни ишлаб чиқаришда фойдаланиладиган хом ашё, материаллар ва яримфабрикатларнинг номи; – бир тайёр маҳсулотни ишлаб чиқаришга тегишли хом ашё, материаллар ва яримфабрикатлар сарфи; – ишлаб чиқаришдаги нобудгарчиликларнинг чекка меъёрлари; – маҳсулотнинг компонентлари (таркибий қисмлари) учун массаси ва асосий физик-кимёвий кўрсаткичлари бўйича жоиз оғишлар чегаралари (бундай маълумотлар технологик йуриқномаларда ёки меъёрий ҳужжатларда келтирилмаганда берилади). Зарур бўлганда рецептураларда технологик жараённинг босқичлари ёки унинг вариантлари бўйича хом ашё ва материаллар сарфи кўрсатилиши мумкин. Рецептуралар тўпламида хом ашё ва материалларнинг барча турлари хос меъёрий ҳужжатларни ва зарур хоссаларини кўрсатган ҳолда алохида рўйхатларда келтирилиши мумкин. Технологик йуриқномалар ва рецептураларнинг лойиҳалари метрологик экспертиза қилиниши лозим. Технологик йуриқномалар ва рецептураларнинг лойиҳалари техник қўмиталар ва стандартлаштириш 50 бўйича таянч ташкилотлар томонидан экспертиза қилиниши ва кўриб чиқилиши лозим. Озиқ-овқат маҳсулоти учун марказий дегустация (синаш) комиссиясининг қарори бўлиши зарур. Технологик йўриқномалар ва рецептуралар ишлаб чиқувчи-ташкилотлар томонидан амал муддатини чекламасдан тасдиқланади. Тасдиқланган технологик йуриқномалар ва рецептураларга ТЙ (технологик йўриқнома учун) ёки РЦ (рецептуралар учун) индекслари, маҳкаманинг шартли рақамли белгиси, рўйхатга олинган тартиб рақами ва тасдиқлаш йилининг тўртта рақамидан иборат белги берилади. Рецептуралар технологик йўриқномалар таркибига киритилганда технологик йўриқномаларнинг белгисидан кейин “рецептура билан” деб кўрсатилади. Бунда рецептура рўйхатга олинмайди. Технологик йўриқномалар ва рецептуралар буларни тасдиқлаган ташкилот томонидан, алоҳида журналларда рўйхатга олинади. Ўзгартиришлар фақат технологик йўриқномаларга киритилиши мумкин. Технологик йўриқномалар қуйидаги ҳолларда қайта кўриб чиқилади: – муайян маҳсулотни ишлаб чиқариш технологиясини ўзгартиришни талаб этган ўзгартиришларни меъёрий ҳужжатга киритишда; – технологик жараённи такомиллаштиришда уни ўзгартиришда. Рецептуралар рецептура ингредиентларини (таркибий қисмини) чиқариб ташлаганда ёки алмаштирганда қайта кўриб чиқилади. Технологик йўриқномалар ёки рецептуралар қайта кўриб чиқилганда ҳужжатнинг номи ўзгартирилмайди. Ҳужжатнинг биринчи бетида: (қайта кўриладиган ҳужкат номи) ўрнига ва ҳужжатни тасдиқлаш йили ўзгартирилган, деб кўрсатилади Маҳсулотга технологик йуриқномалар ёки рецептуралар.маҳсулот .ишлаб чиқаришдан олинганда, ҳужжатни тасдиқлаган идора томонидан бекор қилинади. Бу тўғрида рўйхат журналига зарур маълумотлар киритилиши лозим. 51 6 Стандартлаштириш самарадордиги Ҳозирги босқичда мамлакатимиз иқтисодиётининг ривожланишида стандартлаштиришнинг ўрни ва аҳамияти ошганлиги муносабати билан “мақбул даражада тартиблаштиришга қаратилган фаолият” ни, cтандартлаштириш таърифида кўсатилганидек, ҳар томонлама техникиқтисодий асослаш тўғрисидаги масала долзарб бўлмоқда. Бундан стандартлаштириш самарадорлигининг асосий йуналишлари келиб чиқади: – илмий-техникавий жараённи тезлаштириш; – ишлаб чиқариш самарадорлигини, меҳнат унумдорлигини, шу жумладан муҳандислик ва бошқарув фаолиятини ошириш; – маҳсулот сифатини ошириш ва унинг мақбул даражасини таъминлаш; – маҳсулотга талабларни мамлакат мудофааси эҳтиёжлари билан боғланишни таъминлаш; – экспортни кенгайтириш учун шароитларни таъминлаш; – иқтисодиёт бошқарувини ташкиллаштиришни такомиллаштириш; – маҳсулотни лойиҳалаш ва ишлаб чиқариш доирасида ихтисослаштиришни ривожлантириш; – барча турдаги бойликларни тежаш; – ахоли соғлигини сақлаш ва ишловчилар меҳнатининг хавфсизлигини таъминлаш; – атроф муҳитни муҳофаза қилиш; – халқаро иқтисодий, техник ва маданий хамкорликни ривожлантириш. Тежамкорлик манбалари маҳсулотнинг хаётий циклининг барча босқичларида аниқланади. Асосий манбалар қуйидагилардан иборат: Ишлаб чиқиш (лойиҳалаш) босқичида: – стандарт техник ҳужжатлардан кўп марта фойдаланиш, стандарт шартли график тасвирларни қўлланиш, стандарт ҳисоблаш усулларидан 52 фойдаланиш ва ҳ.