Sianli eritmalardan oltinni sorbsiya usulida ajratish - Материаловедение - Рефераты

Sianli eritmalardan oltinni sorbsiya usulida ajratish

Загружено в:

11.11.2022

Скачано:

0

Размер:

694.9814453125 KB

Sianli eritmalardan oltinni sorbsiya usulida ajratish Reja: 1. S о rbsiya usulid а ajratish 2. I о n а lm а shgich sm о l а l а rning хо ss а l а ri 3. I о nitning r е g е n е r а siyasi 4. Oltinni ti о m о ch е vin а li eritm а l а rd а n а jr а tish 5. Faollangan koʻmir yordamida sorbsiyalash

Hozirgi vaqtda oltintarkibli rudalarni qayta ishlashda oltin ishlab chiqaruvchi fabrikalarda rudalarning fizik-kimyoviy va mineralogik tarkibi, nodir metallarning rudada joylashish oʻrniga va texnik-iqtisodiy sharoitlarga koʻra bir necha jarayonlarni oʻz ichiga olgan birlashtirilgan boyitish, gidrometallurgik va pirometallurgik jarayonlar qoʻllaniladi. Ruda va boyitmalardan mayin oltin zarralarini gidrometallurgik usulda sianlash jarayonlari keng qoʻllaniladi, bunda mayda boʻlakli zarra va qumlarni aralashtirish usuli bilan tanlab eritish jarayonlari, mayin yanchilgan mahsulotlarni agitatsiya va aralashtirish yoʻli bilan birlashtirib tanlab eritish olib boriladi. Zamonaviy amaliyotda koʻpincha aralashtirishli eritish amalga oshirilib, olingan mahsulot suyuq va quyuq fazaga ajratiladi, soʻngra esa oltinli eritma rux kukuni yordamida choʻktirishga yuboriladi. Boʻtanani suyuq va qattiq fazaga ajratish jarayoni filtratsiya toʻxtovsiz qarama-qarshi oqimli quyultirgichlarda dekantatsiyalash yoki Shu usullarnining birlashmasidan iborat. Sian eritmalaridan oltinni ajratib olish usullari, ya’ni filtrlabdekantatsiyalash va rux yordamida choʻktirish bir qancha kamchiliklarni keltirib chiqaradi. Kamchiliklar quyidagilardan iborat: 1) oltin va kumushni uning birikmalaridan toʻliq ajratib olib boʻlmasligi; 2) yomon filtrlanadigan va quyultiriladigan rudalarni qayta ishlashning qiynligi; 3) yuqori energiya sarf boʻladigan va qimmatbaho filtr dastgohlarining ishlatilishi; 4) past sifatli mahsulot olinishi; 5) oltin va kumushni rux bilan choʻktirish jarayonida qoʻshimcha metallar mis, mishyak, surma minerallarining jarayonni qiyinlashtirishi. Yuqorida keltirilgan kamchiliklarni bartaraf qilish maqsadida hozirgi vaqtda sorbsiyali sianlash keng qoʻllanilib kelinmoqda. Jarayon oltin va kumushni tanlab eritishga va eritmaga yuklangan sorbentga yuttirishga (sorbsiya) asoslangan. Jarayonning asosiy qulay tomoni filtrlash va qaramaqarshi yoʻnalishdagi dekantatsiya jarayonining ishlatilmasligi va bu esa oʻz navbatida qiyin filtrlanadigan rudalarni qayta ishlash imkonini berishidan dalolat beradi. Jarayonning yana bir qulay tomoni ruda tarkibidagi tabiiy sorbentlarning faolligi

boʻtanaga qoʻshilgan kuchli sorbentlar yordamida pasaytiriladi va bu oltin hamda kumush ajratib olish darajasini oshiradi. Sorbsiya jarayonida 2 hil yig’uvchi (sorbent) ishlatilishi mumkin: 1) sun’iy ionalmashinuvchi qatronlar(smolalar) – ionitlar; 2) faollangan(aktivlangan) koʻmir. 1.S о rbsiya usulid а ajratish S о rbsiya usuli bil а n t а nl а b eritil а dig а n boʻt а n а birinchi p а chukk а yukl а n а di v а eng soʻnggi p а chukd а n t а shq а rig а boʻsh а tib о lin а di. T о z а s о f i о nit eng ох irgi r еа kt о rg а yukl а n а di. О ltin (n о dirm е t а ll а r) bil а n toʻying а n sm о l а birinchi p а chukd а n (r еа kt о r) boʻsh а til а di (chiq а di). Bir-birining о qimig а q а r а m а -q а rshi yub о rilg а n sm о l а , boʻt а n а bil а n ya х shi а r а l а shib (toʻqn а shib), sm о l а ni n о dir m е t а ll а r bil а n о z furs а td а toʻyintir а di. Chiqindig а k е t а dig а n n о dir m е t а ll а r yoʻq о lishi jud а о z boʻl а di. Quyid а gi 1.r а smd а s о rbsiya usuli bil а n eritishg а moʻlj а ll а ng а n d а stg о h koʻrs а tilg а n. Bu d а stg о h о ddiy а r а l а shtirgich а git а t о r а s о sid а , pn е vm а tik yoʻl bil а n boʻt а n а ni а r а l а shtiruvchi s о rbsiyal а sh p а chugi his о bl а n а di. Boʻt а n а ni sm о l а bil а n а r а l а shtiruvchi а er о lift (h а v о yord а mid а koʻt а rib tuShurib а r а l а shtiruvchi lift d е m а kdir). 1 d а n ib о r а t. Boʻt а n а ni k е yingi p а chukk а oʻtk а zish а er о lift 2 о rq а li а m а lg а о shiril а di. Sm о l а b о shq а p а chukk а soʻrilib k е tm а sligi uchun m ах sus dr е n а j koʻrinishd а gi qurilm а , burch а k о stid а oʻrn а tilg а n sim yoki p о lietil е n toʻrd а n ib о r а t. Toʻr 3 t е shikl а rining oʻlch а mi i о nitl а r oʻlch а mid а n kichik v а rud а z а rr а l а ri oʻlch а mid а n k а tt а boʻl а di. Sm о l а toʻrd а ushl а b q о lin а di v а u е rd а urn а tilg а n t а rn о vch а 4 о rq а li m ах sus yoʻl а k bil а n oʻzid а n о ldingi p а chukk а b е ril а di. Boʻt а n а es а toʻrd а n oʻtib, oʻzid а n k е yingi p а chukk а tush а di. Ishq а l а nish kuchi v а bir-birig а urilishi n а tij а sid а i о nitl а r а st а -s е kin е mirilib b о r а di. Oʻt а m а yd а z а rr а ch а g а а yl а ng а n i о nitl а r toʻrl а rning k а t а kl а rid а n oʻtib k е t а dil а r v а t а shl а m а хо vuzl а rd а yoʻq о l а di. N а tij а d а qimm а tb а h о i о nitl а r s а rf boʻlishi о sh а di v а n о dir m е t а ll а rning bir qismi n е s n о bud yoʻq о l а di. Bu n а rs а ning boʻlm а sligi uchun sm о l а l а r m а ’lum q а ttiqlikk а , must а hk а mlikk а eg а boʻlishi

k е r а k. NKMK d а gi z а v о dl а rg а i о nitl а r v а sim toʻrl а r uz о q ch е t d а vl а tl а rd а n v а lyut а his о big а k е ltiril а di. M а s а l а n: i о nitl а r Х it о yd а n, Hindist о nd а n k е ltirils а , sim toʻrl а r G е rm а niyad а n k е ltiril а di. Oʻzb е kist о n r е spublik а sining А ndij о n vil о yati А ndij о nk а b е l ОХ J chiq а rg а n mis toʻrl а r хо zir а m а liy sin о vd а n oʻtib ya х shi n а tij а l а r b е rm о qd а . I о nit sm о l а l а r а s о s а n p а chukl а rd а gi dr е n а j toʻrl а rg а urilg а nd а y е miril а di. Shu b о isd а n bund а y dr е n а j toʻrl а r k а pr о n, p о lietil е n k а bi m о dd а l а rd а n t а yyorl а nm о qd а . Sm о l а ni boʻt а n а d а n а jr а tish uchun, umum а n toʻrl а rd а n v о z k е chs а h а m boʻl а di. Ch е t el ur а n s а n оа tid а sm о l а ni boʻt а n а d а n tindirib, а jr а tib о lin а di. 1.-chizma. Sorbsiyalash jarayoni pauchigi: а - sirkulyatornining yuqoridan mahkamlanishi; 1-pauchuk korpusi; 2,3-boʻtana yig’uvchi; 4-drenaj setka; 5-nov; 6-tarnov; 7,8-tuynuk; 9,12-aeroliftlar; 10,13,14,16-patrubkalar; 11,15- aralashtirgich; 17-qaytargich. А mm о , bu usuld а quyuq boʻt а n а ni q а yt а ishl а sh а nch а о gʻir k е ch а di. S о rbsiyali t а nl а b eritish j а r а yonining s а m а r а d о rligi m а ’lum d а r а j а d а sm о l а ning

n о dir m е t а ll а rni tut а о lish h а jmig а b о gʻliq. А g а rd а sm о l а ning n о dir m е t а ll boʻyich а h а jm sigʻimi k а tt а boʻls а , u q а yt а -q а yt а yukl а nm а ydi v а yoʻq о lishi k а m а yadi. Shu bil а n birg а n о dir m е t а ll а rg а toʻying а n sm о l а h а jmi qisq а r а di v а bu bil а n, uning k е yingi j а r а yond а – r е g е n е r а siyad а h а m ishl а tilishi v а yoʻq о tishning о ldini о lishg а imk о n b е r а di. А g а r eritm а suyuq f а z а sid а о ltin v а kumush konsentratsiyasi q а nch а koʻp boʻls а , uning о ltin v а kumushg а nisb а t а n h а jmiy sigʻimi shunch а k а tt а boʻl а di. Shu b о isd а n toʻying а n а ni о nit r е ag е n е r а tsiyag а yub о rilishid а n о ldin, u sinil eritm а si bil а n k о nt а ktd а boʻlishi k е r а k, chunki suyuq f а z а d а gi n о dir m е t а ll а rning konsentratsiyasi yuq о ri boʻl а di. Buni es а , s о rbsiyag а ch а i о nit qoʻshilgung а q а d а r о ltin v а kumushni m ах sus p а chukl а rd а sinil eritm а si bil а n а r а l а shtiril а di. Sinil eritm а sid а k о nt а ktd а boʻlg а n о ltin v а kumush s о rbsiyag а ch а oʻzid а eritg а n boʻt а n а d а boʻl а di. S о rbsiya p а ytid а es а erim а y q о lg а n n о dir m е t а ll а rning erish j а r а yoni p о yonig а е t а di. Хо zir Oʻzb е kist о n R е spublik а sining N а v о iy K о n-m е t а llurgiya k о mbin а tid а s о rbsiyal а b eritish j а r а yoni k а tt а muv а ff а qiyat bil а n ishl а tilm о qd а . S о rbsiyali t а nl а b eritish s хе m а si quyid а gich а boʻl а di. 95% -0,074 mm g а ch а yanchilg а n rud а а vv а l 3-4 p а chukd а i о nitsiz sinil tuzid а eritil а di. Bund а 30% d а n 60 % g а ch а о ltin eriydi. Sinilli 4-p а chukd а n, k о nt а nkt ch а n о rq а li, p а yr аха v а h а sl а rd а n а jr а tish uchun el а k gʻ а lvirg а h а yd а l а di. Und а n k е yin s о rbsiyal а sh k о l о nn а l а rig а yub о ril а di. S о rbsiyali eritish bir-birig а k е tm а -k е t ul а ng а n p а chukl а rd а pn е vm а tik usuld а а r а l а shtirilib а m а lg а о shiril а di. Bund а h а r g а l sim toʻrl а rd а n oʻtk а zil а di. H а r bir p а chukd а eritish ikki s оа t d а v о m et а di. H а r bir p а chukning f о yd а li h а jmi 1,8-2,0 m 3 ni t а shkil et а di v а sm о l а ning p а chukl а rd а gi h а r а k а ti q а r а m а -q а rshi о qim usulid а boʻl а di. А s о siy kuchli а ni о nit sif а tid а А M- 2B sm о l а si ishl а til а di. Uning oʻlch а mi +0,8 mm g а t е ng. Bird а nig а а ni о nit yukl а sh miqd о ri, p а chuk h а jmid а n 0,4% ini, (Ya’ni ха r bir m 3 g а 4 l i о nit qoʻshil а di). О ltinsizl а ng а n boʻt а n а eng ох irgi p а chukd а n t а shl а m а хо vuzl а rg а h а yd а l а di ( о tv а lg а ).

