Метрология асослари - Метрология - Рефераты

Метрология асослари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

33.9619140625 KB

М етрология асослари Режа: 1. Метрологиянинг предмети ва вазифалари 2. Метрологиянинг асосий тушунчалари 3. З амонавий метрологиянинг ривожланиш тарихи

Метрологиянинг умумий таърифи Уз.РСТ 8.010-93. “Улчашлар бирлигини таъминлаш давлат тизими. Метрология. Атамалар ва таърифларда берилган: метрология – ўлчашлар, уларнинг бирлигини таъминлаш усуллари ва воситалшари ҳамда керакли аниқликка эришиш йўллари ҳақидаги фан. “Метрология” юнонча сўз бўлиб “метрон” - ўлчов ва “логос” - (таълимот) сўзларидан тузилган. Метрология физик катталикларини ўлчаш, ўлчашларнинг талаб этилган аниқлигига эришиш усуллари ва уларнинг мувофиқлигини таъминлаш воситалари ва услублари ҳақидаги фандир. Метрологиянинг асосий вазифалари қуйидагилар: физик катталикларнинг бирликларини ўрнатиш, уларнинг эталонларини яратиш ва ишлатиш, физик константалар, материал ва моддаларнинг физик-кимёвий хоссаларини белгилаш ва аниқлаштириш, стандарт бошланғич маълумотлар ҳизмати ва стандарт намуналар ҳизматини юритиш, ўлчов асбобларини текшириш ва созлашнинг стандарт усул ва воситаларини яратиш ва жорий этиш, ўлчов воситаларининг давлат синовини ўтказиш. Метрология учта мустақил ва бир-бирини тўлдирувчи бўлимларга бўлинади. Уларнинг асосийси “Назарий метрология” бўлиб, унда ўлчаш назариясининг умумий масалалари баён қилинади. “Амалий метрология” бўлимида назарий тадқиқотлар натижаларидан фаолиятнинг турли соҳаларида амалда фойдаланиш масалалари ўрганилади. Ва ниҳоят, якунловчи “Қонунлаштирувчи метрология” бўлимида эса ўлчашлар бирлигини ва ўлчаш воситаларининг бир хиллигини таъминлашга йўналган техникавий ва ҳуқуқий меъёр, қоида ва талабларга риоя этилишини таъминлаш ва давлат томонидан мувофиқлаштиришга оид масалалар ўрганилади. Объектлар ва жараёнларнинг хоссалари ҳақида миқдорий маълумотларни етарли аниқлик ва ишончлилик билан ажратиб олиш метрологиянинг предмети ҳисобланади. Метрология воситалари - бу ўлчаш

воситалари ва метрологик стандартларнинг рацонал ишлатилишини таъминлайдиган услублар тўпламидир. Метрологиянинг асосий тушунчаси ўлчаш. Уз РСТ 8.010-93 бўйича таoрифласак, ўлчаш - махсус техникавий воситалари ёрдамида тажриба йўли билан физикавий катталикнинг миқдорини топиш. Улчашларсиз биронта фан яшай олмайди, шунинг учун ҳам метрология ўлчашлар ҳақидаги фан сифатида бошқа барча фанлар билан узвий алоқададир. Метрология ривожисиз ҳеч бир фан ривожлана олмайди. Улчашларнинг аҳамиятлиги уч томонлама: фалсафий, илмий ва техникавий жиҳатларда намоён бўлади. Улчашлар физик ҳодисалар ва жараёнларни билишнинг муҳим универсал услуби эканлигида метрологиянинг фалсафий жиҳати акс этади. Шу маънода метрология бошқа фанлар ўртасида алоҳида ўрин тутади. Улчашлар воситасида фанда назария билан амалиёт ўртасида алоқали кузатиш ва ўрганиш мумкинлиги метрологиянинг илмий жиҳатини кўрсатади. Улчашларсиз илмий фаразларнинг қай даражада тўғрилигини текшириш ва фанни ривожлантириш мумкин эмас.