к. ҳисобига ишлаб чиқиш (лойиҳалаш) га мехнат сарфини камайтириш; – лойиҳалар сонини камайтириш, ишлаб чиқиладиган техник ҳужжатлар бирлик сонларини қисқартириш; – тажриба нусҳаларни тайёрлаш ва синашга сарфларни камайтириш. Ишлаб чиқариш босқичида: – ишлаб чиқариладиган буюмлар номенклатурасини қисқартириш, бирхиллаштириш, серияликни ошириш; – материалларни сарфлаш меъёрларини камайтириш; – жиҳозларни қайта созлашга меҳнат сарфини камайтириш; – сотиб олинадиган стандартлаштирилган таркибий қисмларга ва бутловчи буюмларга харажатларни камайтириш; – ишлаб чиқариш жараёнларида меҳнат сарфини камайтириш; – буюмларнинг синашга ажратиб олинадиган сонини камайтириш ва синовларни арзонлаштириш; – бракни камайтириш; – буюмни тамғалаш ва жойлашга харажатларни камайтириш; – жиҳозлардан фойдаланишни яхшилаш; – ишлаб чиқариш циклининг давом этиш вақтини қисқартириш; – меҳнатнинг хавфсизлигини оширнш. Фойдаланиш (истеъмол қилиш) босқичида: – эксплуатацион сарфларни қисқартириш (хом ашё, ёқилғи, материаллар ва асбоблар сарфини камайтириш ва ҳ.к.); – эхтиёт қисмлар, асбоб ва мосламаларни камайтириш; – таъмирлаш ва техник хизмат кўрсатишга меҳнат сарфини камайтириш; – фойдаланиладиган жиҳозларнинг иш унумини ошириш; – маҳсулот тафсилотлари (хоссалари) ни яхшилаш; – маҳсулотни ташиш ва сақлашда унинг сақланувчанлигини ошириш; 53 – транспорт воситаларидан фойдаланишни яхшилаш; – омборхоналардан фойдаланишни яхшилаш; – фойдаланишда меҳнат хавфсизлигини ошириш. Ташқи савдо соҳасида: – экспортга чиқариладиган маҳсулот ҳажмини ошириш; – сифати яхшиланган экспортбоп маҳсулотга нархни ошириш; – сотиб олинадиган импорт маҳсулот ҳажмини камайтириш. Стандартлаштиришнинг иқтисодий самарадорлигини аниқлашда қуйидаги атамалар ва таърифлар қўлланилади: Моддий ифодаланган йиллик тежам – маҳсулот хаётий циклининг барча босқичларида моддий ва меҳнат бойликларининг ўзгарувчан кўрсаткичлари бўйича, стандартни жорий қилишгача ва жорий қилингандан кейин бир йилга ҳисоблаб топилади. Нархда ифодаланган йиллик тежам – Стандартни жорий қилишгача ва жорий қилгандан кейин маҳсулотни лойиҳалаш, ишлаб чиқариш, муомала ва фойдаланиш (истеъмол қилиш) га харажатлар ўртасидаги бир йилга хисобланган фарқ. Йиллик иқтисодий самара – Нархда ифодаланган йиллик тежам ва стандартни ишлаб чиқишга ва жорий этишга йиллик харажатлар ўртасидаги фарқ. Ишлаб чиқариш харажатлари – маҳсулотнинг маълум турини ишлаб чиқаришга жонли ва илгариги меҳнат сарфлари. Асосий капитал харажатлар – Ишлаб чиқариш фондларининг янгисини яратиш, қайта тузиш (реконструкция қилиш) ва амалдаги ишлаб чиқариш фондларини кенгайтиришга сарфланган харажатлар. Келтириш коэффициенти – Турли вақтлардаги сарфлар келтириш коэффициенти ёрдамида бир ҳисобий йилга келтирилади. Келтириш меъёри – Келтириш коэффицаентини аниқлаш учун қўлланилади, 0,1 га тенг ўзгармас катталикдан иборат. 