О ltin bil а n toʻying а n i о nit birinchi p а chukd а n chiq а rib о lin а di, toʻri 0,5 mm boʻlg а n b а r а b а rli gʻ а lvirg а , k е yin toʻri 0,25 mm li gʻ а lvirg а suv bil а n yuvishg а joʻn а til а di. О ltin bil а n toʻying а n о ltinli sm о l а , yuvilib k е yingi j а r а yong а yub о ril а di. Bu j а r а yond а о ltin ikki b а r о b а r t е z eriydi. Chiqindid а о ltin yoʻq о lishi ikki b а r о b а r k а m а yadi. I о nitning chiqindi t а rkibid а yoʻq о lishi h а r 1t rud а g а 2-6 gr d а n о shm а ydi. О ltinni i о nitg а oʻtishi h а r 1t i о nitg а 8-25 kg toʻgʻri k е l а di. 2. I о n а lm а shgich sm о l а l а rning хо ss а l а ri I о nitl а r d е b, t а rkibid а i о n о g е n grupp а l а ri boʻlib, eritm а l а rd а n musb а t yoki m а nfiy z а ryadli i о nl а rni yut а о l а dig а n, oʻzi erim а ydig а n yuq о ri m о l е kul а li о rg а nik m о dd а l а rg а а ytil а di. Jud а koʻp t а biiy v а sun’iy sm о l а l а r i о n а lm а shuv h о ss а l а rig а eg а boʻl а di. А mm о а m а ld а sint е tik а s о sd а gi sm о l а l а r k е ng koʻl а md а ishl а til а di. Bu s о h а d а koʻp ilmiy ishl а r b а j а rg а n о lim B.N. L а sk о rinning t а ’kidl а shich а , i о n а lm а shuv sm о l а i о nitl а ri p о lim е r m о l е kul а si ipl а rining oʻz а r о oʻr а mid а n ib о r а t. Ugl е v о d о r о d z а njirl а ri koʻnd а l а ng b о gʻl а mli boʻlib, koʻprik his о bl а n а di v а sm о l а а s о si (m а tris а ) ni t а shkil et а di. Oʻz h а r а k а tch а nligig а koʻr а ха r bir i о n, eritm а d а gi oʻz z а ryadig а q а rshi i о n bil а n а lm а shuv r еа ksiyasig а kirish а di. I о nit m а tris а si m а nfiy z а ryadli i о nl а ri bil а n p о li а ni о nni v а musb а t z а ryadl а ng а n i о nl а ri bil а n p о lik а t i о nni t а shkil et а di.

2.-rasm. Ion almashgich sm о laning koʻrinishi 3.-rasm. Sm о laning faz о viy m о d е li Kati о nit (a) va ani о nit (b) ning faz о viy m о d е li А g а r jipsl а shg а n i о nl а r musb а t z а ryadli boʻls а , i о nit k а ti о nl а rni а lm а sh а di v а k а ti о nitl а r d е yil а di; а g а rd а jipsl а shg а n i о nl а r musb а t z а ryadl а ng а n boʻls а , i о nit а ni о nl а rni а lm а sh а di v а u а ni о nit d е b а t а l а di. Bu i о nitl а r el е ktr о litl а r bil а n t а ’sirl а shg а nd а , k а ti о nitl а r eritm а l а rid а gi oʻz z а ryadl а rig а q а r а m а -q а rshi boʻlg а n v о d о r о d i о nl а ri bil а n ekviv а l е nt miqd о rd а i о n а lm а sh а о l а dil а r. HR + Na + + Cl - = NaR + H + + Cl - Х uddi shuningd е k а ni о nl а r el е ktr о lit eritm а l а ri bil а n а r а l а shg а nd а , uning struktur а sig а kiruvchi gidr оо ksili о nl а ri bil а n, z а ryadig а q а r а m а -q а rshi t е ng ekviv а l е nt miqdorda а ni о n а lm а sh а di. HR + Na + + Cl - = RSl + Na + + OH - Bu t е ngl а m а l а rd а R i о nit m а rk а zini b е lgil а ydi. U а ni о nitl а rd а - p о lik а ti о nit, k а ti о nitl а rd а -p о li а ni о nit х is о bl а n а di. (chiziqch а – i о nit f а z а sini bildir а di). I о n а lm а Shuv h о ss а l а rig а jipsl а shg а n) i о nl а r t а ’sir koʻrs а t а di. M а s а l а n k а ti о nl а rd а : -SO3 ; -S ОО ; -R О 3- - О ; Аniоnlаrdа: -NH 3 + ; = NH 2 + ;  N + ;  S + Iоnitlаr oʻzlаridаgi iоnоgеn gruppаlаrining dissоsiаsiya kоnstаntаsi boʻyichа kuchli vа kuchsiz kislоtаli kаtiоnlаr vа kuchli vа kuchsiz аsоsli аniоnitlаrgа

boʻlinаdi. Mаsаlаn: -SO 3 H yoki  NOH kаbi iоnоgеn gruppаlаr suvli eritmаlаrdа toʻliq dissоbsiyalаnаdi. Shu sаbаbdаn -SO 3 H kаtiоnitlаr kuchli kislоtаli,  NOH аniоnitlаr kuchli аsоsli iоnitlаrgа kirаdi. Аksinchа, SООN gruppаli iоnitlаr kuchsiz kislоtаli kаtiоnitlаrgа vа NN 3 + kuchsiz аsоsli аniоnit dеyilаdi. Kuchli kislоtаli vа kuchli аsоsli iоnitlаr kеng rN muhitidа iоn аlmаshuv rеаksiyalаrigа kirishа оlаdi. Kuchsiz kislоtаli kаtiоnitlаr fаqаt ishqоriy vа nеytrаl shаrоitdа rеаksiyagа mоyil boʻlаdi. Kuchsiz аsоsli iоnitlаr – kislоtаli yoki nеytrаl eritmаlаrdа rеаksiyagа kirishа оlаdi. Хоzirgi kundа bir yoʻlа bir qаnchа gruppаni jаmlаgаn vа ulаr turli kimyoviy tаbiаtigа egа. Bundаy iоnitlаr bi-yoki pоlifunksiоnаl iоnitlаr dеyilаdi. Kеyingi yillаrdа fizik gʻоvаklаri yaqqоl boʻlinib turgаn iоnitlаr ishlаb chiqаrilmоqdа. Bundаy iоnitlаr mаkrоgʻоvаkli iоnitlаr dеyilаdi. Mаkrоgʻоvаkli iоnitlаr yuqоri kinеtik хаrаktеrgа egаdirlаr. Iоnitlаr fаqаt kislоtа yoki аsоs koʻrinishidаginа emаs, bаlki tuzlаr hоlidа hаm ishlаtilаdi. Sаnоаtdа ishlаb chiqаrilаyotgаn kаtiоnlаr, аks iоnlаr sifаtidа N + vа Na + iоnlаrini, аniоnlаr esа Cl - vа bа’zаn ОN-iоnlаrini oʻzidа sаqlаydi. Iоnitlаrning oʻzigа хоs vа eng zаrur hоssаlаridаn biri, ulаrning iоn аlmаshinuv hаjmidir. Аlmаshinuv hаjmi dеb hаvоdаgi quruq smоlаning оgʻirlik birligidа sоrbsiyalаngаn mеtаll miqdоrigа аytilаdi, bоshqаchа soʻz bilаn quruq smоlаning oʻzigа оltin zаrrаsini yutа оlish qоbiliyatigа аlmаshinuv hаjmi dеyilаdi. Smоlа hаjmi kоnkrеt shаrоitidа koʻpginа koʻrsаtgichlаrgа bоgʻliq boʻlаdi. Koʻpinchа iоnаlmаshuv smоlаlаri stirоl yoki divinilbеnzоlli хоm-аshyo mоnоmеrlаridаn pоlimеrlаsh rеаksiyalаri yordаmidа оlinаdi. Iоnоgеn gruppаlаri хоm-аshyo mоnоmеrlаrigа pоlimеrlаsh оldidаn yoki tаyyor mаtrisаgа kiritilаdi. Divinilbеnzоl koʻprik hоsil qiluvchi rоlini bаjаrаdi. Shuning uchun uning koʻpаyishi bilаn smоlаning mustаhkаmligi оshib bоrаdi. Аmmо, uning оshishi bilаn smоlаning hаjmi kаmаyadi. Bundаn tаshqаri, tаrkibidа divinbеnzоl koʻpаysа smоlаning boʻkish, ya’ni eritmаlаrdа iоnitning hаjmini оrtish qobilyati kаmаyadi,.