НАЗАРИЙ МЕТРОЛОГИЯ Асосий таoрифлар ва атамалар М етрология постулатлари Физик катталиклар ъаыида таoлимот Щлчашлар методологияси Физик катталиклар бирликлари назарияси Бошланьич щлчаш воситалари (эталонлар) назарияси Физик катталиклар бирликларини нг щлчамларини узатиш назарияси Щлчаш воситалари Щлчаш услублари Щлчаш воситалари хатоликлари назарияси Щлчаш воситаларининг метрологик тафсилотларини аниылаш ва меoёрлашнинг тамойил ва усуллари Щлчаш воситаларининг метрологик ишончлилиги назарияси Щ лчаш услублари назарияси Щлчов маoлумотларини ыайта ишлаш назарияси Щлчашларни режалаштириш назарияси Щлчашларнинг чегаравий имкониятларини таълил этиш Щлчашлар хатоликлари назарияси Щлчашлар воситалари аниылиги назарияси Щлчашлар жараёнлари назарияс и М етрологиянинг асосий тушунчалари Щлчашлар бирлиги на - зарияси (физик катта - ликлар бирликларини такрор ифодалаш ва щлчамларини узатиш назарияси Щлчаш воситаларини ыурилиши назарияси Щлчашлар аниылиги назарияси 2.1-расм. Назарий метрологиянинг таркибий тузилиши Метрологиянинг асосий тушунчалари Бошқа фанларда бўлгани каби метрологияда ҳам асосий таърифлар, атамалар ва постулатларни шакллантириш, физик бирликлар ҳақида таълимот ва методологияни яратиш зарур. Айрим соҳаларда ўлчашлар асосини ўзига хос тушунчалар ташкил этади ва улар назарий жиҳатдан мустақил ривожланиб бораверади. Бундай шароитда асосий тушунчаларнинг

етарлича ишлаб чиқилмаганлиги аслида умумий бўлган ўлчамга оид бир хил масалаларни ҳар бир соҳада янгитдан ечишга мажбур қилади. Шу нуқтаи назардан ушбу бўлимни ривожлантириб бориш, аниқса, муҳимдир. Асосий таърифлар ва атамалар. Бу бўлим ўлчашларнинг турли соҳаларда шаклланган таъриф ва тушунчаларни метрология нуқтаи назаридан келиб чиқиб умумлаштириш ва аниқлаштириш билан шуғулланади. Асосий вазиқаси метрологик таърифларнинг ягона тизимини яратиш, шу асосда метрологияни ривожлантириб бориш, айрим ўлчаш соҳаларида эришилган ютуқларни бошқа ўлчаш соҳаларида ҳам қўллашга шароит яратишдир. Метрологик постулатлар бўлимининг вазифаси метрологиянинг назарий асосларини асиоматик қурилишини ривожлантириш, постулатлар асосида сермазмун ва тўлиқ назарияни яратиш ҳамда муҳим амалий хулосалар олишдир. Физик катталиклар ҳақида таълимот бўлимининг асосий вазифаси физик катталикларнинг ягона тизимини яратиш, яъни ҳосилавий катталикларни ифодалаш учун асосий катталиклар тизими ва боғланиш тенгламаларини танлашдир. Физик катталиклар тизими уларнинг бирликлари тизмини яратишга асос бўлиб хизмат қилади. Бу эса метрологик таoминот назрияси ва амалиётини мувоффақиятли ривожлантириб боришда жуда муҳимдир. Улчашлар методологияси бўлимида ўлчаш жараёнларини илмий ташкил этиш билан шуғулланади. Физик табиатни ва ўлчаш услублари турлича бўлган катталикларга оид ўлчаш соҳаларини бирлаштириши, умумлаштириш нуқтаи назаридан ўлчашлар методологиясининг аҳамияти жуда каттадир. Турли ўлчаш соҳаларида тўпланган тажриба, усуллар ва тушунчаларни умумлаштириш ва бир тизимга келтириш муайян муаммоларни келтириб чиқаради. Улчашлар методологияси бўйича ишларнинг асосий йўналишлари қуйидагилар:

1) ўлчаш усуллари ва воситалари арсеналининг янгиланиши, микрожараёнор техникасининг кенг қўлланилиши шароитида ўлчаш техникаси ва метрология асосларини қайтадан кўриб чиқиш; 2) ўлчаш жараёнларини тизимлилик нуқтаи назаридан таҳлил этиш; 3) бутунлай янги тамойиллар асосида ўлчашлар жараёнини ташкил этишни йўлга қўйиш. Улчашлар бирлиги назарияси. Мазкур бўлим назарий метрологиянинг марказий бўлими ҳисобланади. Физик катталикларнинг бирликлари назарияси, бошланғич ўлчов воситалари (эталонлар) назарияси ва физик катталикларнинг ўлчамларини узатиш назарияси бобларидан ташкил топади Физик катталикларнинг бирликлари назарияси. Бу бобнинг асосий вазифаси- мавжуд катталиклар тизими доирасида физик катталикларнинг бирликларини такомиллаштириш, бирликларни аниқлаштириш ва қайтадан аниқлаш. Бошқа вазифаси эса физик катталиклар бирликлар тизимини ривожлантириш ва такомиллаштириш, яoни асосий бирликларнинг таркибини ва таoрифларини ўзгартиришдир. Бу йўналишдаги тадқиқотлар доимий равишда, янги кашф этилган физик ҳодисалар ва жараёнлардан фойдаланган ҳолда олиб борилади. Бошланғич ўлчаш воситалари (эталонлар) назарияси. Бу бобда физик катталиклар бирликлари эталонларининг рационал тизимини яратиш, бирлигини таъминлаш масалалари билан шуғулланилади. Эталонларни такомиллаштиришнинг истиқболли йўналиши - табиий ўзгармас (стабил) физик жараёнларга асосланган эталонларга ўтиш. Асосий бирликлар эталонлари учун уларнинг барча метрологик тафсилотлари бўйича мумкин бўлган энг юқори даражага эришиш жуда муҳим ҳисобланади. Физик катталиклар бирликларининг ўлчамларини узатиш назарияси. Физик катталиклар бирликлари ўлчашларини марказлашган ва марказлашмаган асосда қайта ишлаб чиқариш алгоритмларини яратиш

мазкур бобнинг предмети ҳисобланади. Мазкур алгоритмлар ҳам метрологик, ҳам техник - иқтисодий кўрсаткичлари бўйича асосланган бўлиши керак. Улчаш асбоблари қурилиши назирияси. Бу бобда муайян фанларнинг ўлчаш усуллари ва воситалари қуриш тажрибаси бўйича умумлаштирилади. Кейинги йилларда электр ва айниқса ноэлектр катталикларнинг электрон ўлчаш воситаларини яратиш бўйича тўпланган билимлар катта аҳамият касб этиб бормоқда. Бу ҳолат микрожараёнорлар ва ҳисоблаш техникасининг жадал сурoатда ривожланаётганлиги ва ўлчаш воистларини яратиш, улардан фаол фойдаланилаётганлиги, шунингдек ўлчаш ва ўлчаш натижаларини қайта ишлаш жараёнларида автоматлаштиришнинг янги имкониятлари очилаётганлиги билан изоҳланади. Улчашлар аниқлиги назарияси. Бу бўлимда ўлчашларнинг муайян соҳаларида ривожланадиган усуллар умумлаштирилади. У хатоликлар назарияси, ўлчаш воситалари аниқлиги назарияси ва ўлчаш жараёнлари назарияси бобларидан таркиб топган. Улчашлар хатоликлари назарияси. Метрологиянинг марказий бўлимларидан ҳисобланади. Чунки ўлчашлар натижаларининг қай даражада обoективлиги бевосита уларнинг хатолиги қанчалик тўғри баҳоланганлиги билан боғлиқдир. Хатоликлар назарияси ўлчашлар хатоликларини таснифлаш, уларнинг хоссаларини ўрганиш ва ифодалаш билан шуғулланади. Улчаш воситаларининг аниқлиги назарияси. Мазкур боб ўлчаш асбоблари хатоликлари назариясини, ўлчаш воситаларининг метрологик тафсилотларини аниқлаш ва меъёрлаштириш тамойиллари ва услубларини, уларнинг метрологик ишончлигини таҳлил қилиш усулларини уч ичига олади. Улчаш жараёнлари назарияси. Улчаш билан боғлиқ масалаларининг мураккаблашиши, ўлчашлар аниқлигига бўлган талабларнинг доимо ўсиб бориши, ўлчаш услублари ва воситаларининг такомиллашиб бориш ўлчаш жараёнини рационал ташкил этиш ва самарали бажаришга йўналтирилган