54 Меъёрий фойда – Капитал маблағлар иқтисодий самарадорлиги меъёрий коэффициентининг капитал маблағлар ҳажми кўрсаткичига кўпайтмасига тенг бўлган келтирилган ҳаражатларнинг ташкил этувчиси. Меъёрий фойда капитал маблағлар суммасидан фоиз ҳисобидаги чегирма каби аниқланади. Капитал маблағларнинг иқтисодий самарадорлиги меъёрий коэффициенти – 0,15 га тенг ўзгармас катталик бўлиб, капитал маблағларнинг ҳар бир сўми камида меъёрий, яъни камида 15 тийин фойда келтириши лозимлигини ифодалайди. Айланма фондлар – Ишлаб чиқаришда фойдаланиладиган меҳнат предметлари (хом ашё, материаллар, ёқилғи, ёнилғи ва б.). Айланма фондлар ҳар бир ишлаб чиқариш циклида ишлатилади ва ўзларининг табиий шаклларини йўқотади. Уларнинг нархи дарҳол тайёрланадиган маҳсулотга кўчади. Айланма маблағлар – Корхонанинг ҳали сотилмаган тайёр маҳсулотда, банкдаги ҳисобида, ғазнасида, ҳисобларида турган маблағлари. Айланма маблағларга айланма фондлар ва муомала фондлари киради. Асосий фондлар – Кўп ишлаб чиқариш циклларида кўп марта қатнашувчи, бунда ўзининг табиий шаклини сақлаб қолувчи меҳнат воситалари (бинолар, иншоатлар, узатиш қурилмалари, машина ва жиҳозлар, транспорт, асбоб, ишлаб чиқариш асбоб-ускуналари, ишчи ва маҳсулдор хайвон, кўп йиллик экинлар, ўрмонзорлар ва сувли ерлар). Келтирилган харажатлар – Таннарх ва меъёрий фойда йиғиндисидан иборат. Ишлаб чиқариш фондлари – Ишлаб чиқариш воситалари, асосий фондлар ва айланма фондларни ўз ичига олади. Капитал маблағларнинг иқтисодий самарадорлик ҳисобий коэффициенти – йиллик тежамнинг стандартни ишлаб чиқиш ва жорий этишга бир йилга келтирилган харажатларига нисбати. 55 Маҳсулотнинг таннархи – Маҳсулотни ишлаб чиқариш ва сотиш харажатлари. Капитал маблағларнинг қопланиш муддати – қўшимча капитал маблағ -харажатларнинг йиллик тежамга нисбати. Вақт омили – Турли вақтлардаги харажатларни келтириш коэффициенти ёрдамида бир, хисобий йилга келтириш. ИҚТИСОДИЙ самарадорлик – Иқтисодий натижаларга эришиш мақсадлари ва воситаларини бир бутун қилиб бирлаштирувчи, мақсадга йуналтирилган тизимларнинг мукаммал ишлашини ифодаловчи тушунча. Тежам – Бойликларни тежаб-авайлаб сарфлаганда олинадиган фойда. Иқтисодий самара – Топшириқдаги мақсадга эришишга кетган харажатларни чиқаргандан кейин қолган тежам. Стандартлалтиришнинг самарадорлигини аниқлаш янги техникани жорий этишдан кўриладиган иқтисодий самарани аниқлаш умумий формулаларига асосланган. Умумий ҳолда ҳисобларда тўртта асосий кўрсаткич қўлланилади: I Капитал маблағлар . Капитал маблағларнинг йиллик ҳажмининг ўзгариши ΔК қуйидаги формула бўйича аниқланади: Δ К = К 2 - К 1 , (4) бунда К 2 – тадбирлар бажарилгандан кейин капитал маблағларнинг йиллик ҳажми, сўм; К 1 – тадбирлар бажарилмасидан олдин капитал маблағларнинг йиллик ҳажми, сўм. 2 Таннарх – Таннарх йиллик ҳажмининг ўзгариши қуйидаги формула бўйича аниқланади: Δ С = С 1 - С 2 , (5) 56 бунда С 1 – тадбирлар бажарилмасдан олдинги таннархнинг йиллик ҳажми, сўм; С 2 –тадбирлар бажарилгандан кейинги таннарх йиллик ҳажми. сўм. 3 Капитал маблағларнинг қопланиш муддати . Капитал харажатларнинг қопланиш муддати Т қ (йил) қуйидаги формула бўйича аниқланади: Òê =ΔΔ ÊÑ = ÊÑ 12 -- ÑÊ 21 , (6) 4 Капитал маблағларнинг иқтисодий самарадорлик коэффициенти қуйидагича фарқланади: – Е ҳ – ҳисобий коэффициент қуйидагича аниқланади: – ε н норматив коэффициент ε н =0,15 – ўзгармас катталик. ε х ≥ε н бўлганда тадбирлар иқтисодий жиҳатдан мақсадга мувофиқ деб ҳисобланади. Иқтисодий самарадорликни аниқлашнинг асосий тамойили тадбирлар бажарилмасидан олдинги келтирилган ҳаражатларни тадбирлар бажарилганидан кейинги ҳаражатларга таққослашдан иборат: Э 2 = З 1 - З 2 , (8) бунда Э 2 – йиллик иқгисодий самара, сўм; З 1 – тадбирлар бажарилмасидан олдинги келтирилган йиллик харажатлар, сўм; З 2 – тадбирлар бажарилганидан кейинги келтирилган йиллик харажатлар, сўм. Келтирилган харажатларнинг йиллик ҳажми З сўмларда қуйидаги формула бўйича аниқланади; 57 (9) бунда �� н К – меъёрий норматив фойда, яъни капитал маблағларнинг