Kashtachilik san’ati tarixi - Труд - Рефераты

Kashtachilik san’ati tarixi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

116 KB

Kashtachilik san’ati tarixi Reja: 1. Kashtachilik san’ti tarixi. 2. Kashtachilik maxsulotlarini tikish texnologiyasi

О‘zbek milliy kashtachiligi (kashtadо‘zlik) amaliy san’tning eng qadimiy turlaridan bulib, u xalqning о‘z turmushini gо‘zal kilish istagi natijasida yuzaga kelgan. Kashtachilik san’ati nafaqat mamlakatimizda, balki chet ellarda ham shuxrat qozongan. О‘zbek xalk ustalari qo’llari bilan tikilgan kirpech, sо‘zana, zardevor, gulkurpa, choyshab kabilar. Germaniya Federativ Respublikasi, Belgiya, Amerika Qo’shma Shtatlari, Xindiston, Afg’oniston kabi xorijiy, shuningdek, mamlakatimizning Farg’ona vodiysida faqat xonadonlarda emas, balki mо‘zeylarda doimiy ekspozitsiyaga aylanib qolgan. Xozirgacha buyumlar о‘ziga xos gо‘zallik, nafis bezaklarning rang-barangligi bilan kishilarni xayratga solib kelmoqda. Badiy kashtachilik о‘zoq tarixga ega, buni arxeologik topilmalar va yozma manbalar isbotlab bermoqda. О‘zbek kashtachiligi iklim, tabiiy sharoit, muhit bilan bog’liq xolda barcha kasb-xunarlari bilan birgalikda rivoj topgan. Kashtachilik san’tining eng qadimiysi saqlanmagan. 14-15 asrlarga mansub miniatyuralar orqali kashtachilikning juda qadimdan rivojlanganligini ko’rish mumkin. Ispan elchisi Rui Gonzales de Klavixo Amir Temur saroyida О‘zbek milliy kashta bezaklarini ko’rganini kundaligiga yozib qoldirgan. 1467 yili Kamoliddin Bexzod «Zafarnoma» ga ishlagan «Temur taxda" miniatyurasida chodirga ishlangan kashtani ham aks ettirgan. 19 asrning ikkinchi yarmida kashta tikish mashinasining ixtiro etilishi kashtachilik korxonalarining vujudga kelishiga asos soldi. Mashinada kashtalarning ko’p ishlab chiqarilishi ularning badiiyligiga putur yetkazadi. Gul kashtalari unutila boshlandi. Lekin ayrim xillargina saqlanib qoldi. О‘zbek kashtachiligi qo’shni xalqlar kashtachiligi ta’sirida boyidi va rivojlandi. О‘zbek kashtachilariga nazar solsak, unda Xind, Xitoy, Rus, Afg’on, Kozoq, Qirg’iz va Tojik kashtachilarining usul va uslublarini uchratamiz. О‘zbek kashtachilarida o’simliksimon, geometrik hamda gul naqshlari ko’p bo’lsa, rus kashtachiligida geometrik, o’simliksimon shakllar, gullar, qush va mevalar ko’p tasvirlanadi. Qozoq va qirg’iz kashtachiligida esa ko’proq xayvonlar, shox va tuyoqlarini eslatuvchi elementlar tasvirlanadi.