Bundаy хоldа, eritmаning (elеktrоlitning) smоlа ichigа singishi kаmаyadi vа оqibаtdа iоn аlmаshuvining toʻхtаshigа оlib kеlаdi. Shuning uchun оdаtdа ishlаtilаdigаn smоlаlаr tаrkibidа 6-12% divinilbеnzоl boʻlаdi. Nоdir mеtаllаr siаn eritmаlаridа kоmplеks аniоnlаr sifаtidа ishtirоk etаdi. Dеmаk, ulаrni iоnitlаr bilаn sоrbsiyalаgаndа аniоnitlаr ishlаtilаdi. Tindirilgan eritmalardan oltinni aktivlangan koʻmirga choʻktirib olish jarayoni sianlash jarayoni paydo boʻlgan vaqtlardayoq bir necha zavodlarda amalga oshirila boshlangan edi (1894yilda Avstraliyada). Keyinchalik bu usulni yaxshi choʻktiruvchi rux chiqgandan soʻng qoʻllanilmay qoldi, faqatgina rux metali tanqis boʻlgan hollarda rux oʻrniga ishlatildi, masalan, birinchi jahon urushi vaqtlarida. Olingan oltin va kumush tarkibli koʻmirli choʻkmani yoqiladi va olingan kul flyus bilan eritilib qora metal olingan. Sorbsiya jarayonida diametri 0,6-2 mm boʻlgan dona-dona koʻrinishidagi faollangan koʻmir ishlatiladi. Tanlab eritish va sorbsiya jarayonidan keyin oltinga toʻyingan koʻmir boʻtanadan g’alvirlash yoʻli bilan ajratiladi, boʻtana va faollangan koʻmir bir biriga qarama- qarshi yoʻnalishda beriladi. Olingan koʻmir keyingi jarayonga, ya’ni desorbsiyaga yuboriladi. Hozirgi kunda faollangan koʻmir yordamida oltinni ajratib olish jarayoni AQSH, Kanada va bir qator mamlakatlarda qoʻllanilmoqda. Ionitlar yordamida sorbsiyalash jarayoni birinchi marta 1945 yil taklif qilingan. 1968 yilda dunyoda birinchi boʻlib yirik oltini ishlab chiqaruvchi fabrika Muruntov koni rudalarini ion saqlovchi sorbsiyalash texnologiyasini yoʻlga qoʻydi va bu zavod hozirgi kunda ham muvaffaqiyat bilan ishlab kelmoqda. 1975yilda flotatsiya jarayoni chiqindilarini qayta ishlash uchun Angren oltin ajratish fabrikasida sorbsiya texnologiyasi yoʻlga qoʻyildi. Sun’iy ionlashuv qayronlar faollangan koʻmir bilan taqqoslanganda, qatron yuqori sorbsiyalash hajmiga ega, mexanik mustahkam va koʻp marta qayta ishlash imkonini beradi. I о n а l а shuvchi i о nitl а rni uch х il yo’l bil а n ishl а tish mumkin: 1.Tindirilg а n sinil eritm а l а rid а n n о dir m е t а ll а rni s о rbsiyal а sh

2.N о dir m е t а ll а rni sm о l а l а r yord а mid а t а nl а b eritg а nd а n soʻng s о rbsiyal а sh. 3.N о dir m е t а ll а rni t а nl а b eritish d а v о mid а s о rbsiyal а sh. Birinchi usul о ddiy v а s о dd а . Tindirilg а n sinil eritm а l а rig а sm о l а i о nitl а r t а ’sir ettirib о lin а di. Х uddi ru х bil а n choʻktirishd а gid е k, bund а ru х oʻrnig а sm о l а ishl а til а di. Shu yo’sinda хо m а ki о ltin m е t а li о lish j а r а yoni h а m s о dd а l а sh а di. B о shq а l а rd а n koʻr а bu usuld а i о nit sm о l а l а ri k а m s а rfl а n а di. Ikkinchi usulg а koʻr а , s о rbsiyag а tindirilg а n eritm а em а s, b а lki а git а t о r yoki p а chukl а rd а t а nl а b eritilg а ng а n i о nit t а ’sir ettiril а di. А r а l а shtirish d а v о mid а n о dir m е t а ll а rd а n, sm о l а g а s о rbsiya yo’li bil а n yutil а di. S о rbsiya toʻg а shi bil а n о ltini о ling а n t а shl а nm а h о vuzg а yub о ril а di. Sm о l а ning boʻt а n а d а n а jr а tib о lishd а yanchilg а n rud а v а sm о l а oʻlch а ml а ri о r а sid а gi f а rq а s о siy r о l oʻyn а ydi. M а s а l а n, sm о l а yanchilg а n rud а z а rr а sig а q а r а g а nd а bir n е ch а b а r о b а r k а tt а oʻlch а mg а eg а . I о nit 0,5-2,0 mm, z а rr а ch а l а r es а 0,074 mm ya’ni 0,5-2,0 е =  = 7: 27 -0,074+0 b а r а v а r k а tt а , d е m а k i о nit sm о l а ni boʻt а n а d а n b е m а l о l gʻ а lvirl а sh yoʻli bil а n а jr а tish о s о n. Shu s а b а bd а n sm о l а li boʻt а n а m ах sus toʻrd а n oʻtk а zil а di, el а k-toʻr oʻlch а mi z а rr а ch а oʻlch а mid а n k а tt а v а i о nit oʻlch а mid а n kichik qilib yas а lg а n boʻl а di. Sm о l а ning z а rr а l а ri toʻr ustid а tutilib q о l а di. Boʻt а n а es а toʻrd а n oʻtib t а shl а m а h о vuzl а rg а о qizil а di. Shund а y qilib, sm о l а ni о ddiy gʻ а lvirl а sh yo’li bil а n boʻt а n а d а n а jr а tilib, oʻt а qimm а tli j а r а yon his о bl а nuvchi suzish (filtrl а sh) d а n v о z k е chil а di. Uchinchi usuld а t а nl а b eritish v а s о rbsiyal а sh birg а qoʻshib о lib b о ril а di. T а nl а b eritish p а ytid а i о nitl а r, toʻgʻrid а n-toʻgʻri boʻt а n а d а gi о ltinkumush z а rr а l а ri bil а n k о nt а ktd а boʻlishi k е r а k. Bu usuld а h а m, t а nl а b eritilg а n suzish j а r а yonini ch е tl а tib oʻtil а di, bund а n t а shq а ri bu j а r а yon а nch а qul а ylikl а rg а eg а dir. J а r а yon а vv а lgil а rg а q а r а g а nd а t е zr о q b о r а di. Bu usuld а j а r а yong а h а l а qit b е rib, uni

toʻ х t а tib qoʻyadig а n qoʻshimch а l а rd а n t о z а l а shg а h а m imk о n b е r а di. H о zir s о rbsiya yo’li bil а n m е t а ll а jr а tib о lish о ltin s а r а l а sh f а brik а l а ri v а ur а n s а n оа tid а k е ng miqyosd а qoʻll а nilm о qd а . Bu s о h а d а I.N.Pl а ksin, B.N. L а sk о rin k а bi о liml а r koʻp ilmiy izl а nishl а r о lib b о rg а nl а r. D а stg о hl а r tizimi xilm а -xil boʻlishi mumkin. Ur а n k о r хо n а l а rid а gi t а jrib а l а r Shuni koʻrs а t а diki, bir q а nch а d а stg о h (p а chukl а r) tizimid а q а r а m а -q а rshi о qim usulid а boʻt а n а ni pn е vm а tik а r а l а shtirish f о yd а li ek а n. Bund а t а nl а b eritish, k е tm а -k е t ul а ng а n p а chukl а r z а njirid а о lib b о ril а di. Sorbsiya jarayonida qoʻllaniladigan ionitlarning quyidagi turlari mavjud: Oltin va kumush sian eritmalarida quyidagi komplekslar koʻrinishida boʻladi: [Au(CN) 2 ] - , [Ag(CN) 2 ] - , [Ag(CN) 3 ] 2- va [Ag(CN) 4 ] 3- . Shuning uchun ham ularni sorbsiyalash uchun anionitlar ishlatiladi. Nodir metallarni anionitlar yordamida sorbsiyalash quyidagi reaksiyalar yordamida borishi mumkin: RCl + [Au(CN) 2 ] - = R[Au(CN) 2 ] - + Cl - RCl + [Ag(CN) 2 ] - = R[Ag(CN) 2 ] - + Cl - Odatda oltin va kumushdan boshqa eritmada qoʻshimcha metallar kompleks koʻrinishida boʻladi [Cu(CN) 2 ] - , [Cu(CN) 3 ] 2- , [Cu(CN) 4 ] 3- , [Zn(CN) 3 ] - , [Zn(CN) 4 ] 2- -, [Ni(CN) 4 ] 2- , [Co(CN) 6 ] 4- , [Fe(CN) 6 ] 4- , natijada ular ham ionit tarkibiga sorbsiyalanadi. Bu esa anionitni ishchi hajmini keraksiz metallar bilan toʻlishiga olib keladi va nodir metalga nisbatan qatronning ishchi hajmi kamayadi. RCl + CN - = RCN + Cl - RCl + OH - = ROH + Cl - RCl + Cu(CN 2 = RCu (CN) 2 + Cl - 2RCl + Zn(CN) 2- 2 = R 2 Zn(CN) 2 - + 2Cl - 4RCl + Fe(CN) 4- 6 = R 4 Fe(CN) 6 + 4Cl - RCl + CNS - = RCNS + Cl - Bundan tashqari sinil eritmasida erigan juda koʻp qoʻshimcha element ionlari ham sorbsiyalanadi. Sorbsiyali sianlashda ishlatiladigan anionitlarga qoʻyiladigan asosiy talablar quyidagilar: 1) nodir metallarga nisbatan yuqori hajmga ega boʻlishi (mg/g, g/kg, kg/t);

2) anionitni yuqori selektivlik xossasi; 3) anionitni regeneratsiyalashda oltin va kumushni oson desorbsiyalash; 4) anionitni yuqori mexanik va kimyoviy mustahkamligi; 5) arzonligi . Sianlash jarayonida oltin va kumushni sorbsiyalashda quyidagi koʻrinishdagi anionitlar ishlatilishi mumkin: 1) Kislotali va ishqoriy muhitda kuchli darajada dissotsialanuvchi, toʻrtlamchi ammoniy yoki piridin asosli funksional guruhga ega boʻlgan kuchli asosli anionitlar ( А M, А V-17, А MP); 2) Betaraf va ishqoriy muhitda qiyin dissotsialanuvchi, birlamchi =NN 3 + , ikkilamchi =NH 2 + va uchlamchi =NN + aminoguruhga ega boʻlgan kuchsiz asosli anionitlar ( А N-18, А N-21, А N-31); 3) Aralash asosli anionitlar, Ya’ni polifunksiyali - kuchli asosli va kuchsiz asosli guruhlarni saqlagan anionitlar ( А M-2B, А P-2, А P-3). Piridin guruhini saqlagan anionitlarda ishqoriy muhit mustahkam emas, shuning uchun ham sian eritmalarida kam ishlatiladi. Sianlash jarayonida ishlatiladigan anionitlar divinilbenzol (DVB) bilan sopolimerizatsiyalanib olinadi. Anionit tarkibida DVB 4-12 % gacha boʻladi. DVBni konsentratsiyasi oshishi bilan anionitni mustahkamligi oshadi, lekin anionit hajmi kamayadi. Kuchli asosli anionitlar faqatgina qoʻshimchalari kam boʻlgan sian eritmalardan oltin va kumushni ajratib olishda qoʻllaniladi. Shuningdek ular oltin ishlab chiqarish fabrikalari chiqindi suvlarini sian birikmalaridan tozalashda qoʻllaniladi. Kuchsiz asosli anionitlar dimetil aminlardan tuzilgan boʻlib, nodir metallarni sianli birikmalarini sorbsiyalash selektivligi ancha yuqori, lekin uning umumiy hajmi kuchli asosli anionitlar hajmidan kam, bunga sabab ularning faol guruhlari ishqoriy muhitda kam dissotsiyalanadi. Ionitlar odatda geliy shaklli tuzilishda tayyorlanadi, ammo soʻnggi vaqtlarda keng yuzali ionalmashinuchi qatronlar olish keng tarqaldi. Ularni sust