ҳар бир сўми ҳар йили 15 тийин фойда келтириши лозим. Келтирилган харажатлар қийматини (8) формулага қўйиб, йиллик иқтисодий самарадорликни оламиз: Э 2 = ( С 1 + �� н К 1 ) - ( С 2 + �� н К 2 ). (10) Амалда солиштрма кўрсаткичлар орқали ифодаланган, бошқача кўринишдаги формуладан фойдаланилади: Э 2 = [( с 1 + �� н к 1 ) - ( с 2 + �� н к 2 ) · А 2 , (10’) бунда А 2 – ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг йиллик ҳажми, ушбу турдаги маҳсулот (хизматлар) учун қўлланилган ўлчов бирликларида. Изоҳ – Иқтисодиёт формулалурида харфли белгиларнинг индексларидаги рақамлар, одатда, қуйидагиларни ифодалайди: “1” – тадбирлар бажарилмасидан олдинги катталиклар, “2” – тадбирлар бажарилганидан кейинги катталиклар. Солиштирма капитал маблағлар қуйидагича ҳисобланади: (11) бунда К ОФ – асосий ишлаб чиқариш фондлари ўртача йиллик нархи, сўм Кўп номли маҳсулот ишлаб чиқаришда солиштирма капитал маблағлар қуйидаги формула бўйича аниқланади: 58 (11’) бунда с – ҳар бир қисмдаги маҳсулот бирлигининг таннархи, сўм. Янги техника бўйича чора-тадбирларни ишлаб чиқиш ва амалга ошириш сўнгра меъёрий ҳужжатни ишлаб чиқиш бир неча йилга чўзилиши мумкин: ИТИ, сўнгра тажриба-конструкторлик ишлари 1-2 йил, ишларнинг натижаларини жорий этиш ҳам 1-2 йил давом этади. Демак, харажатлар ишлаб чиқиш ва ўзлаштирмаларнииг бутун даврида давом этади. Бунда капитал маблағлар ҳажми йиллар бўйича жиддий фарқланади. Йиллик иқтисодий самарадорлик, одатда, маълум бир (ҳисобий) йилга ҳисобланади. Тадбирларни бажаришга турли вақтларда сарфланган харажатларни айнан ана шу ҳисобий йилга келтириш керак. Бунинг учун турли вақтларда сарфланган харажатларни ҳисобий йилга келтириш коэффициенти ёрдамида вақт омили ҳ исобга олинади: α t = (1 + �� ) t , (12) бунда �� – келтириш нормативи, 0,1 га тенг ўзгармас катталикдир; t – харажатларни ва ушбу йил натижаларини ҳисобий йил бошидан йиллар сонини ифодаловчи йиллар сони: t = T НТ - n , (12’) бунда Т НТ – янги техникани яратиш ва ўзлаштиришнинг умумий давом этиш йиллари; n – яратиш ва ўзлаштириш тартиб йиллари. Ҳисобий йил бошланишигача сарфланган харажатлар ва олинган натижалар α t га кўпайтирилади, ҳисобий йил бошлангандан кейин эса, ушбу коэффициентга бўлинади. Булар қуйидагича ифодаланади: 59 бунда K ∑ – янги техникани яратиш ва ўзлаштириш даврида вақт омилини ҳисобга олган ҳолда сарфланган жами капитал маблағлар, сўм; K n – n йилдаги капитал маблағлар ҳажми, сўм. α t = (1 + �� ) t формула бўйича ҳисобланган вақт омили бўйича келтириш коэффициентлари маҳсус жадвалда келтирилади. Жадвалда Т НТ – 1-10 йил учун α t , нинг қисман қийматлари келтирилади. 1-жадвал. Келтириш коэффициентларининг Ò ÍÒ α t 1 α t Ò ÍÒ α t 1 α t 1 2 3 4 5 1,1000 1,2100 1,3310 1,4641 1,6105 0,9091 0,8264 0,7513 0,6830 0,6209 6 7 8 9 1 0 1,7716 1,9487 2,1436 2,3579 2,5937 0,5645 0,5132 0,4665 0,4241 0,3855 Шуни ҳисобга олиш керакки, стандартлаштириш янги техника бўйича ишларнинг бир қисми бўлади. Шунинг учун стандартлаштиришнинг 60 иқтисодий самарадорлиги умумий иқтисодий самарадорликнинг бир улуши каби аниқланади. Ташкилотнинт ёки босқичнинг умумий иқтисодий самарадорликда қатнашиш улуши коэффициенти қуйидаги формуладан аниқланади: (14) бунда З i – i - ташкилот ёки босқичнинг ҳаражатлари; R i – i - ташкилот ёки босқич ишларининг қийматдорлик коэффициенти; n – ташкилотлар ёки босқичлар сони. Изоҳ – умумий ҳаражатлар тўғрисида маълумотлар йўқ бўлса, маош фондидан фойдаланиш рухсат этилади. Стандартлаштиришга (ёки муайян ташкилотга) тўғри келадиган иқтисодий самарадорлик Э ст қуйидагича ҳисобланади: (15) бунда Э ∑ – янги техник бўйича тадбирларни амалга оширишдан олинган умумий иқтисодий самарадорлик. Ишларнинг қийматдорлик коэффициентлари 2-жадвалда келтирилган. 