Qadimiy an’analarga ko’ra, О‘zbek qizlari – bo’lajak kelinchaklar seplari – xar xil kashtachilik buyumlarini о‘zlari tayyorlashlari lozim edi. Kashtalar kanchalik nozik, chiroyli bo’lsa, qayliq shunchalik yuqori baxolanar edi. Qizlar 7-9 yoshdan boshlab kashta tikishga o’rgatilardi. Ular uch, to’rt yildan keyin mustaqil kashta tika boshlaydilar. Yetishib chiqqan kashtachilar о‘zining san’ati va tabiatiga ko’ra gо‘zallik xaqidagi orzularini ifodalashga xarakat qilganlar. Kashtachilikning maxsus turlaridan biri – applikatsiyadir. Applikatsiya - lotincha yopishtirish degan ma’noni bildirib, gazlama qog’oz va boshqa tikish yuli bilan bezash demakdir. Applikatsiya kashtadо‘zlikni maxsus turi bo’lib, u о‘ziga xos texnologiyaga ega. Asosiy matoga rangdor mato parchasini, charm va boshqalarni qadab, atrofi choklanadi. Applikatsiyada ko’pincha izma choklardan foydalaniladi. Kashtaning bu turi О‘zbekistonda yaxshi rivojlanmagan. Xozirgi vaqtda ko’pincha bolalar paltolariga, kuylaklariga, bosh kiyimlariga xar xil qush, meva, gul va xayvonlar tasviri applikatsiya usulida choklanadi. Ayrim xollarda ayollarning kiyimlari shu usulda bezatilyapti. Arxitekturada va biror buyumlarni bezashda applikatsiya usulida keng foydalanib kelinmoqda. Kashtachilikda bezak buyumlari turlari O’rta Osiyo kashtachilik juda keng tarqalgan bo’lib, oilada xar bir ayol kashta tikishni bilishi kerak bo’lgan. Shuning uchun xar bir oila о‘zi uchun kirpech, sо‘zana, dorpech, oynaxalta, choyxalta va boshqalarni о‘zlari tayyorlagan. Bezak buyumlarining turi juda ko’p masalan, sо‘zana, kirpech, choyshab, oynaxalta, choyxalta. Zardevor, palak, gulko’rpa, dorpech, bug’joma, parda, belbog’, takyapush (yostik ustiga yopiladigan), do’ppi, kuylak, dastro’mol, xamyon, joynamoz, sumka, nimcha, maxsi-kavush, xaltasa va boshqalar badiiy did bilan matolarga tikilgan. Keyinchalik satin, shoyi baxmalga tikiladigan b o’ ldi. Kashtachilikda ishlatiladigan bezak buyum turlari bilan

Joynamoz – yerga solib ustida namoz o’qiydigan to’shama. Islom diniga e’tiqod qiluvchilar ishlatishadi. U ibodat vaqtida kishini bu dunyodan ajratuvchi omil deb tasavvur qilinadi. Joynamoz xar xil matodan tayyorlanib, uning uch tomoni mexrob shaklida tikilgan bo’ladi. Undan machit, madrasa va uylarda foydalaniladi. U turli o’lchamda bo’ladi. Ibodatni kanda qilmaslik uchun boshqa narsalardan foydalanish mumkin. Masalan, chopon, qiyiqcha. Sholcha kabilardan, chunki ular diniy nuqtai -nazardan pok xisoblanadi. Joynamoz kashtachilikda juda chiroyli qilib bezatilgan bo’ladi. Zardevor – uy jihozi. U sidirg’a shoyi baxmal, satinga kashta tikib bezatilgan badiiy buyum. Zardevor О ‘zbek xamda tojiklarda yangi tushgan kelinning uyiga, shiftiga yoki devoriga ilib qo’yiladi. U zar ip yoki ipak hajmli bo’lib, eni 40-70 sm, uzunligi mo’ljallangan uyning devoriga moslab tikiladi. Palak - devorlarga ilinadigan eng yirik, eng qimmat bezak buyumlaridan biri. Palakda osmon va to’lin oy aks ettiriladi. Uni qadimda oq va malla b о ‘zga kashta tikib tayyorlangan. U s о ‘zanadan gullarining yirikligi, zaminiga xam kashta qoplanishi bilan farq qiladi. Palakni o’rtasida yirik oy tasviri qizil qirmizi, pushti ipak bilan kashtalanadi va atrofi juda chiroyli qilib qalampir elementlari qo’llaniladi. Palakda qirqtacha oy xam tasvirlash mumkin, shuning uchun oyning soniga qarab olti oyli palak, o’n ikki oyli palak, xattoki katta uylar uchun qirq oyli palak, tikilgani bizga ma’lum. Oylar turli ranglar bilan bir necha xil tasvirlangan. Mashxur kashtad о ‘zlar ba’zida oyni ajoyib naqshlar bilan bezab, о ‘z maxoratlarini namoyon etganlar. Agar oyni ichi sidirg’a rangda ifodalangan bo’lsa, uni oypalak, agar naqshli bo’lsa gulpanak va xokazo nomlar bilan yuritiladi. Keyingi vaqtlarda palakni qo’lda tikishga katta axamiyat berilmoqda. Kirpech – kirpush, tokchaga taxlab qo’yilgan kiyim-kechak ustidan yoki devorni vertikal bush joylariga ilib, uyni bezatib turishi uchun ishlatiladigan badiiy buyum. Kirpech kashtalari qo’lda yoki mashinada tikiladi. Kirpech qo’lda ilma kashta bilan bezaladi. U kiyim-kechakni changdan saqlaydi va uyni bezab turadi.