тадқиқотлар ўтказилишини талаб қилмоқда. Мазкур боб таркибига ўлчаш услублари назарияси, ўлчаш маoлумотларини қайта ишлаш услублари, ўлчашларни режалаштириш назарияси ҳамда ўлчашларнинг чегаравий таҳлили каби қисмлар киради. З амонавий метрологиянинг ривожланиш тарихи Улчаш инсон онгли фаолиятидаги энг қадимги машғулотлардан бири ҳисобланади. Унинг пайдо бўлиши инсоният моддий маданиятининг сарчашмаларига бориб тақалади. Қадимги замонларда одамлар бир турдаги обoектлар - ҳайвонлар боши, жангчилар сони ва ҳоказоларни санаш билан кифояланишган, бундай шароитда физик катталик таoрифини киритиш шартли ўлчов бирликларини ўрнатишга зарурат сезилмаган. Шунингдек, саноқ ўтказиш учун махсус техникавий восталар тайёрлаш ва ишлатишга эҳтиёж бўлмаган. Лекин жамият ривожланиб бориши билан турли катталиклар - масофа, оғирлик, ўлча, ҳажм ва ҳоказоларни миқдорий баҳолашга эҳтиёж пайдо бўлди. Бундай баҳолашни саноққа келтиришга интилганлар ва шу мақсадда табиий ва антропологик бирликлар танланган. Масалан, вақт кун, йилларда; чизиқли ўлчамлар - қарич, қулочда; масофа - қадам, кунлик йўлда ўлчанган. Кейинчалик, саноат ривожланиши жараёнида ўлчаш воситалари турли катталикларни миқдори баҳолашга мўлжалланган махсус қурилмалар яратилган. Соатлар, тарозилар, узунлик ўлчовлари ва бошқа ўлчов қурилмалари шу тариқа пайдо бўлган. Уз ривожланишининг муайян босқичидан бошлаб ўлчашлар метрологиянинг шаклланишига сабаб бўлди. Метрология узоқ муддат амалдаги катталиклар ўлчовлари тўғрисида жамиятда қарор топган келишувларни қайд этувчи баённома фан бўлиб келди. Фан ва техниканинг ривожланиши турли мамлакатларда бир хил катталикларнинг хилма-хил ўлчовларидан фойдаланишга олиб келди.