2-жадвал. Ишларнинг қийматдорлик коэффициентлари Ишларнинг номи R i Илмий-тадқиқот ва тажриба конструкторлик ишлари Меъёрий ҳужжатларни ишлаб чиқиш Меъёрий ҳужжатларни жорий қилиш бўйича тадбирлар 5 4 1 61 Янги техника бўйича тадбирларни амалга оширишдан умуман кўрилган иқтисодий самарадорликни ва жумладан стандартлаштиришнинг иқтисодий самарадорлигини аниқлашда ҳисобларнинг маълум тартибига риоя қилиш керак. Қуйида ҳисобларни бажариш тартиби келтирилган: I Кириш қисми; – стандартлаштириш бўйича тадбирларнинг моҳияти (маҳсулотга меъёрий ҳужжат, комплекс стандартлаштириш дастури, атроф муҳитни муҳофазалашга стандарт, бирхиллаштириш бўйича тадбирлар ва ҳ.к); – кўрсаткичларни қиёслаш учун асос (илгари амалда бўлган меъёрий ҳужжатлар, чиқариладиган маҳсулот, кўрсатиладиган хизматлар) нинг техник-иқтисодий кўрсаткичлари; – Иқтисодий самарадорликнинг намоён бўлиш соҳалари (ишлаб чиқиш, лойиҳалаш, тайёрлаш, фойдаланиш, истеъмол қилиш, ташиш, сақлаш, таъмирлаш ва б.); – иқтисодий самарадорликни олиш манбалари; – фойдаланилган меъёрий ва бошқа ҳужжатлар (давлатлараро, давлатлар, тармоқ ва бошқа меъёрий ҳужжатлари, йўрнқномалар, методикалар),. 2 Ҳисоблаш учун бошланғич маълумотлар. Бошланғич маълумотлар қулайлик ва яққол кўриниши учун 3-жадвалда келтирилади. 3-жадвал. Бошланғич маълумотлар Кў рсаткич Кў рсаткич Кўрсаткичнинг қиймати Кўрсаткични олиш манбалари 62 нинг номи, ўлчов бирлиги нинг ҳарфли белгиси Асо с кўрсатки чнинг Стандартл аштириладиган Асо с кўрсатки чи Стандар тлаштири- ладиган кўрсаткични 1 2 3 4 5 6 Жадвалнинг 1 графасида таннарх, қўшимча капитал маблағлар, маҳсулот ишлаб чиқариш (ишлар) йиллик дастури (ёки кутилаётган ҳажми); хизмат муддати, сарфлар меъёрий кўрсаткичлари, тайёрлаш, таъмирлар, хизмат кўрсатишда меҳнат сарфи ва б. келтирилади. 2 графадаги ҳарфли белгиларнинг умум қабул қилинганлари қўлланилади. 3 ва 4 графаларда асосий ва стандартлаштириладиган кўрсаткичларнинг қийматлари кўрсатилади. 5 ва б графаларда тайёрловчилар ёки истеъмолчиларнинг маълумотлари, ҳисобий йўл билан олинган кўрсаткичлар, смета нархи, меъёрий маълумотлар ва бошқа манбалар кўрсатилади. Бу бўлимнинг ўзида ИТИ, ТКИ, меъёрий ҳужжатни ишлаб чиқиш ва жорий қилишга кетган ҳаражатлар аниқланади. Иқтисодий самарадорлик кўрсаткичлари 4-жадвалда келтирилади. 4-жадвал. Иқтисодий самарадорлик кўрсаткичлари Кўрсаткичлар номи Кўрсаткич қиймати Йиллик тежам, натурал бирликларда Йиллик тежам, минг сўм Йиллик иқтисодий самарадорлик, минг сўм Иқтисодий самарадорлик коэффициенти 63 Стандартлаштириш бўйича ишларга меҳнат сарфи ва ишлар нархи нормативлари Стандартлаштириш бўйича ишларга меҳнат сарфи ва ишлар нархи нормативлари буюртмачи билан асосий бажарувчи ўртасида шартнома тузишда шунингдек, ишларни бажариш режаларини ишлаб чиқишда ва стандартлаштириш доирасида илмий-техникавий маҳсулотга баҳоларни ўрнатишда уларнинг нархини баҳолашда асосли ёндашишга имкон беради. Меҳнат сарфи ва нарх нормативлари қуйидагиларни аниқлаш учун зарур бўлади: – стандартлаштиришни режалаштиришда меъёрий ҳужжатларни ишлаб чиқиш, уларга ўзгартиришлар киритиш ёки қайта кўриб чиқиш смета нархи; – меъёрий ҳужжатларни бажарувчилар ва ҳамкор бажарувчилар томонидан ишлаб чиқишга меҳнат сарфи ва смета нархи; – илмий-техникавий маҳсулот нархи; – меъёрий ҳужжатларни ишлаб чиқиш ва жорий қилиш иқтисодий самарадорлигини аниқлаш. Бунда қуйидаги асосий атамалар ва таърифлар қўлланилади: Норматив меҳнат сарфи – Муайян ишни бажариш учун зарур бўлган, киши-соат ёки киши-кунларда ўлчанадиган, иш вақти сарфининг ҳисобланган қиймати; Вақт нормаси – Мос операцион-техникавий шароитларда мос малакали бир ишчи ёки ишчилар гуруҳи томонидан ишларнинг маълум ҳажмини бажаришга зарур вақт сарфи. Стандартлаштириш бўйича иш деганда, стандартлаштириш бўйича маълум ташкилий, методик ёки техник масалани ечишга қаратилган, илмий ходимлар, мутахассислар ёки техник бажарувчилар томонидан бажариладиган ишлар мажмуи (илмий-тадқиқот ишлари, асос бўлувчи ёки бир турли маҳсулотнинг муайян хилига ёки гуруҳига меъёрий ҳужжатларни ишлаб чиқиш, буларга ўзгартиришлар киритиш, экспертиза ўтказиш) тушунилади. 