Odatda, palakka o’xshatib tikilgan kirpechpalak deb yuritiladi. Bu turi xam keng ishlatiladi. S о ‘zana – forscha s о ‘zana deb xam yuritiladi. Igna bilan tikilgan degan ma’noni beradi. S о ‘zana matoga kashta tikib tayyorlangan badiiy buyum bo’lib, xonani bezatish uchun devorga ilib qo’yiladi. U satin, baxmal, shoyi va boshqa matolarga kashta tikib tayyorlanadi. U о ‘ziga xos badiiy ko’rinishga ega. Matoning rangidan ustalarimiz kashta zamin sifatida foydalanadilar. Shuning uchun palakdan farq qiladi. S о ‘zana xar bir xonadonda bo’lgan, chunki bir qiz turmushga chiqishidan oldin о ‘zi uchun s о ‘zana tayyorlagan. S о ‘zana kelinlarning sepi xisoblangan. Kambagal oilada s о ‘zanani malla, oq b о ‘zdan, badavlatlarida esa shoyidan, baxmaldang tikishgan. S о ‘zana uchun kompozitsion joylashgan o’simliksimon naqshlardan foydalaniladi. S о ‘zana o’rtasida ko’pincha doirasimon gul tikilib atrofi guldor islimiy naqshlar bilan bezatiladi. S о ‘zana tikish juda qadimdan rivojlangan bo’lib, 19 asrgacha bo’lgan s о ‘zanalar saqlanmagan. Faqat 19 asrga oid Samarqand, Buxoro, Nurota, Farg’ona, O’rtatepa, Shaxrisabz, Toshkent va boshqa joylardagi s о ‘zana turlaridan namunalar bor. San’atning bu turi ayniqsa О ‘zbekiston va Tojikiston territoriyasida qadimdan keng tarqalgan. Keyingi paytlarda 40 yillardan boshlab s о ‘zana mashinada tikilib kelmoqda. Choyshab – forscha-tojikcha ruyjo – tun chodiri degan ma’noni bildiradi. Choyshab asosan taxmonga tutish, yotganda yopinish uchun to’shak ustida to’shaladi. To’shak ustidan yoziladigan choyshab kam kashtali oq surp, taxmonga tutiladigan satin, shoyi, baxmal va boshqalardan tikiladi. Xozirig vaqtda choyshabdan s о ‘zana kabi badiiy buyum sifatida xam foydalanib kelinmoqda. Rang xaqida Kashta tikish rang bilan chambarchas bogliqdir. Iplarni tanlashda ranglarning uyg’unlashuvini, ular bir-biriga qanday ta’sir etishini bilish zarur. Buning uchun