suyultirgichlarni sopolimerizatsiyalash reaksiyalari natijasida olinib (masalan izooktan), soʻngra polmerlar ichidan suyultirgichlar chiqarib yuboriladi (izooktan suv bug’ida qizdirib yoʻqotiladi). Ionit oʻzida qotgan shakldagi mochalkani hosil qiladi (g’ovaklik). Turli miqdorda suyultirgichlarning qoʻshilishi natijasida ionitda keng miqyosda teshikchalar (g’ovaklar) hosil boʻlishinini nazorat qilish imkoni tug’iladi (teshikchalar radiusi 120-2000A, odatiy ionlar uchun 10A 0 ). Keng yuzali ionitlar rivojlangan yuzaga ega boʻlib, ularning teshiklari hajmi va oʻlchamlari boshqa odatiy ionitlarga qaraganda katta va kengdir. Geliy shaklli ionitlar solishtirma yuzasi 0,1-0,2m 2 /g ni, g’ovak yuzali ionitlar esa solishtirma yuzasi – 30 – 80 m 2 /g ni tashkil qiladi. G’ovak yuzalilikning solishtirma yuzasi rivojlangan boʻlishi ionlarning diffuziyasini yengillashtirishi hisobiga uning tezligini geliy tuzulishli ionitga qaraganda bir necha bor oshiradi. Shuningdek govak yuzali ionitlarning geliyli ionitlardan afzal muhim jihati Shundaki, ular mexanik va kimyoviy jihatdan juda mustahkam boʻlib, koʻp marotaba bir formadan ikkinchisiga oʻtganda oʻzgarmaydi, bu esa uning koʻp marta qoʻllanilishiga imkon beradi. Sian eritmalaridan oltin va kumushni sorbsiyalashda ion almashuv hajmi va selektivligi jihatidan juda yuqori, kuchli va kuchsiz asosli ionogen guruhlarga ega boʻlgan bifunksiyali anionitlar hozirgi kunda keng qoʻllanilmoqda. Bunga AM-2B markali anionit kiradi. Uning tarkibi aminlangan, xlormetil radikalini saqlovchi stirol va DVB, trialkilamin aralashmasidan iborat. Anionit AM-2B yuqori mustahkamlikka ega, DVBni konsentratsiyasi 1012% gacha. Kuchli va kuchsiz asosli guruhlar bir xil miqdorda – 50% dan. AM-2B anionining tavsifi: S1 ioniga toʻliq sig’imi 0,1n. HCl eritmasiga nisbatan 3,2 mg-ekv/g, 0,1n. hisobidan, NaCl (kuchli asosli guruhdan) eritmasi 1,1 mg-ekv/g; yuklanadigan boʻsh qatronning massasi 0,42g/sm 3 ; qatron namligi 58%; solishtirma yuzasi 32m 2 /g; asosiy g’ovaklikning oʻrtacha radiusi 100A; suvda boʻkuvchanligi 2,7-3,0; anionitning oʻlchami 0,6-1,2 mm(93-95%).

Qatronning tuzulishi quyidagi koʻrinishga ega: AM-2B anioniti mexanik jihatdan yuqori mustahkamlikka ega, uning yuqori mexanik va energetik xususiyatlari sianlash amaliyotida keng qoʻllanilishini ta’minlaydi. Qatron yuklanishidan oldin 0,5% li HCl eritmasi bilan yuviladi. Sorbsiyali sianlash jarayonida shuningdek yuqori g’ovakli ionitlardan hisoblanmish А P-3, А P-2 va boshqalar qoʻllaniladi. Anionit А P-3 tarkibida 30dan 70% gacha kuchli asosli guruh saqlab tuzulish jihatdan AM-2B ga oʻxshashdir. 3. I о nitning r е g е n е r а siyasi Sian eritmalaridan nodir metallarni sorbsiyalash natijasida oltin, kumush va boshqa metallarning sianli anionlarni oʻzida saqlovchi toʻyingan qatron olinadi. Ulardan tashqari toʻyingan qatron tarkibida rodanid, sianid va gidroksil kabi anionlar ham uchraydi. Toʻyingan qatron regeneratsiya jarayoniga yuboriladi. Regeneratsiya jarayoniga yuborishdan maqsad qatronga sorbsiyalangan oltin va kumush anionlarini desorbsiyalash va qatron faolligini qayta tiklashdan iborat. Ionitni regeneratsiyalash – sorbsiyalash texnologiyasining eng murakkab va eng mas’uliyatli qismidir. U turli erituvchilar ishtirokida oltin va qoʻshimchalarni desorbsiyalashdir. Desorbsiya jarayoni dinamik sharoitda olib borilib erituvchi eritmani qatron boʻylab oʻtkazishga asoslangan va bu jarayon vertikal kolonnalarda olib boriladi. Dinamik usulda qayta ishlash kam elyuent(eritma) sarfi bilan yuqori desorbsiyalash darajasiga erishish imkonini beradi. Qatrondan sorbsiyalangan anionlarni desorbsiyalash oltin va kumushga nisbatan yuqori selektivlikka ega boʻlgan eritmalar yordamida olib boriladi. Desorbsiya jarayonida bir qancha eritmalardan foydalanilish mumkin. Ilmiy tadqiqot izlanishlari Shuni koʻrsatadiki, nodir metallar anionlarini desorbsiyalashda rodanid qoldig’ini saqlagan tuzlar samarali natija berishi aniqlandi. Oltinni toʻliq va tez desorbsiyalashda 10-25g/l NaOH saqlagan

ammoniy rodanidining konsentrlangan 3-5n li eritmasini ishlatish tavsiya etiladi. Desorbsiya jarayoni anion almashinish reaksiyasi orqali boradi: Grafikdan koʻrinib turibdiki, 1 hajm qatronga 14 hajm eritma sarf boladi, lekin oltinning asosiy qismini eritmaning asosiy qismlarida eritib olish mumkin. Oltindan boshqa eritmaga kumush, mis, nikel, kobalt va temir sianid ionlari ham oʻtadi. Rodanid tuzlarining asosiy kamchiligi qatronning rodanid koʻrinishiga oʻtishidir. Bunday qatronni ishlatish texnik va iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq emas. Natijada qatrondan rodanid ioni desorbsiyalanib, boshqa koʻrinishga oʻtishga oʻtadi va rodanid ionlarini desorbsiyalashda bir qator qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Elyuirlash jarayonini yaxshi olib borish uchun erituvchi eritmani toʻg’ri tanlash, uni yuqori konsentratsiyada olib borish, eritma berish tezligini cheklash, haroratni oshirish muhim ahamiyatga ega. Disianli ionlarni desorbsiyalashda samarali desorbent sifatida tiomochevinanng kuchli kislotali eritmalarini ishlatish mumkin. Kislotali sharoitda [Au(CN) 2 ] bilan tiomochevina ta’sirlashganda sian ionini siqib chiqaradi va oltinni oltingugurtning erkin elektronlari bilan bog’laydi: 2RAu(CN) 2 + 4ThiO + 4H + + SO 4 2- = R 2 SO 4 + 2 [Au(ThiO) 2 ] + + 4HCN Qatrondan rodanid tuzlari yordamida oltinni desorbsiyalash grafigi quyidagicha: 0 2 4 6 8 10 12 14 16 V r /V sm 4.-chizma. Qatrondan rodanid tuzlari yordamida oltinni desorbsiyalash grafigi.

Natijada musbat zaryadli kompleks hosil boʻladi, bu kompleksni esa anionit saqlab qola olmaydi. Chunki anionit ham musbat zaryadli. Bu vaqtda qatron xlorli yoki sulfatli koʻrinishga oʻtadi, sian ioni esa sianid kislotaga aylanadi. Jarayon quyidagi reaksiya boʻyicha boradi. Oltinni desorbsiyalash jarayonini oxirigacha borishi tiomochevina konsentratsiyasini oshishi bilan boradi va uning maksimal oltin ajratish konsentratsiyasi 9,1 %. Bu jarayonga xlorid kislotaning konsentratsiyasi ham ta’sir qiladi. Ya’ni uning kerakli boʻlgan konsentratsiyasi 1,9-2,3 % boʻlib, 10% gacha koʻtarilganda tiomochevina oltingugurtni siqib chiqarib parchalanadi. Amaliyotda oltinni desorbsiyalashda tiomochevinaning 90 g/l li va sulfat kislotaning 20-30 g/l li eritmasidan foydalaniladi. Qatronni tiomochevina eritmasi yordamida qayta ishlash jarayoni ikki bosqichda amalga oshiriladi. 1-bosqich tiomochevinning sorbsiyasi deb nomlanib, qatron orqali 1-1,5 hajmda qayta ishlangan tiomochevina eritmasi oʻtkaziladi; chiquvchi elyutda tiomochevina va oltin boʻlmaydi, shu sababdan u chiqindiga tashlanadi. 2-bosqich oltinni desorbsiyasi deb nomlanib, toʻyingan tiomochevinali qatrondan qolgan tiomochevina eritmasi (4-5 hajm) oʻtkaziladi va natijada qatron toʻliq desorbsiyalanadi. Olingan oltin tarkibli eritma regenerat deb nomlanib, oltinni choʻktirishga joʻnatiladi. Jarayonni ikki bosqichda olib borish, birinchidan, olingan regeneratda oltin miqdorining oshishiga olib keladi va uni keyingi bosqichda qayta ishlashni osonlashtiradi, ikkinchidan, tiomochevina eritmasini qayta-qayta ishlatilishi natijasida qoʻshimcha metallarning yoʻqolishiga olib keladi. Ammo, hammadan avval ionitni qayta ishlashda, undagi metallni eritib olishda tiomochevinaning xlorit kislotadagi eritmasi yaxshi natija berar ekan, Tiomochevina (tiokarbomid)ning desorbsiyasi Shundan iboratki, bu modda oltin bilan mustahkam bog’langan oltinning kationli kompleks birikmasini hosil qiladi va uni ionlashuvchi qatron (smola) tutib turolmaydi va eritmaga oʻtadi. RAu(CN) 2 +2H + + Cl - 2CS(NH 2 ) 2 = RCl + Au [(CS(NH 2 ) 2 ] 2 + + 2HCN

Ion almashish Cl - ioni orqali boʻladi va tiomochevina (tiokarbomid) yoʻqotilishi faqat mexanik yoʻqotilishdan iborat boʻladi. Qatron (smola) bu holda xom-ashyo xlorit shakliga oʻtadi. Omilkor tarkib tiomochevina eritmasida tiomochevina 8-9%, xlorid kislota 2-2,5% boʻlishi kerak. Xlorid kislota oʻrnida, sulfat kislotasini ishlatsa ham boʻladi. Masalaning yana bir mohiyati Shundaki, tiomochevina qatron tarkibidagi oltinnigina eritib oladi. Endi uning tarkibidan, kumush, mis, rux, qoʻrg’oshin, surma, margumushni eritib chiqarish, qatronni avvalgi asli holiga qaytarish kerak . Qatron tarkibidagi qoʻshimcha moddalarni eritib chiqarish uchun, xlor va sulfat kislotalar yordamida rux, nikel, sianid ajratib olish mumkin. Ishqor esa Zn, NaCN, NH 4 CNS, NH 4 NO 3 - eritmalari temir kabilarni desorbsiyalashda ishlatiladi. Eng qiyin desorbsiyalanadigan modda temirdir. Fe(CN) 6 4- doimo sinil eritmalarida ishtirok etib, anionit bilan juda mustahkam birikma hosil qiladi. Bu modda juda og’ir elyuirlanadi. Kislotali muhitida qatron fazasida temirning erimaydigan berlin lazuri deb atalgan kompleks tuzi Fe 4 [Fe(CN) 6 ] 3 , yoki berlin yashili Fe 4 Fe 3 [Fe(CN) 6 ] 6 smolani boʻyab qoʻyadi va u koʻk yoki yashil rangga kiradi, bular hammasi temirning desorbsiyalanishini qiyinlashtiradi. Bunda temir kompleks tuzini eritadigan modda asosan ammoniy nitrat tuzi hisoblanadi. 1.Toʻyingan qatronlarni qum, somon, loyqalardan tozalash. Sorbsiya jarayonidan joʻnatilgan qatron oʻzi bilan mayin shlamli il atalmish loyqalar bilan birga keladi. Loyqalar eritmalar bilan ta’sirlashadi va ularni zararlaydi. Shuninig bilan birga regeneratsiyaga qatron bilan birga shepa keladi. Qatrondan shepa, loyqa va h.k. larni tozalashda kolonnadan foydalanib yuqoridan texnik suv bilan yuvish olib boriladi. Sorbsiya boʻlinmasidan qatron quvur orqali kolonna yuqorisiga tashlab beriladi. Kolonna pastki qismidan 30-35m 3 /s hajmda texnik suv beriladi. Yengil boʻlaklar (loyqa va qatron) suv oqimi bilan yuqoriga harakatlanadi, og’irroq boʻlgan (shepa va loyqa) boʻlaklar kolonna tubiga choʻkadi. Shepa va loyqa quvuri orqali toʻr ustiga tashlanadi va sianlash hamda sorbsiya boʻlimiga joʻnatiladi.