64 Меҳнат сарфини аниқлашга қуйидаги босқичлар киради: – ишлаб чиқувчи-ташкилот учун меҳнат сарфи нормативлари асосида меҳнат сарфини ҳисоблаш; – ҳамкор бажарувчининг қатнашиш улушини ҳисобга олган ҳолда ишларга меҳнат сарфини ҳисоблаш; – ишларга таъсир этувчи омилларни ҳисобга олган ҳолда ишларга умумий меҳнат сарфини ҳисоблаш. Меҳнат сарфи нормативлари меъёрий ҳужжатни ишлаб чиқишнинг барча босқичларида ишларга сарфланадиган иш вақти миқдори билан аниқланади Ишлаб чиқиш босқичлари: лойиҳаларни кўриб чиқиш ва келишиш; илмий-техникавий ва келишув кенгашини ўтказиш; илмийтехникавий экспертиза ва б. дан иборат. Агар меъёрий ҳужжатни ишлаб чиқишдан олдин илмий-тадқиқот ва тажриба-конструкторлик ишлари ўтказиладиган бўлса, бу ишларга сарфланган ҳаражатлар ҳам ҳисобга олиниши лозим. Меҳнат сарфи нормативлари ишлаб чиқиладиган меъёрий ҳужжат турига ва стандартлаштириш даражасига боғлиқ. Умумий меҳнат сарфи асосида ишлар нархи аниқланади. Меъёрий ҳужжатнинг турига қараб уни ишлаб чиқишга меҳнат сарфи киши-соатларда қуйидаги формула бўйича аниқланади: Т р = Т б1 + Т б2 (1 + К н + К а + К м + К к + К т ), (16) бунда Т б1 – меъёрий ҳужжатни ишлаб чиқишдан олдин ўтказиладиган илмийтехник ва тажриба-конструкторлик ишларига меҳнат сарфининг базавий (асос) нормативи, киши-соат; Т б2 – меъёрий ҳужжатни ишлаб чиқиш базавий нормативи, киши-соат; К н , К а , К м , К к , К т – янгилик даражасини, ахборот ҳажмини, келишишнинг мураккаблигини, объектнинг конструктив мураккаблигини, тасдиқловчи ташкилотлар сонини ҳисобга олувчи мос коэффициентлар. 65 Т б1 нинг қиймати 173 дан 469 киши-кун, Т б2 160 дан 430 киши-кунгача боради; Т б қиймати стандартлаштириш бўйича ишларнинг турига қараб, 5 дан 225 киши-кунгача бўлади. Меъёрий ҳужжатни ишлаб чиқишда ҳамкор-ташкилотлар қатнашганда Т мҳ умумий меҳнат сарфи қуйидаги формуладан аниқланади: Ò ìõ = Ò ð (1 + 0,2 n ), (17) бунда n – ҳамкор бажарувчилар-ташкилотлар сони. Стандартлаштириш бўйича ишлар нархи (С) қуйидаги формуладан аниқланади: , (18) бунда З ма – ўртача ойлик маош, сўм; К қ – қўшимча тўланадиган ҳақга чегирма коэффициенти; К ис – ижтимоий сугуртага чегириа коэффициенти; К қх – қўшимча харажатлар коэффициенти. Қўшимча тўланадиган иш ҳақига чегирма, ижтимоий суғуртага чегирма харажатлар коэффициентлари режа бўлимидан олинади. Ҳисоблашда қуйидаги мумкин бўладиган вариантларни ҳам ҳисобга олиш лозим: а) ўз таркибига икки ва бундан ортиқ меъёрий ҳужжатни киритган бир меъёрий ҳужжатни ишлаб чиқишда умумий меҳнат сарфи К 1 =0,66 коэффициент ёрдамида тўғриланган жами сарф каби аниқланади. б) меъёрий ҳужжат варақларининг сонига боғлиқ бўлган ишлаб чиқишга умумий меҳнат сарфи К 2 коэффициенти ёрдамида кўпайтирилиши мумкин: – ҳужжат ҳажми 10 дан 60 варақгача бўлганда К 2 = 1,05; – ҳужжат ҳажми 60 варақдан ортиқ бўлганда К 2 = 1,10 олинади; 66 в) меъёрий ҳужжатни маҳсус мавзу бўйича ишлаб чиқишда асосий меҳнат сарфи К 3 = 1,20 коэффициент ёрдамида оширилади. 