loaqal ranglarning asosiy xususiyatlari va о ‘zaro ta’siri – ranglarning uyg’unligi, ularning xil tushishi bilan qisqacha tanishib chiqish zarur. О ‘zaro mos ranglarni tanlashda berk spektr qatori ranglaridan iborat ranglar doirasi asos qilib olinadi. Ranglar doirasini diametri buyicha bir tomonida qizil, to’k sariq, va sarg’ish-yashil, ikkinchi tomonida zangori yashil, zangori, ko’k, ko’kish-binafsha ranglar qoladigan qilib ikkiga bo’lish mumkin. Doiraning qizg’ish-sariq bulagidagi ranglar va ularning hamma turlari iliq ranglar deyiladi. Bular ochiq ranglar bo’lib, qizdirilgan jismlarni, olovni, quyosh nurini eslatadi. Ular burtib chiqib, oldingi planda turganday ko’rinadi. Doiraning zangori-ko’k bo’lagidagi ranglarni va ularning hamma turlarini sovuq ranglar deyiladi. Ular ko’kimtir ufk, suv, m о ‘z ranglarni eslatadi. Bular iikinchi planda turganday ko’rinadi. Xar qanday rang о ‘zining tusi, och va to’kligi bilan xarakterlanadi. Rang tusi – qizil, ko’k, sariq va xakozo – rangdorlik. Rang tusiga ko’ra bir rangni ikkinchisidan (yashilni ko’kdan, kukni zangoridan) farq qilinadi. Ochiqliq – oq rangga yaqinlik darajasi. Sirti oq bo’lgan narsalar atrofimizdagi hamma narsalar ichida eng ko’p nur qaytaradigan bo’ladi. Shuning uchun oqqa yaqin (och pushti, och-sariq va boshqa) ranglar eng ochiq (demak, eng yorqin) ranglar bo’ladi. Rangninng tukligini quyuqlik darajasiga, eng ko’p rangdorligiga qarab belgilanadi. Masalan, ko’k rangni bundan ham ortiq ko’kartirib bulmasa, u tuk xisoblanadi. Hamma ranglar xromatik va axromatik («xromos» grekchada rang, a – inkor) ranglarga bo’linadi. Spektrdagi hamma ranglar, shu ranglarning bexisob hamma

turlari qatori xromatik ranglarga kiradi. Ular tonal deyiladi. Axromatik ranglarga oq, kulrang, qora ranglar kiradi. Bular tusi, turi yuk ranglardir. Ular neytral ranglar deyiladi. Axromatik ranglar to’k bo’lmaydi. Ularning rang tusi xam bo’lmay, bir- biridan yorqinligi bilangina farq qiladi. Eng yorqin rang – bu oq rang. Qoraning yorqinligi bo’lmaydi. Agar qizil rangning o’rtasida diametr o’tkazilsa, u ranglar doirasidagi qizil rangning taxminan to’grisidagi zangori-yashil rangni kesib o’tadi va xakozo. Demak, qizilga zangor-yashil, to’k sariqqa zangori, sariqqa – ko’k, yashilroq sariqqa – binafsha va xakozolar qo’shimcha rang bo’ladi. Rang tanlashda uning yana bir xususiyatini esda tutish kerak. Rang buyumning shaklini yoki katta-kichikligini о ‘zgartirib ko’rsatishi mumkin. Agar qizil va ko’k dog’lar bilan qoplangan yuzaga qaralsa, bunda qizil dog’lar ko’k dog’larga nisbatan yaqinroq bo’lib, aldab ko’rinishi mumkin. Och va iliq ranglar to ’ q va sovuq ranglarga qaraganda yaqinroq ko ’ rinadi . Shuning uchun iliq ranglar buyumlarni kattalashgandek , sovuq ranglar esa kichiklashgandek ko ’ rsatadi . Ranglarning bu xususiyatidan kiyimning ayrim bo ’ laklarini bo ’ rttiribroq , turtib turgan joylarini silliqroq qilib ko ’ rsatish uchun foydalansa bo ’ ladi . U zoqdan ko ’ rinadigan buyumlar kashtasini to ’ q kontrast rangdagi iplar bilan tikish mumkin . Kashta tikish uchun iplarni tanlash, ular rangini xillash buyumning nimaga mo’ljallanganligiga, gulning kattaligiga va qanday joylashishiga bog’liq bo’ladi. Odatda, kashta guliga asosiy o’rin berilib, fonga (gazlama rangiga) qo’shimcha o’rin beriladi. Shuning uchun fon naqsh rangidan ochiq bo’lib ajralib turmasligi kerak. Kashta gulining rangini tanlash bajarish texnikasiga (sanama chok, vladimiricha chok, tekis chok va x.) ham bog’liq bo’ladi. Kashta tikish asboblari va moslamalari.