Yuqoriga koʻtarilgan qatron va loyqa barabanli g’alvirga tashlanadi va texnik suv bilan qatron loyqalardan yuviladi. Regeneratsiya boʻlimiga tushgan qatron koʻzdan kechirilib loyqasizligi tekshiriladi. 2.Qatronlarni sianli eritmada qayta ishlash. Qatronlarni sianli eritmada qayta ishlash jarayoni qatrondan temir va mis metallarini tozalash uchun amalga oshiriladi. Bunda sian eritmasi konsentratsiyasi 40-45g/l. Temir va mis ion almashinish reaksiyasi asosida eritmaga oʻtadi: R 4 Fe(CN) 6 + 4CN -  4RCN + Fe(CN) 6 4- R 2 Cu(CN) 3 + 2CN -  2RCN + Cu(CN) 3 2- Temir va mis bilan bir vaqtda eritmaga kobalt va rux ham desorbsiyalanadi, juda oz miqdorda oltin va kumush ham oʻtadi. Qatron sianli qayta ishlovdan soʻng NaCN dan yuvishga joʻnatiladi. Jarayon davomiyligi 6 soatdan kam emas, qatron: eritma nisbati 1:3; eritmani berilish tezligi 14 ÷ 14,5m 3 /s. 3. Qatronni sianidlardan yuvish. Qatronni natriy sianga yuvish sianidni yoʻqotish va keyingi qatronni sulfat kislota bialan qayta ishlash jarayonida HCN tez ajralishini oldini olishdir. Qatronni yuvish qaynoq (55-60 о S) suv bilan olib borilib, qatronda natriy sianid to 0,1 g/l qolguncha davom ettiriladi. Qaynoq suv va qatron nisbati 3:1. Yuvilgan suv qatronni sianli qayta ishlash uchun eritma tayyorlashga joʻnatiladi, yuvilgan qatron esa kislotali qayta ishlashga tushadi. 4.Qatronni kislotada qayta ishlash. Kislotada qayta ishlash jarayoni qoʻshimcha metall sianid komplekslari (rux, kobalt, nikel) ni anionitdan tozalash va qatronni ion almashinish reaksiyalari orqali sianid shakldan sulfat shaklga oʻtkazishdan iborat. 2RCN + H 2 SO 4 → R 2 SO 4 + 2HCN R 2 Zn(CN) 4 + 2H 2 SO 4 → R 2 SO 4 + ZnSO 4 + 4HCN R 2 Co(CN) 4 + 2H 2 SO 4 → R 2 SO 4 + CoSO 4 + 4HCN R 2 Ni(CN) 4 + 2H 2 SO 4 → R 2 SO 4 + NiSO 4 + 4HCN Kislotali qayta ishlashda H 2 SO 4 miqdori 40-50 g/l ni tashkil qiladi. Kislotali qayta ishlashning tugashi H 2 SO 4 miqdorining 10g/l gacha kamayishi bilan

belgiladi. Chiquvchi eritma tindirishga joʻnatiladi. Tindirishdan hosil boʻlgan mahsulot sorbsiyaning chiqindi yig’iladigan boʻlimiga kelib tushadi; 0,5mm qatronli boʻtana kolonna pastki qismidan zumfga quyiladi va nasos orqali sorbsiyaga haydaladi. Kislotali qayta ishlash jarayoni kamida 6soat davom etadi; qatron va eritma nisbati 1:2,3 ÷ 2,8, eritma sarfi – 15 ÷ 16 m 3 /s. Sulfat kislotali qayta ishlashdan soʻng qatron sulfat kislotadan ichimlik suvi bilan yuviladi, qatron: suv nisbati 1:1,2 ÷ 1,4. Suv sarfi soatiga 7m 3 . Yuvish jarayoni davomiyligi kamida 6 soat. Olingan somon quritilib soʻng yoqishga joʻnatiladi va kul olinadi, u tarkibida oltin saqlaganligi uchun eritishga yuboriladi. 5. Oltinni desorbsiyalash. Desorbsiya jarayonining maqsadi oltin va kumushni qatrondan ajratish va uni regeneratga oʻtkazishdan iborat. Oltinni desorbsiyalash jarayoni regeneratsion kolonnalarda olib borilib, eritma sifatida 70-90g/l tiomochevina (CS(NH 2 ) 2 ) va 15 ÷ 20 g/l qoʻllaniladi. Desorbsiya jarayoni kamida 6 soat davom etadi; qatron: eritma nisbati 1:(3,0 ÷ 3,5); olinadigan regenerat hajmi soatiga 14 ÷ 16 m 3 /s. Oltinni desorbsiyasi quyidagi reaksiya boʻylab amalga oshiriladi: 2RAu(CN) 2 + 2H 2 SO 4 + CS(NH 2 ) 2 = R 2 SO 4 + Au 2 CS(NH 2 ) 2 SO 4 + 4HCN Desorbsiyalovchi eritma regenaratsion kolonnaga beriladi, soʻngra eritma 55 0 C da bug’ bilan qayta ishlanadi. 6.Tiomochevinadan yuvish. Jarayonning maqsadi qatronni tiomochevinadan yuvish va tiomochevina CS(NH 2 ) 2 eritmasini desorbsiyaga qaytarishdan iborat. Yuvish qaynoq (55 ÷ 60 о S) H 2 SO 4 eritmasi bilan 40 ÷ 50 g/l konsentratsiyada olib boriladi. Jarayon davomiyligi 6-soat, qatron: eritma nisbati 1:1,5; eritma sarfi soatiga 7,0 ÷ 7,5 m 3 /s. Tiomochevinada yuvilgan qatron sulfat kislotaga yuvish uchun joʻnatiladi. 7.Sulfat kislotadan yuvish. Jarayonning maqsadi qatronni qoldiq tiomochevina va sulfat kislotadan yuvish. Yuvish qaynoq (55 ÷ 60 о S) suvda amalga oshiriladi. Jarayon davomiyligi 6soat, qatron/suv nisbati 1:1,5; eritma sarfi soatiga 7,0 ÷ 7,5 m 3 /s. Yuvilgan qatron ishqorli qayta ishlashga joʻnatiladi.

8. Ishqorli qayta ishlash. Jarayonning maqsadi qatrondan tiosulfat, sulfatlarni va oltingugurtni, ruxni yoʻqotish va qatronni 15-20 g/l konsentratsiyali NaOH ishtirokida О N — formaga oʻtkazish. Jarayon davomiyligi kamida 5soat, eritma sarfi soatiga 15 ÷ 16 m 3 /s. Ishqorli eritma qatron bilan birga aralashtirishga joʻnatiladi. Qatron/eritma hajmiy nisbati 1:2,5. 9. Ishqordn yuvish. NaOH dan yuvish jarayoni qaynoq (55 ÷ 60 о S) suv bilan amalga oshiriladi. Jarayon davomiyligi kamida 5soat. Qatron: eritma hajmiy nisbati 1:2,5; suv sarfi soatiga 15 ÷ 16 m 3 /s. Qayta ishlangan eritma yigili, uning konsentratsiyasi mustahkamlanib bug’da qizdiriladi va qatronni ishqorli qayta ishlashda qoʻllaniladi. Yuvilgan qatron massasi oʻlchangandan soʻng sorbsiya boʻlimiga joʻnatiladi. Bunday jarayonlar ketma-ketligining afzalligi qoʻshimchalar oltinni desorbsiyalashdan avval yoʻqotiladi. Shu sababdan regeneratda qoʻshimchalar miqdori juda kamdir. Regeneratsiya jarayonining umumiy davomiyligi barcha yuvish jarayonlari bilan birgalikda 200-250soatni tashkil qilib Shundan 75-90 soatini oltinni desorbsiyalash tashkil qiladi. 4. Oltinni ti о m о ch е vin а li eritm а l а rd а n а jr а tish О ltinni i о n а lm а shgich sm о l а d а n d е s о rbsiyal а sh n а tij а sid а t а rkibid а о ltinning konsentratsiyasi 0,5-2 g/l ni t а shkil qiluvchi t о v а r r е g е n е r а ti d е b а t а luvchi m а hsul о t о lin а di. T о v а r r е g е n е r а tid а qoʻshimch а sif а tid а mis, t е mir v а b о shq а m е t а ll а r uchr а ydi. Ti о m о ch е vin а li eritm а l а rd а n о ltinni choʻktirishning bir n е cht а usull а ri m а vjud: s е m е nt а tsiya usuli, ishq о r yord а mid а choʻktirish, erim а ydig а n а n о dl а r bil а n el е ktr о liz v а h.k. Birinchi usul о ltinni m е t а ll а rning ti о m о ch е vin а li eritm а l а rd а gi а ktivlik q а t о rid а gi о ksidl а nish p о t е nsi а lig а а s о s а n n о dir m е t а ll а r yord а mid а siqib chiq а rishg а а s о sl а ng а n. 2 [Au (ThiO) 2 ] + +Zn=[Zn(ThiO) 2 ] +2 +2ThiO+2Au 2 [Au (ThiO) 2 ] + +pb=[pb(ThiO) 2 ] +2 +ThiO+2Au