7 Стандартлар ва ўлчашлар бирлилигини таъминлаш устидан давлат текшируви ва назорати Текширув тўғрисида гапирилганда кўпинча “назорат” ва “контрол” тушунчалари билан учрашамиз. Бу атамалар қуйидагиларни англатади: Текширув – “текшириш” сўзидан олинган, бирор нарсанинг тўғрилигига ишонч ҳосил қилиш учун текшириш ўтказилади, назорат қилиш, контрол қилиш мақсадида текширищ, тафтиш ўтказилади. Бундай таъриф асосида “контрол” атамаси давлат тилида “текшириш” деб қабул қилинди. Назорат – бирор нарса устидан “назорат қилиш” сўзидан келиб чиққан. Бирор нарса устидан кузатув олиб борувчи шахслар гуруҳи, идора. Контрол – мос ўлчашлар, синашлар, таҳлил бажариладиган кузатувлар ва мулоҳазалар йўли билан мувофиқликни баҳолаш процедураси. Ўзбекистон Республикасининг “Метрология тўғрисида” Қонунида контрол (текшириш) ва назорат вазифалари аниқ чегараланган. Давлат метрологик текшируви – ўлчаш воситаларининг турини тасдиқлаш ва қиёслаш, уларни тайёрлаш, таъмирлаш, сотиш ва ижарага бериш бўйича давлат метрологик хизмати амалга оширадиган фаолият. Давлат метрологик назорати – Метрология қоидаларига риоя қилинишини текшириш мақсадларида давлат метрологик хизмат идоралари томонидан амалга ошириладиган фаолият. Давлат метрологик назорати ўлчаш воситаларини чиқариш, уларнинг ҳолати ва қўлланилиши, шу жумладан катталиклар ўлчов бирликларининг эталонлари, ўрнатилган метрологик қоидалар ва меъёрларга риоя қилиниши, шунингдек 67 аккредитланган метрологик хизматлар, марказлар ва лабораторияларнннг фаолияти устидан амалга оширилади. Ўзбекистон Республикасининг “Стандартлаштириш тўғрисида” қонуни ва Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 12 август 1994 й. №410 қарорида стандартлар ва ўлчашлар бирлилигини таъминлаш устидан давлат текшируви ва назорати (кейинчалик – давлат назорати) назарда тутилган. Давлат назоратининг асосий вазифаси давлат ва хўжалик бошқариш идоралари, тадбиркор субъектлар томонидан қуйидагиларнинг бажарилишини таъминлашдан иборат: – меъёрий ҳужжатлар ва метрологик қоидаларнинг ўз вақтида жорий этилишини ва уларга аниқ риоя қилинишини; ўлчашлар бирлилигини таъминлаш; – меъёрий ҳужжатлар ва ўлчаш воситаларининг илмий-техникавий даражасини таҳлил қилиш ва ишлаб чиқариш самарадорлигини ошириш, илмий-техникавий истиқболни тезлаштириш, меҳнат унумдорлигини ошириш, маҳсулотнинг техник савияси ва сифатини ошириш мақсадида меъёрий ҳужжатларни ва ўлчаш воситаларини ишлаб чиқишда фан ва техника ютуқларидан самарали фойдаланишга кўмаклашиш (Стандартлар ва ўлчашлар бирлилигини таъминлаш устидан давлат назорати тўғрисида Низом). Бу Низомга мувофиқ давлат назорати идоралари: • меъёрий ҳужжатларнинг ва метрологик қоидаларнинг, шу жумладан маҳсулотнинг аҳоли ҳаёти, соғлиги ва мулкига хавфсизлигига атроф муҳит муҳофазасига, бойликларнинг тежалишига, ўзаро алмашинувчанликка мажбурий талабларни ўрнатувчи қоидаларнинг ўз вақтида жорий қилиниши ва риоя қилинишини текширади, шунингдек буларни текшириш методларининг бирхиллигини, тамғалаш бирхиллигини, маҳсулотни ишлаб чиқиш, ишлаб чиқариш ва етказиб беришга шартномага киритилган, қонунда кўзда тутилган бошқа талабларнинг бажарилишини текширади. 68 • стандартлаштириш маҳкама хизматлари ва метрологик хизматлар ишини текширади; • ўзида яратилган маҳсулотнинг алоҳида турларини лабораторияларда синовдан ўтказади; • стандартлар ва ўлчашлар бирлилигини таъминлаш устидан давлат назорати натижаларини умумлаштиради, буларни ишлаб чиқишда фан ва техника ютуқларидан самаралироқ фойдаланишга кўмаклашади, меъерий ҳужжатлар ва метрологик қоидаларнинг ўз вақтида жорий этилмаслик, бузилиш сабабларини таҳлил қилади, давлат назорати идораларининг иш самарадорлигини ошириш бўйича тадбирлар ишлаб чиқади ва ўтказади; • агар меъёрий ҳужжатлар маҳсулотнинг техник савияси ва сифатини таъминлай олмаса