Qo’lda kashta tikish uchun juda oddiy asboblar kerak. Bular: igna, angishvona, qaychi, santimetr, o’tkir uchli dukcha, kergi; bundan tashqari, millimetrlangan qog’oz, kalka, kopirovka qog’ozi. Kashta tikish uchun ch о ‘zinchoqroq k о ‘zli kalta (1- va 2-nomerli kashta tikadigan hamda turlanadigan) ignalar tanlangani ma’qul. Ignaning k о ‘zi katta bo’lsa, bir necha qavat ipni o’tkazish shuningdek, vladimiricha chokli kashtalarni tikishda ishlatiladi. Bu ignalar ipni sanash va ajratib olish uchun juda qulay. Jun ipni ignaga o’tkazish qiyin. Bu ipni o’tkazish uchun sotuvdagi ignalar komplektidagi ip o’tkazgichdan foydalanish mumkin. Uni bir qatim ipak yoki ingichka g’altak ip bilan o’tkazsa ham bo’ladi. Ipakni ikki qavat qilib, xosil bo’lgan petlya ichiga jun ip bilan birga tortib olinadi. Zich va yupka (markizet, polotno, shoyi, batis) gazlamaga kashta tikishda, k о ‘zi kichkina ingichka igna kerak buladi. Yugon igna sanchilgan joylarda teshik koladi., katta k о ‘zda esa ingichka ipni yaxshi tutib bulmaydi. Buyumlarni biriktirib ko’klash uchun 1- va 3-nomerli ignalar ishlatish qulayroq. Kashtani kergisiz tikishda, bir necha qavat gazlamaga igna sanchishda, buyumlar chetini buklab tikish va xokazolarda ignani gazlamadan o’tkazish uchun angishvona kerak bo’ladi. U barmoqni igna qirishidan saqlaydi. Angishvona o’ng qo’lning o’rta barmog’iga taqiladi, uning barmoqning yug’onligiga qarab tanlanadi, lekin u barmoqni siqib yoki undan tushib qolmasligi kerak. Ishlash uchun uch xil: uchni ingichka kichkina qaychi – kashta tikayotganda ip uchini qirqish uchun; katta qaychi – gazlama va kalava iplarni kirkish uchun. Qaychilar yaxshi charxlangan, tig’larining uchi to’la yopiladigan bo’lishi kerak. Santimetrli lenta tikish ishlarida buyum o’lchamlarini aniqlash, gazlamaga bezakni rejalash, tikish ishlarini bajarishda foydalaniladi.