M е t а ll а rning ti о m о ch е vin а li eritm а l а rd а gi st а nd а rt p о t е nsi а ll а ri quyid а k е ltirilg а n: [Au (ThiO) 2 ] + +e↔Au+2ThiO--------------+0,38B [Ag (ThiO) 3 ] + +e↔Ag + +3ThiO--------------+0,023B [Cu (ThiO) 4 ] + +2e↔Cu+4ThiO--------------+0,12B [Pb (ThiO) 3 ] + +2e↔Pb+3ThiO--------------+0,65B S е m е nt а tsiya usuli о ltin v а kumushni е t а rli d а r а j а d а toʻliq v а t е z а jr а tib о lishg а imk о n b е r а di, bir о q о lin а dig а n choʻkm а d а n о dir m е t а ll а rning miqd о ri unch а koʻp em а s (10-20%) v а а ffin а jg а joʻn а tishd а n а vv а l m а xsus usull а rd а t о z а l а shni t а l а b qil а di. Bu usulning yan а bir jiddiy k а mchiligig а choʻktiruvchi m е t а l s а rfining е t а rli d а r а j а d а koʻp s а rfl а nishi v а bu m е t а lning ti о m о ch е vin а li eritm а d а toʻpl а nishi kir а di. Bu ti о m о ch е vin а li eritm а ni q а yt а ishl а tishd а о ltinni d е s о rbsiyal а sh t е zligini p а s а ytir а di v а bu eritm а ni v а qti-v а qti bil а n yangisig а а lm а shtirishni t а l а b qil а di. Buning n а tij а sid а ti о m о ch е vin а ning s а rfi о rt а di. Ishq о r yord а mid а choʻktirishd а о ltin k а m eruvchi gidr о ksidl а r h о lid а choʻkm а g а tush а di. О ltin bil а n birg а likd а ti о m о ch е vin а d а erig а n mis, t е mir v а b о shq а qoʻshimch а l а r h а m choʻk а di. Boʻt а n а filtrl а n а di, eritm а r е g е n е r а siyag а joʻn а til а di, choʻkm а t о bl а n а di v а t а rkibid а 35-50% о ltin s а ql о vchi m а hsul о t о lin а di. О ling а n m а hsul о t о ltin miqd о rini о shirish uchun m а hsus usull а r bil а n q а yt а ishl а n а di, soʻngr а а ffin а jg а yub о ril а di. Bu usul s о dd а v а о ltinni y е t а rli d а r а j а d а toʻliq а jr а lishini t а ’minl а ydi. K а mchiligi о lin а dig а n choʻkm а d а gi о ltin miqd о rining k а mligi, ti о m о ch е vin а v а kisl о t а s а rfining koʻpligi (ishq о riy muhitd а qism а n p а rch а l а nishi s а b а bli), n а triy sulf а tining toʻpl а nishi n а tij а sid а а yl а nm а ti о m о ch е vin а li eritm а l а rning d е s о rbsiyal а sh q о biliyatining p а s а yishidir. T о v а r r е g е n е r а tid а n о ltinni а jr а tishning nisb а t а n t а k о mill а shg а n usuli erim а ydig а n а n о dl а r bil а n el е ktr о liz his о bl а n а di. R е g е n е r а t о rq а li d о imiy t о k oʻtk а zilg а nd а k а t о dd а о ltin q а yt а ril а di. [Au (ThiO) 2 ] + +e=Au+2ThiO О ltin bil а n birg а likd а kumush h а m q а yt а ril а di.

[Ag (ThiO)] + +e=Ag+3ThiO О ltin v а v о d о r о dg а nisb а t а n p о t е nsi а li m а nfiyr о q boʻlg а n m е t а l qoʻshimch а l а r k а t о dd а unch а k а tt а boʻlm а g а n miqd о rd а q а yt а ril а di. О ltinning k а t о dd а q а yt а rilishining oʻzig а x о s xususiyati Shund а ki, eritm а d а gi о ltinning miqd о ri k а mligi tuf а yli j а r а yon quyid а gi t а rtibd а k е t а di. 2N + +2 е =N 2 Bu r еа ksiya k а t о dd а е t а kchi his о bl а n а di, t о k boʻyich а k а t о dning chiqishi о lting а nisb а t а n 10-15 %d а n о rtm а ydi. А n о dd а gi а s о siy j а r а yon suvning kisl о r о d а jr а lib о ksidl а nishidir. 2N 2 О =4N + + О 2+4 е А g а r m а xsus ch о r а l а r koʻrilm а s а а n о dd а h а m ti о m о ch е vin а ning f о rm а midindisulfid h о sil qilib о ksidl а nishi s о dir boʻl а di.Bu birikm а ti о m о chivin а , si а n а mid v а о ltingugurt h о sil qilib p а rch а l а n а di.Ti о m о ch е vin а ning а n о dd а о ksidl а nishi n о m а qbul j а r а yon his о bl а n а di. Chunki bu r еа g е ntl а rning о rtiqch а s а rfl а nishig а , k а t о d choʻkm а sini el е m е nt а r о ltingugurt bil а n ifl о sl а nishig а , h а md а choʻkk а n о ltinni q а yt а d а n kimyoviy erishig а о lib k е l а di. Ti о m о ch е vin а ning а n о dd а buzilishining о ldini о lish uchun k а t о d v а а n о d о r а sid а gi boʻshliq i о nitli m е mbr а n а о rq а li toʻsil а di. K а t о d boʻshligʻig а о ltin s а ql о vchi ti о m о ch е vin а li eritm а (k а t а lit), а n о d boʻshligʻig а es а suyultirilg а n (20g/l) sulf а t kisl о t а ( а n о lit) s о lin а di. Shund а y qilib ti о m о ch е vin а ning а n о d boʻshligʻig а oʻtishining о ldi о lin а di. А n о d v а k а t о d boʻshligʻini а jr а tish uchun k а t о litli m е mbr а n а l а r ishl а til а di. О ltinni k а t о dd а q а yt а rilish j а r а yonid а о ltinnng choʻkish t е zligi о ltin k а ti о nl а ri [Au (ThiO) 2 ] + k а t о d yuz а sig а diffuziyal а nishi bil а n n а z о r а t qilin а di. Shuning uchun j а r а yonni j а d а ll а shtirish diffuziyani j а d а ll а shtiruvchi usull а r - а r а l а shtirish v а el е ktr о litni qizdirish о rq а li а m а lg а о shiril а di.

5.-chizma. Oltinni elektrolizlash vannasi: 1— chinni korpus; 2-anodlar; 3- anodlarni koʻtarish shtangasi; 4- suvli havza. El е ktr о litni qizdirish k а t о dd а g а z h о lid а gi v о d о r о d а jr а lishig а о lib k е l а di. El е ktr о lizyor о rq а li oʻt а yotg а n t о k kuchining о rtishi bil а n а jr а lib chiq а yotg а n v о d о r о d miqd о ri о rt а di v а buning n а tij а sid а а r а l а shtirish t е zligi h а m о rt а di. Shu bil а n bir q а t о rd а а jr а lib chiq а yotg а n g а z bil а n k а t о d yuz а si yopilib q о lishi о qib а tid а о ltinning choʻkish yuz а si k а m а yadi. El е ktr о litni k а t о d boʻshligʻi о rq а li а yl а nishini h о sil qilib qoʻshimch а а r а l а shtirishg а erishil а di. El е ktr о litnig harorati о rtishi bil а n el е ktr о liz t е zligi о rt а di. Bir о q i о nitli m е nbr а n а ning issiqlikk а chid а mli em а sligi tuf а yli ха r о r а t 40-50˚C d а n о rtm а sligi k е r а k. О ltinning el е ktr о liz j а r а yonini j а d а ll а shtirishning eng s а m а r а li usuli el е ktr о lizyorning h а jmi birligig а toʻgʻri k е luvchi k а t о d yuz а sini о shirish. K е ng riv о jl а ng а n yuz а g а m а hsus t о l а li ugl е r о dli m а t е ri а ld а n t а yyorl а ng а n k а t о dl а rni qoʻll а sh о rq а li erishish mumkin. Bund а y k а t о dl а r 5-10 mkm li jud а m а yin t о l а l а rd а n gʻ о v а k h о ld а toʻqilg а n v а Shuning uchun k а tt а s о lishtirm а yuz а (0,20,3m 2 /g) g а eg а m а t е ri а ld а n ib о r а t. Ugl е r о d t о l а li m а t е ri а ll а r а gr е ssiv muhitg а chid а mli v а el е ktroʻtk а zuvchi. Ugl е r о d t о l а li m а t е ri а ld а n t а yyorl а ng а n k а t о dli el е tr о lizyor– r а smd а k е ltirilg а n. А pp а r а t 11t а а n о dli v а 10t а k а t о dli 8 k а m е r а l а r oʻrn а tilg а n tit а nd а n yas а lg а n k о rpus 4g а eg а . K а m е r а ning h о l а tini oʻzg а rtirish yoʻn а ltiruvchi 3 о rq а li

а m а lg а о shiril а di. K а t о litni k а t о d k а m е r а sig а , а n о litni а n о d k а m е r а sig а b е rish el е ktr о lizyor tubid а j о yl а shg а n k о ll е kt о rl а r 1 о rq а li b а j а ril а di. K а t о lit v а а n о litni el е ktr о lizyord а n chiq а rish а l о hid а - а l о hid а quyiluvchi choʻnt а kl а r 2 о rq а li а m а lg а о shiril а di. T о k b е rish uchun ikkit а - а n о dli 5 v а k а t о dli 9 shin а l а r oʻrn а tilg а n. K а t о d yuz а sini mu а ll а q j о yl а shg а n z а rr а l а r yopib qoʻym а sligi uchun el е ktr о lizg а tush а yotg а n t о v а r filtr pr е ssl а rd а q а yt а d а n filtrl а n а di. El е ktr о liz а yl а nm а t а rtibd а о lib b о ril а di. Filtrl а ng а n t о v а r r е g е n е r а ti b о simli sigʻimd а n el е ktr о lizyorg а oʻz-oʻzid а n quyil а di v а k а t о d k а m е rl а rg а t а qsiml а n а di. Eritm а sigʻim v а el е ktr о lizyor о r а sid а о ltin z а rr а l а ri 96-98% choʻkk а ng а q а d а r а yl а n а di. О ltinsizl а ng а n sm о l а r е g е n е r а siyal а sh siklig а q а yt а ril а di. А n о litni а yl а ntirish uchun m а hsus sigʻim х izm а t qil а di. Und а n а n о lit el е ktr о lizyorning а n о d k а m е r а sig а oʻz-oʻzid а n quyil а di. А n о litning k о ns е ntr а siyasi 50g/l d а n о shg а nd а uni yangisig а а lm а shtiril а di.Ishl а tib boʻling а n а n о lit sm о l а ni kisl о t а d а ishl а sh uchun q а yt а ril а di. О ltinning el е tr о lizi shuningd е k el е ktr о elyuirl а sh о rq а li о lib b о ril а di. Bu h о ld а ti о m о ch е vin а li eritm а о lting а toʻying а n sm о l а li k о l о nk а d а о ltinning d е s о rbsiyasi, el е ktr о lizyord а es а choʻkishi s о dir boʻl а di. О ltinning toʻ х t о vsiz chiq а rib turilishi s а b а bli uning ti о m о ch е vin а li eritm а d а gi konsentratsiyasi unch а k а tt а boʻlm а g а n d а r а j а d а ushl а b turil а di. Buning n а tij а sid а sm о l а ni r е g е n е r а siyal а shd а eng s е kin k е t а dig а n о ltinni d е s о rbsiyal а sh j а r а yoni t е zl а sh а di. Ko’nussim о n k о l о nn а g а kisl о t а d а q а yt а ishl а ng а n v а ti о m о ch е vin а g а toʻying а n sm о l а b е ril а di v а о stid а n ti о m о ch е vin а li eritm а b е rish b о shl а n а di. Eritm а Shund а y t а rtibd а b е ril а diki, k о l о nn а d а sm о l а mu а ll а q h о ld а ushl а b turilsin. Sm о l а ning k о l о nn а d а n chiqib k е tm а sligi uchun dr е n а jli toʻr oʻrn а tilg а n K о l о nn а ning yuq о ri qismid а n о qib chiq а yotg а n eritm а filtrpr е s, el е ktr о lizyor, issiq а lm а shgichl а rd а n oʻtib, yan а k о l о nn а ning p а stki qismig а tush а di. А yl а nuvchi eritm а ning h а jmini i о nith а jmig а boʻlg а n nisb а ti (1,5-2):1, bu о ltinning о d а td а gi d е s о rbsiyasid а n а nch а p а st.