Масалан, масофа Россияда верстада, Англияда милда, Марказий Осиё мамлакатларида фарсах (тош) да ўлчанарди. Бу эса давлатлараро савдо ва илмий алоқларда жиддий қийинчиликлар туғдирди. Физик катталиклар бирликларини бир хиллаштириш уларни вақтга ва бошқа турдаги тасодифлардан мустақил этиш мақсадида Францияда ўлчовларнинг метрик тизими яратилди. Табиий бирлик яoни Париж орқали ўтган Ер меридианининг қирқ миллиондан бир улуши - метр ушбу тизимнинг асосини ташкил этади. Масса бирлиги сифатида килограмм - куб дециметр ҳажмдаги тоза сувнинг +4 0 С ҳароратдаги массаси қабул қилинди. Париж Фанлар Академиясининг таклифлари 1791 йил 26 мартда Франция Таoсис мажлиси томонидан тасдиқланди. Шу тариқа физик катталикларнинг бирликларини ҳалқаро миқёсда бирхиллаштириш томон жиддий қадам қўйилди. 1832 йилда К.Гаусс физик катталиклар бирликлари тизимини асосий ва хосилавий катталиклар мажмуаси сифатида қуриш услубини таклиф этади. У мутлоқ (абсолют) бирликлар тизими деб номланган, учта ихтиёрий бир-биридан мустақил бирликлар: миллиметр (узунлик), миллиграмм (масса), секунд (вақт) дан таркиб топган бирликлар тизимини тузди. 1875 йилда 17 мамлакат, шу жумладан Россия, дипломатик конференцияда Метрик конвенцияни имзоладилар. Ҳозирги келиб жаҳоннинг 41 мамлакати конвенцияга қўшилган ва ушбу ҳамкорлик доирасида Халқаро ўлчовлар ва тарозилар бюроси ташкил этилиб, Париж яқинидаги Севр шаҳрида фаолият кўрсатиб келмоқда. Унда айрим физик катталиклар бирликларининг бир қатор ўлчовлари ва эталонларининг ҳалқаро прототиплари сақланади. Халқаро конвенцияга мувофиқ ўлчов ва тарозилар Ҳалқаро ўлчов ва тарозилар халқаро қўмитаси (УТХК) таoсис этилган бўлиб, унинг таркибига турли мамлакатларнинг олимлари киради. УТХК қошида 7 та консулpтатив қўмита (бирликлар, метрни аниқлаш, секундни аниқлаш термометрия, электр, фотометрия ва ионли нурланишларни ўлчаш эталонлари бўйича) фаолият кўрсатмоқда.

Метрологиянинг ривожига Д.М.Менделеев улкан ҳисса қўшган. 1893 йилда Россиянинг Намунавий ўлчовлар ва тарозилар депоси асосида ўлчовлар ва тарозилар бош палатаси ташкил этилиб, унга Д.И.Менделеев умрининг охиригача раҳбарлик қилган. Ушбу ташкилот метрология йўналишидаги илмий-тадқиқот муассасалари ичида биринчилардан саналади. Ҳозирга келиб, унинг асосида Д.И.Менделеев номидаги Метрология илмий-тадқиқот институти фаолият кўрсатмоқда. 1960 йилда XI ўлчовлар ва тарозилар бўйича Халқаро конференция - физик катталиклар бирликларининг Халқаро тизимини - СИ тизимини қабул қилди. Ҳозирга келиб метрик тизимдан дунёнинг 124 дан ортиқ мамлакатида қонуний асосда фойдаланилмоқда. Қонунлаштирувчи метрология халқаро ташкилоти ҳам халқаро метрологик муссасалар қаторига киради, у 1956 йилда ташкил топган. Метрологиянинг айрим масалалари Халқаро стандартлаштириш ташкилоти (ИСО) томонидан ҳал этилади.

А дабиётлар: 1. А.Г.Сергеев, В.В.Крохин. Метрология. Учебное пособие. М.: Логос, 2001. - 408 с.: ил. 2. В.П.Коротков. Основ метрологии и теории точности измерителнх устройств. М.: Изд. Стандартов, 1978. - 352 с. 3. Б.Э.Мухамедов. Метрология, технологик параметрларни ўлчаш усуллари ва асбоблари. Т.: Уқитувчи. 1991. – 320 б. 4. Р.Ж. Тожиев, А. Йўлдошев, Ш.Д. Султонов. Аҳмад ал-Фарғоний ҳаёти ва ижоди. Т.: Фан. 1998. 5. А.Абдураҳмонов. Улуғбек академияси. Т.: Қомуслар Бош таҳририяти, 1993. 6. А.Иброҳимов, Х.Султонов, Н.Жўраев. Ватан туйғуси. Т.: Узбекистон, 1996. –396 б.

Похожие

Метрология ҳақида тушунча

«МЕТРОЛОГИЯ ТЎҒРИСИДА АСОСИЙ МАЪЛУМОТЛАР»

МЕТРОЛОГИЯ БЎЙИЧА АСОСИЙ МАЪЛУМОТЛАР

Метрология, стандартлаштириш ва сертификатлаштириш

Метрология стандартлаштириш ва сертификатлаштириш фанининг мақсади ва метрология бўйича асосий атамалар