Uchli dukcha (suyakdan, yog’ochdan yoki plastmassadan) oq tekis chokli kashta tikishda teshikchalar xosil qilish uchun ishlatiladi. Dukchaning diametri taxminan 5 mm, uzunligi 6-8 sm bo’lishi lozim. Kergilar gazlamani tarang tortib turish va deformatsiyalanishdan saqlash uchun ishlatiladi. Kergilar to’g’ri burchakli yoki doira shaklida bo’ladi. Doira shaklidagi yog’och kergi juda qulay. Kergilar diametri 20 – 40 sm li ikkita gardishdan iborat bo’lib, bir-birining ichiga tushib turadi. Agar kichik gardish katta gardish ichiga qiyin tushadigan bo’lsa, katta gardishning ichki tomonini jilvir bilan tozalash kerak, u juda kichik bo’lib, katta gardishdan tushib ketadigan bo’lsa, atrofiga yupqa gazlama o’rab qo’yish mumkin. Kashta tikiladigan gazlamani keragiga tortishda uni kichik gardish ustiga qo’yib, iplarini qiyshaytirmaydigan qilib to’g’irlanadi. Katta gardishni uning ustiga qo’yib, bosib gazlama tarang tortib qo’yiladi. Kergiga tortilayotgan yupka gazlama yirtilmasligi, shuningdek, kashta tikiladigan gazlama ish paytida kir bo’lmasligi uchun, uning ustiga o’rtasi kergining diametridan kichikroq doira qilib uyilgan boshqa gazlama qo’yiladi. Kergilar stolga maxkamlab qo’yish uchun vintli bo’lishi ham mumkin. Millimetrli kog’oz naqshlar, ayniqsa geometrik, sanama naqshlar t о ‘zishda kerak bo’ladi. Kashta gulni gazlamaga kuchirishga tayyorlashda kalka ishlatiladi. Naqsh avval originaldan kalkaga ko’chiriladi, keyin kalkadan gazlamaga ko’chiriladi. Kashta gulini gazlamaga ko’chirish uchun kopirka qog’ozi ishlatiladi. Gazlama va ip tanlash. Kashta tikish uchun gazlama bilan ip buyumning nimaga mo’ljallanganligiga, bezakning xarakteriga va tikish usuliga muvofiq tanlanadi. Masalan, vladimiricha choklar bilan sochikka kashta tikish uchun zich gazlama, masalan, lavsanli zig’ir tola gazlama bilan bir necha qavat xar xil rangli iplar kerak, bl о ‘zkani oq tekis

chok bilan tikish uchun esa, yupkaroq gazlama (markizet, chit va x. k.) bilan 1 – 2 qavat bir xil rangli mo’line ip kerak. Iplarni sanab tikiladigan kashta uchun polotno usulida tukilgan gazlamalar: zig’ir va yarim zig’ir tolali (okartirilmagan, oq va rangli), markizet, rogojok, shtapel va shoyi polotno, siyrak (pishitilgan zigir tola ipdan siyrak tukilgan) gazlama olinadi. Polotno usulida tukilgan gazlamalarining asos (polotnoning buyiga yunalgan) iplari bir ip oralab chalishadi, shuning uchun asos ipi bir gal arqoq ipining ustidan; bir gal uning tagidan o’tadi. Polotno usuli eng oddiy tikish usulidir. Iplari shunday usulda tukilgan gazlamalar pishik, kam ch о ‘ziladigan va kam kirishadigan o’ngi va teskarisi bir xil bo’ladi. Baxyasimon chokli kashta tikish uchun asos va arqoq iplarning yug’onligi bir xil gazlama kerak. Iplarnineg yug’onligi bir xil bo’lmasa, ish qiyinlashadi, chunki asos va arqoq iplarini sug’urib olishda sanaladigan iplar soni xar xil bo’ladi. Bunday kashtani tikishda gazlamaning asosiy ip tola, arkogi zigir tola bo’lgan yarim zig’ir tolali polotno ishlatib bo’lmaydi. Chizilgan kontur bo’ylab tikiladigan kashtalar uchun zig’ir tolali gazlamalar xam, shoyi xam, movut, yul-yul yoki katak gazlamalar xam, shuningdek, bo’rtgan yuli yoki katagi kashtaning guli va strukturasiga о ‘zviy mos kelsa, yirik strukturali gazlama xam to’gri kelaveradi. Kashta tikish uchun merserlangan (yaltillatish, mayin kilish uchun kuyuk ishkor eritmasida ishlov berilgan) zig’ir va oddiy ip va turli rangdagi leningrad mulinesi ishlatiladi. Leningrad muline ipning buyog’i chidamli, jilvali va pishiqligi yetarli darajada bo’ladi. Shuningdek, jun, shtapel, ipak, sintetik (kashmilon, lavsan, kapron) iplar, ola-bula pishik ip, ip va jun garus xam yaraydi. Tayyorlov ishlari uchun (asosiy polotnoga gazlama parsachini kuklash), buyum chetlarini buklab tikish, rangli oddiy 40-, 50-, 60- nomerli galtak ipi, ok tekis chokning tortimlarini tikish uchun esa 80- nomerli ip ishlatiladi. Iplar pishik, bir tekis buyalgan, yoruglik va suvga chidamli bulishi kerak. Ipning pishikligi kul bilan tortib tekshiriladi:

yaxshi ip darrov о ‘zilmay ch о ‘zilish lozim. Ip buyogining chidamliligini tekshirish uchun ipni kuyoshga kuyib kuriladi: bunda ip okarmasligi kerak. Muline ip kalavasini ochib, tuguncha bir joyidan kirkiladi. Kalavada 14 ta livit, xar livitda 6 tadan ingichka ip buladi. Kashtadagi iplarning rangini moslab tanlash uchun ip namunalari uralgan kartonchalar yasab olish tavsiya etiladi. Buning uchun о ‘zunligi 15-20 sm, 4 sm karton tasmachalari kirkib olinadi. Tasmachaning о ‘zun tomoni buylab xar 1 sm oralikda nuktalar kuyib chikiladi. Kaychi bilan karton xar ikki santimetrida oldin bir tomonida, keyin ikkinchi tomonida yarim aylana yoki uchburchak shakli kirkib chikiladi. Kirkilgan joylar bir-biriga rupara bulishi kerak. Kalavadan bitta livitni adratib olib, kartonning kirkilgan joyiga urab kuyiladi. Bitta karton tasmachaga bir necha tusdagi ipni och rangidan tuk rangiga uta boradigan kilib joylashtiriladi. Xar xil rangli iplarni sochdek kilib urish yaramaydi. Bunda bir xil rangdagi ip ikkinchi ip rangi bilan korishib ketadi-da, boshka tusga kirib, tanlab olishni kiyinlashtiradi. Kashtadо‘zning ish urni. Kashta tikish kulay bulishi, charchatmasligi uchun, ish urnini tugri tashkil etish, mexnat kilishning muayyan koidalariga rioya etish kerak. Asbob va moslamalar kuyiladigan stol ustidagi ishga yoruglik chap tonidan tushadigan xolatda turishi kerak. Agar stolda yashikcha bulsa, unda ip maxsus xaltada, asboblar kutichada, kashta gulli kalka kogozi papkada saklanishi mumkin. Gavda xolatiga axamiyat berib, bukchayma, boshni juda past egmasdan utirish kerak. Ishvaktida gavda biroz oldinga engashgan bulishi, k о ‘z bilanish urtasidagi oralik 25-30sm dan oshmasligi lozim. Shu maksadda ba’zan kergini tagiga taxtacha, kitob va xokazolarni kuyib balandrok urnatiladi. Stulni suyanchigiga suyanish mumkin buladigan kilib, stolga yakinrok surib kuyiladi. Ish vaktida kulni tugri kuyish katta axamiyatga ega: chap kulkergi tagida bulib, ung kul kergi ustida bulishi kerak. Siyrak gazlamaga va turga baxyasimon