ёки амалдаги қонунларга зид келса, уларни бекор қилади ёки бекор қилиш, амал муддатини чеклаш ёки қайта кўриб чиқиш тўғрисида белгиланган тартибда таклиф киритади. • меъёрий ҳужжатларни тасдиқлаш ва давлат рўйхатидан ўтказишда уларнинг экспертизасини ўтказади; • меъёрий ҳужжатлар, ўлчаш воситалари, сертификатлаштириш қоидаларини жорий қилиш ва уларга риоя қилишни текшириш жараёнида аниқланган бузилишларни бартараф этиш чора-тадбирларини кўради; Давлат назорати субъектларига давлат ва хўжалик бошқарув идоралари, тадбиркорлик субъектлари киради. Давлат назорати хўжалик юритувчи субъектларга нисбатан ҳаётий циклнинг барча босқичларида (тадқиқ қилиш, ишлаб чиқиш, тайёрлаш, ташиш, харидга чиқариш, сақлаш, фойдаланиш (истеъмол қилиш), таъмирлаш, қайта фойдаланишда амалга оширилади). Давлат назорати объектларига стандартлар, шу жумладан маҳсулотга мажбурий талабларни ўрнатувчи стандартлар, жараёнлар, ишлар, хизматлар (кейинчалик – маҳсулот), шу жумладан экспорт қилинадиган, импорт қилинадиган ва сертификатлаштирилган маҳсулот (бунда 69 сертификатлаштириш идоралари олдиндан хабардор қилинади), шунингдек ўлчаш воситалари киради. Давлат назорати даврий ва доимий бўлиши мумкин. Даврий давлат назоратида объектлар ва текшриш даврийлиги давлат назорати режасига биноан аниқланади. Доимий давлат назорати чиқариладиган маҳсулот сифатига норозиликлар муайян равишда бўлганда ва маҳсулотни стандартлар талабларига мувофиқ барқарор чиқариш учун шароитлар йўқ бўлганда ва бундай шароитларда ишлаб чиқаришни (металлургия, кимё саноати, болалар овқати – узлуксиз технологик жараённи) тўхтатиб бўлмаганда амалга оширилади. Доимий давлат назорати маҳсулотни қабул қилишнинг алоҳида тартиботи шаклида бажарилади. Давлат назорати стандартлар ва ўлчашлар бирлилигини таьминлаш устидан текшириш ва назорат бўйича давлат инспектори малакасига эга бўлган, белгиланган тартибда аттестатланган, давлат назорати идораларининг лавозимли шахслари томонидан бажарилади. Давлат назорати идораларининг лавозимли шахсларини давлат назоратига рухсат этиш белгиланган намунадаги маҳсус гувоҳнома билан тасдиқланади. Текширувчи идораларнинг фаолиятини маҳсус ваколатланган идора мувофиқлаштиради, бу идоранинг текширувга оид қарорлари мажбурий бўлади. 70 Адабиётлар : 1. Абдувалиев А.А., Авакян П.Г., Садыков А.Б., Умаров А.С., Хакимов О.Ш. Основы обеспечения единства измерений. Книга 1. – Ташкент, 2005. 2. Абдувалиев А.А., Алимов М.Н. Развитие и совершенствование систем стандартизации, метрологии и сертификации в Республике Узбекистан на период до 2010 года// Standart. – 2005. – №2. 3. Абдувалиев А.А., Алимов М.Н., Бойко С.Р., Мирагзамов М.М., Сабиров М.З. Основы стандартизации, сертификации и управления качеством. – Ташкент: Fan va technologiya, 2005. 4. Абдувалиев А.А., Авакян П.Г., Алимов М.Н., Гольцов В.Ф., Мирагзамов М.М., Сабиров М.З., Садыков А.Б. Основы стандартизации, сертификации, метрологии и управления качеством продукции. Учебное пособие. – Ташкент: Издательство ТГТУ, 2002. 5. Абдувалиев А.А. Некоторые аспекты совершенствования системы стандартизации в Узбекистане// Standart. – 2003. – № 2. 6. Алимов М.Н. Государственные научно-технические программы – важнейший фактор научно-технического прогресса// Standart. – 2004. – № 1. 7. Алимов М.Н. Реализация программ комплексной стандартизации в народном хозяйстве Узбекистана. – Т.: УзНИИНТИ, 1986. 71

Похожие

СТАНДАРТЛАШТИРИШ БЎЙИЧА ДАВЛАТ НАЗОРАТИ
Стандартлаштириш бўйича халқаро ташкилотлар
Метрология ва стандартлаштириш бўйича халқаро ташкилотлар
Метрология стандартлаштириш ва сертификатлаштириш фанининг мақсади ва метрология бўйича асосий атамалар
СТАНДАРТЛАШТИРИШ