El е ktr о elyuirl а sh t а rtibi о ltinni i о nitd а n jud а t е z (7-8 s оа t) k а t о d m е t а lig а oʻtk а zishg а imk о n b е r а di. Bu bil а n tug а ll а nm а g а n ishl а b chiq а rish h а jmi k а m а yadi v а t а l а b qilin а dig а n d а stg о hl а r s о ni qisq а r а di. Shu bil а n bir v а qtd а r е g е n е r а siyal а ng а n i о nitd а gi о ltinning q о ldiq miqd о ri k а m а yadi. El е ktr о lizyord а n k а t о d choʻkm а si d а vriy r а vishd а chiq а rib о lin а di. Buning uchun j а r а yon toʻ х t а til а di v а el е ktr о lizyord а n о ltinsizl а ng а n eritm а а jr а tib о lin а di. K а t о d choʻkm а si k а t о d k а m е r а sig а suv b е rib yuvil а di v а siqilg а n h а v о b е rib quritil а di. K а t о d bl о kl а ri el е ktr о lizyord а n chiq а rib о lin а di, ul а rd а n k а t о d choʻkm а l а ri а jr а tib о lin а di v а yangi ugl е r о dli m а t о bil а n toʻldiril а di. Ugl е r о d m а t е ri а li k а t о dl а rning muhim х ususiyati ul а rd а 1 kg ugl е r о dli m а t е ri а lg а 30-50 kg о ltinni choʻktirishg а imk о n b е rishidir. Chiq а rib о ling а n choʻkm а d а gi ugl е r о dning miqd о ri а tigi 2-3% ni t а shkil qil а di. Ugl е r о dni yoʻq о tish uchun choʻkm а 500600˚C ха r о r а td а t о bl а n а di. О ling а n 95-96% о ltin s а ql о vchi хо m а ki m е t а l а ffin а jg а joʻn а til а di. О ltinni el е ktr о liz yord а mid а choʻktirish r еа g е ntl а r s а rfini ( а yniqs а ti о m е chivin а s а rfini) k а m а ytir а di, о ltinning miqd о ri yuq о ri boʻlg а n о hirgi m а hsul о t о lishni, а yl а nm а ti о m е chavin а li eritm а l а rni qoʻshimch а l а r bil а n ifl о sl а nishining yoʻq о tishni, n а tij а d а sm о l а ni r е g е n е r а siya qilish koʻrs а t-kichl а ri ya х shil а nishini t а ’minl а ydi. Oʻzining shund а y а fz а llikl а ri tuf а yli el е ktr о litik usul s о rbsi о n t ех n о l о giyani qoʻll о vchi о ltin а jr а tish k о r хо n а l а rid а k е ng qoʻll а nil а di. S о rbsiyali t ех n о l о giyaning а s о siy х ususiyatl а rid а gn biri, n о dir m е t а ll а rg а toʻying а n sm о l а ni q а yt а ishl а shdir. Sm о l а ning n а rhi jud а b а l а ndligini his о bg а о lib, uni s а ql а sh, qayta ishl а tish z а rurligi tuf а yli r е g е n а r а siyani ya х shi о lib b о rish k е r а k. R е g е n е r а siya d е g а ni о ltin his о big а toʻyinish q о biliyati sus а yg а n sm о l а ni q а yt а ishl а b, yan а а vv а lgi h о lig а q а yt а rib, uni j а r а yond а ishl а tish. Yangi sm о l а qoʻshish miqdori, uning m еха nik miqd о rig а b о gʻliq boʻl а di. Eng о s о ni о ltinni yutg а n sm о l а ni yoqib, kulini p е chd а eritib, und а n о ltin о lish. А mm о , bu h о l qimm а tb а h о sm о l а ning yoʻq о lishig а , j а r а yon t а n n а r х ining о shishig а о lib k е l а di.

Bu jih а td а n, n о dir m е t а ll а rg а toʻying а n sm о l а ni elyuirl а b, uni q а yt а ishl а tish l о zim. Elyuirl а sh d е g а nd а sm о l а t а rkibig а s о rbsiyal а nib oʻtg а n n о dir m е t а lni о lish uchun, sm о l а ni m ах sus eritm а l а r bil а n ishl а sh tushunil а di. T а jrib а l а r shuni koʻrs а t а diki, toʻying а n sm о l а ni elyuirl а sh uchun, sm о l а ni (q а tr о nni) eritishd а – n а triy х l о r, а mm о niy х l о rit, ishq о riy m е t а ll k а rb о n а tl а ri, sinil tuzining kuchli eritm а l а rini qoʻll а sh ya х shi s а m а r а b е rm а di. Q а tr о nni qayta ishl а b, und а gi о ltinni eritish uchun а s е t о n, m е til v а etil spirtl а rining min е r а l kisl о t а l а rd а gi а r а l а shm а si ya х shi s а m а r а b е rishi а niql а ndi. Ionit 6. Chizma. Ionitni regeneratsiyalash dastgohlar ketma-ketligi: 1- loyqalardan tozalash kalonnasi; 2- sianli qayta ishlash kalonnasi; 3- sianidan yuvish kalonnasi; 4- kislotali qayta ishlash kalonnasi; 5- tiomochevinani sorbsiyalash kalonnasi; 6- oltinni desorbsiyalash kalonnasi; 7- tiomachevinadan yuvish kalonnasi; 8- ishqorli qayta ishlash kalonnasi; 9- ishqordan tozalash kalonnasi; 10- oraliq aerolifti; 11- bosim bochkasi; 12- regenerat xom-ashyosini yig’uvchi(bochka); 13- kislotali va ishqorli eritmalarni zararsizlantiruvchi chan. А mm о , sm о l а ni qayta ishl а shd а , und а gi m е t а lni eritib о lishd а ti о m о ch е vin а ning х l о rit kisl о t а d а gi eritm а si ya х shi n а tij а b е r а r ek а n. Thio+ H 2 SO 4 H 2 SO 4 11 NaCN 11 Regenerat oltinni choʻktirishga joʻnatiladi Tiomachevina eritmasi tay yorlash uchun joʻnatiladi Eritma Sianlash uchun Tozalangan qatron sorbsiyaga Loyqalar sianlashga Sorsiyadan chiqqan toʻyingan NaOH 11

Ti о m о ch е vin а (ti о q а rb а mid) d е s о rbsiyasi shund а n ib о r а tki, bu m о dd а о ltin bil а n must а hk а m b о gʻl а ng а n о ltinning k а ti о nli k о mpl е ks birikm а sini h о sil qil а di: Au [CS (NH 2 ) 2 ] 2 + uni i о n а lm а Shuvchi q а tr о n tutib tur о lm а ydi v а u eritm а g а oʻt а di. R А u(CN) 2 +2H + + Cl - 2CS(NH 2 ) 2 = RCl + Au [CS(NH 2 ] 2 + + 2HCN I о n а lm а shinuv Cl - i о ni о rk а li boʻl а di v а ti о m о ch е vin а (ti о k а rb а mid) ning yoʻq о lishi f а q а t m еха nik yoʻq о lishd а n ib о r а t boʻl а di. Q а tr о n bu h о ld а х l о rit sh а klig а oʻt а di. О milk о rt а rkibli ti о m о ch е vin а eritm а sid а ti о m о ch е vin а ning miqd о ri 8-9%, х l о ridkisl о t а 2-2,5% boʻlishik е r а k. Х l о ridkisl о t а oʻrnid а sulf а tkisl о t а ishl а ts а h а m boʻl а di. M а s а l а ning yan а bir m о hiyati shund а ki, ti о m о ch е vin а q а tr о n t а rkibid а gi о ltinnigin а eritib о l а di. Endi uning t а rkibid а n kumush, mis, ru х , qoʻrgʻ о shin, surm а , m а rgumushni eritib chiq а rish, k а tr о nni а vv а lgi а sli h о lig а qaytarish k е r а k. Q а tr о n t а rkibid а gi qoʻshimch а m о dd а l а rni eritib chiq а rish uchun х l о rid v а sulf а t kisl о t а l а r bil а n ru х , nik е l, si а nidni а jr а tib о lish mumkin. Ishq о r NaOH es а Zn, NaCN, NH 4 CNS, NH 4 NO 3 – eritm а l а ri v а t е mir k а bil а rni d е s о rbsiyal а shd а ishl а til а di. Eng kiyin d е s о rbsiya boʻl а dig а n m о dd а t е mirdir. Fe(CN) 6 4- d о im о sinil eritm а l а rid а ishtir о k etib, а ni о nit bil а n jud а must а hk а m birikm а h о sil qil а di. Bu m о dd а elyuirl а sh (erish j а r а yoni) g а jud а о gʻir uchr а ydi. Kisl о t а li muhitd а q а tr о n f а z а sid а t е mirning erim а ydig а n b е rlin l а zuri d е b а t а l а dig а n k о mpl е ks tuzi Fe 4 [Fe(CN) 6 ] 3 yoki b е rlin yashili Fe 4 Fe 3 [Fe(CN) 6 ] 6 sm о l а ni boʻyab qoʻyadi v а u koʻk yoki yashil r а ngg а kir а di, bul а rning b а rch а si t е mirning d е s о rbsiyal а nishini qiyinl а shtir а di. Bund а t е mir k о mpl е ks tuzini erit а dig а n m о dd а а s о s а n а mm о niy nitr а t boʻl а di. Q а tr о nni r е g е n е r а siyal а shning а pp а r а tl а r z а njiri s хе m а si turlich а boʻl а di. Elyuirl а sh uchun eritm а p а std а n b е ril а di. О ltin t а rkibli eritm а (r е g е n е r а t) yoki qoʻshimch а l а r tik quvurning ustid а n о lin а di. Eritm а а ksinch а yub о rilishi h а m mumkin. Q а tr о n qobilyatini q а yt а tikl а sh (r е g е n е r а siya) tik quvur о rq а li n а vb а tm а -n а vb а t z а ruriy eritm а ni b е rib turish mumkin. R е g е n е r а siya j а r а yoni b а l а nd quvurlid а stg о hd а о lib b о rilishi mumkin.