suv chokli kashta tikishda ung kulda ignani uning uch tomoni bilan kashtaning teskari tomonidan utkaziladi. Ignaning uchli tomonini chap kulda tutib, kul bilan ip tortib kuyiladi. Zich gazlamalarga kashtatikishda kashtaning ungiga ignani uning uchki tomoni bilan chikariladi. Kashta tikilgan buyumlarga ishlov berish. Kashta tikilgan buyum toza bulib, teskari tomonidan namlangan mato bilan dazmollangan bulishi kerak. Buyumning ikki marta buklab tikilgan cheti ung tomonidan xam dazmollanadi. Yaxshi yuviladigan gazlamaga ok kashta tikilgan buyumlar oddiy usul bilan yuviladi, lekin bunda, ayniksa yirik kavik bilan tikilgan kashtani yuvishda, kashta gul о ‘zgarib kolmasligi uchun, uni kattik ishkalamaslik kerak. Rangli kashta tikilgan buyumlarning kiri ilik suvda juda extiyot kilib yuviladi. Ularni ivitib kuyib, kaynatib yoki ustidan kaynok suv kuyib bulmaydi. Yuvilgan buyumni yaxshilab sovuk suvda chayib sikib, buyumni namrok paytida teskari tomonidan, tagiga yumshok narsa solib dazmollanadi, shunda kashta gul burtgan va kabarik bulib chikadi. Kashta tikilgan salfetkalar, kashta poyondozlar, dasturxonlarning chetlari ch о ‘zilib ketmasligi uchun urtasidan boshlab dazmollanadi. Dazmollangan bunday buyum to sovuguncha yoyilgan xolda yotishi kerak. Qo’l kashta chok turlari. Rus xalq kashta choklari bajarish texnikasi buyicha shartli ikki gruppaga bo’linadi: gazlama ipini sanab tikiladigan sanama choklar va olidndan chizilgan kontur bo’ylab tikiladigan ixtiyoriy choklar. Sanama kashtalar о ‘z navbatida gazlama tagiga o’tkazib tikiladigan va baxyasimon deyiladigan kashta va gazlama ustiga tikiladigan kashtalarga bo’linadi. Turli merejkalar, mayda baxya, rangli konturli baxya bug’macha baxya, gipyurlar, rangli chirmashma va boshqalar baxyasimon kashtaga tikiladi. Bunday

kashta turlari gazlama ustida bo’lmay, uning strukturasini xuddi о ‘zgartirgandek gazlamaning о ‘zida bo’ladi. Gazlama ustiga tikiladigan sanama kashta choklarga iroqi, chizma chok, atlassimon chok, sanama tekis chok, o’rim va boshqa choklari kiradi. Chizma kontur bo’ylab ixtiyoriy tikiladigan kashtalarda kashta gul konturi bo’ylab baxya choklari tushiriladi yoki kashta gulni to’ldirib tikib, dona-dona, bo’rtik fakturali ko’shimcha satx hosil qilinadi. Bunday choklarga tekis choklar (oq tekis chok, vladimircha chok, rangli tekis chok va boshqalar), shuningdek, kontur va oddiy choklar – suv chok, iroksimon chok, urim chok va boshka choklar kiradi. Kashta tikishda odatda, bir necha chok bir vaqtning о ‘zida ishlatiladi. Kashta choklarning hamma turlari, qoida buyicha kergida tikiladi.

Foydanilgan adabiyotlar: 1. I. Jabborov «o`zbek xalq etnografiyasi» T-1994-52-82-b. 2. T. Xo`jayev. K.Abdullayev «Ajdodlar qiyofasi» Turkiston gaz. 92.26.IX. 3. M.Rustomov«O`zbekiston etnografiyasi»Tosh;1991I-IV jild. 4. Ostraumov. N.P. Sartu T. 1908. 5. Tolstov. S.P. «qadimiy Xorazm mad. izlab»T. Fan 1957. 6. I. Jabborov «o`zbek xalq etnografiyasi». Tosh.199487-99 б. U. qaroboyev «o`zbek bayramlari» Т . 1991. 7. www.e-tarix.uz

Похожие

Gilam to’qish san’ati, tarixi va uslublari

Savat to’qish san’ati. Bo’yra to’qish san’ati

Gаnchkоrlik san’ati haqida. Gаnch materiallari, moslamalari, tasvir hosil qilish ishlari

Xalq hunаrmаndchiligi, uning turlari va ahamiyati

Kashtashilik sаn’аti haqida. rаnglar, ularning turlari, ta’siri, tasvirlarni asosga tushirish usullari