Erituvchi eritm а d а stg о hning t а gid а n b е ril а di. О ltin erig а n eritm а (r е g е n е r а t) yoki qoʻshimch а l а r, k о l о nk а ning ustid а n о lib chiqil а di. 5. Faollangan koʻmir yordamida sorbsiyalash Faollangan koʻmirning nodir metallarni oʻziga yutish qobiliyati mavjudligi azaldan ma’lum boʻlgan. Faollangan koʻmir - g’ovakli uglerodli shimgich (adsorbent). Ularni turli xildagi organik xom-ashyolardan olish mumkin: yog’ochli burali, toshkoʻmir, antrasit, hayvon suyaklari va boshqalar. Bu mahsulotlardan faollangan koʻmir olishda dastlab koʻmir uchuvchan moddalardan (namlik) tozalanadi, bu havosiz qizdirish bilan amalga oshiriladi. Natijada xom koʻmir olinib u yirik g’ovakli tuzulish hosil qiladi va uning shimuvchanlik qobiliyati yuqori emas. Shu sababdan mayin g’ovakli tuzulish koʻmir olish uchun uni uglerod ikki oksid bilan qayta ishlov beriladi yoki suv bug’ida 800-900 0 C da ishlov beriladi. Bu bilan koʻmirning ma’lum qismi (50%gayaqini) yonibketadi, S + SO 2 = 2S О ; S+N 2 O = S О + N 2 qolgan qismi esa toʻrsimon g’ovakli tuzulish hosil qiladi. Qolgan koʻmirni faollashtirish usullari har xil tuzlar va kislotalar ishtirokida (karbanat, xlorid, sulfat, nitrat kislotalari va boshqalar) yuqori haroratda boradi. Koʻmirning faollanishi oksidlovchi gazlarning ma’lum bir qismini yonishi bilan boradi. Bu usulda olingan faollangan koʻmirning solishtirma yuzasi juda rivojlangan boʻlib (400-1000 m 2 /g), ulardagi g’ovaklar radiusi 0,5 dan 2nm gacha boʻladi. Rus maktabi olimlari N.A. Shilova va A.N. Frumkinlarning ta’kidlashicha, elektrolitlardan faollangan koʻmir yordamida adsorbsiya qilish almashinuv jarayon deb qaralib, bu koʻmirning havodagi kislorod bilan ta’sirlashishi bilan izohlanadi. Agarda koʻmir faollangandan keyin havodagi kislorod bilan xona haroratida ta’sirlashsa, uning yuzasida asosiy hususiyat sanaluvchi birikma(oksid) hosil qiladi. Bu birikmalarning tabiati aniq belgilanmagan, ammo ma’lumki, undagi kislorod kuchli bog’lanmagan boʻlib, koʻmirning suv yoki eritma bilan ta’siri natijasida uni musbat zaryadga zaryadlab, kislorodning oʻzi esa eritmaga gidrooksid koʻrinishida oʻtishi mumkin. Bu shakldagi «musbat» koʻmir

qaytarilmas kislorod elektrod vazifasini bajaradi va oʻzining ichki ikki qatlamida OH - ionlarini erigan anion elektrolitlariga almashtiradi va shuning bilan elektrokimyoviy anion almashinuvchiga aylanadi. Agar koʻmir kislorod bilan yuqori (400-500 0 C) haroratda ta’sirlashsa, unda hosil boʻlgan birikma mustahkam boʻladi. Bu sharoitda hosil boʻlgan xemo yig’uvchili kislorod (20% atrofida) birikmalari karbonat kislotali, fenolli va boshqalar koʻrinishida kislotali xossani namoyon qiladi. Odatiy «musbat» koʻmirdan farqli oʻlaroq bunday «manfiy» koʻmirlar oksidlangan deb nomlanadi. Elektrolitli eritmalarda oksidli koʻmirlar koʻp amalli kation almashinuvchilik qobiliyatini namoyon qiladi. Oksidlangan koʻmirning kationalmashinuvchi hajmining ma’lum qismi H + ionlari bilan bog’langan boʻlib, elektrostatik kuch ta’sirida manfiy zaryadlangan koʻmir yuzasini namoyon etadi. Shuni inobatga olish lozimki, «musbat» faollangan koʻmirlar oʻz yuza qismida nafaqat asosli xossani, balki ma’lum miqdorda kislotali guruhni ham egallaydi. Shu sababdan faollangan koʻmirlar anion almashinuvchanlik xossasidan tashqari, kation almashinuvchanlik xossasini ham namoyon etadi. Xuddi shu kabi «manfiy» oksidlangan koʻmirlar ham oʻz yuzalarida faqat kislotali emas, balki ma’lum miqdorda asosli guruh ham boʻlib, elektrolit eritmalarida kation almashinuv hossalari bilan birga anion almashinuv xossalarini ham namoyon etadi. Sianli eritmalardan oltin va kumushni sorbsiyalash uchun anion almashinuvchi hossaga ega boʻlgan «musbat» faollangan koʻmirlardan foydalaniladi. Faollangan koʻmir yordamida sorbsiyalash jarayoni nafaqat tindirilgan eritmalardan nodir metallarni ajratish uchun, balki bevosita boʻtanadan ham ajratib olish mumkin. Tindirilgan eritmalardan yog’och koʻmiri ishtirokida sorbsiyalash jarayoni bir qancha oltin ishlab chiqarish fabrikalarida sianlash jarayoni rivojlana boshlagan bir vaqtda va rux yordamida choʻktirish hali toʻliq ishlab chiqilmagan vaqtdan buyon qoʻllanilib keladi. Tez orada koʻp kamchiliklarga ega yog’och koʻmirli sorbsiya jarayoni rux yordamida choʻktirish jarayoni siqib chiqarildi. Birinchi va ikkinchi

jahon urushi arafasida rux metali tanqisligi sababli bir qancha OIChF (Oltin ishlab chiqaruvchi fabrikalar) da koʻmir yordamida sorbsiyalash kengaydi. Sorbsiya jarayonini rom shaklidagi vakum-filtrlarda olib boriladi, oltin tarkibli sianlangan eritmalar yanchilgan koʻmir boʻylab filtrdan oʻtkaziladi, ular maxsus filtrlar yuzasiga oʻrnatilgan boʻladi. Koʻmirli choʻkma oʻzida oltin va kumush saqlagan boʻlib ular yoqiladi va olingan kul flyus bilan eritishga joʻnatilib xomaki metal olinadi. Hozirgi vaqtda koʻmir yordamida sorbsiyalash uyumda tanlab eritish natijasida olingan eritmalar uchun keng qoʻllanilmoqda. Aralashtirish yoʻli bilan olingan eritmalarga qaraganda uyumda tanlab eritish natijasida olingan eritmalar tarkibida nodir metallar miqdori kam (0,5mg/l), qoʻshimchalar miqdori esa koʻp. Bunday eritmalardan rux yordamida choʻktirish va ion almashinuvchi qatronlar ishtirokida sorbsiyalash jarayonlari samarasizdir. Faollangan koʻmirning afzalligi esa qoʻshimchalarga ta’sirchanligi kamligidir va shu sababdan u qoʻshimchalari koʻp eritmalardan oltinni sorbsiyalashda ayni muddaodir. Uyumda tanlab eritish eritmalari koʻp qo’shimchali va loyqali eritmalar boʻlgani sababli, faollangan koʻmir yordamida ulardan nodir metallarni toʻliq ajratib olish imkoni tug’iladi. Sorbsiya jarayoni dinamik sharoitlarda olib borilib, oltin tarkibli eritmalar ketma-ket oʻrnatilgan 3-4 ta vertikal kolonnalarda amalga oshirilib, unda sorbent sifatida donalashtirilgan, yirikligi 1mm boʻlgan faollashtirilgan koʻmirdan foydalaniladi. Koʻmir davriy ravishda kolonnadan kolonnaga eritmaga qarshi oqimda oʻtkazib turiladi. Birinchi kolonnadan nodir metallar (asosan oltin va kumush) ga toʻyingan koʻmir olinadi, oxirgi kolonnadan esa regeneratsiyalangan koʻmir (faollangan boʻsh koʻmir) yuklanadi. Shu tariqa birinchi kolonnadagi oltinga boy eritma oxiriga borguncha koʻmirga shimilib kambag’allashib boradi, oxiridan yuklangan toza koʻmir birinchi kolonnaga kelgani sari oltinga toʻyinib keladi. Toʻyingan koʻmir tarkibida 2-5kg/t oltin saqlab regeneratsiyaga joʻnatiladi. Amaliyotda koʻp metalli minerallar boʻlmish qoʻrg’oshin-ruxli rudalarni boyitish fabrikalari sianli eritmalaridan oltin va kumushni sorbsiyali ajratib olishda

faollashtirilgan koʻmirdan foydalaniladi. Bunday rudalarni flotatsiyali boyitishda tarkibidagi turg’un minerallar boʻlgan sfalerit, pirit va xalko’piritni eritmaga oʻtkazish uchun natriy sianidi ishlatilib, natijada eritmaga 20% gacha oltin va koʻp miqdorda kumushning oʻtishiga olib keladi. Olingan eritma tarkibi quyidagicha, mg/l: Au-0,2-1, Ag-5, Cu-400-500, Zn-40-50 va boshqa qoʻshimchalar. Nodir metallarni sorbsiyalash jarayoni dinamik sharoitda, eritmalarni donador faollangan koʻmirda filtrlashga asoslangan boʻlib, u bosim ostida ishlaydi. Toʻyingan koʻmir oʻzida 1-2kg/t Au va 1-4kg/t Ag saqlaydi. Bundan tashqari sorbsiyaning oddiyroq, ammo rivojlangan usullari ham qoʻllanilishi mumkin, masalan, aralashtirib, koʻmir yordamida statik sharoitda sorbsiyalash. Boʻtanadan sorbsiyalash. Faollangan koʻmir yordamida boʻtanadan oltinni sorbsiyalash huddi ion almashinuvchi qatron kabi qoʻllaniladi. Bu jarayonlar koʻrib oʻtilgan sorbsiya jarayonlari texnologiyasi bilan bir hil boʻlib, soʻnggi yillarda AQSH, Avstraliya, JAR va boshqa davlatlarda keng qoʻllanilmoqda. Sorbentning nodir metallarga boʻlgan hajmini oshirish maqsadida sorbsiyaga keladigan boʻtana dastlabki sianlash jarayoniga beriladi. Keyingi sorbsiyali tanlab eritish jarayonlari zanjir shaklida ulangan 5-10 ta pnevmatik yoki mexanik aralashtirgichli dastgohda boʻtana va koʻmirning bir-biriga qarama-qarshi oqimida harakatlanishiga asoslangan holda olib boriladi. Yig’uvchi sorbent sifatida, mexanik jihatdan mustahkam va donadorlikka ega boʻlgan kokos yong’og’i poʻchog’idan tayyorlangan koʻmir qoʻllaniladi. Faollangan koʻmir yordamida sorbsiyalash jarayoni dastgohlar ketmaketligi 7.- chizmada keltirilgan. Koʻmir zarralari oʻlchami 1,2mm dan 3,4mm gacha boʻlishi mumkin. Boʻtanadan sorbentni ajratish uchun turli tuzulishga ega boʻlgan elaklar sorbsiyalash dastgohlari tashqarisi yoki ichkarisida oʻrnatilgan boʻladi. Agar elaklar dastgohdan tashqarida joylashgan boʻlsa, boʻtana ularga aeroliftlar yoki markazlashgan nasoslar yordamida yetkaziladi. Eng yaxshi mustahkamlikka ega boʻlgan koʻmirlar ham aralashtirish va elash vaqtida ma’lum miqdorda parchalanishi mumkin. Shu sababli chiqib ketayotgan boʻtana uchun ham

nazoratchi elak oʻrnatilgan boʻlib u nafaqat yirik, balki mayin, siniq koʻmir boʻlaklarini ham ushlab qolishga moʻljallangan. 7.-chizma. Boʻtanadan faollashtirilgan koʻmir yordamida sorbsiyalashning apparatlar zanjiri sxemasi: 1-sianlash pachuklari; 2-sorbsiyalash kolonnalari: 3-koʻmirni boʻtanadan ajratuvchi elaklar; 4-nazoratrlagi; 5-desorbsiyalash kolonnalari; 6-kislonali qayta ishlash kolonnalar;7-eritma saqlanadigan idish; 8-elektrolizor; 9- esorbsiyalovchi eritma saqlanasigan idish; 10-koʻmirni faollashtirish uchun aylanma pech; 11-elak. Boʻtanadan oltinni sorbsiyalash jarayoni qattiq mahsulot miqdori 40-45%, suyuq fazada sianid kislotasining 0,01-0,02% li konsentratsiyasida, pH 1010,5 da olib boriladi. Bir vaqtning o ʻ zida yuklanadigan sorbent miqdori 10- 30g/l ni tashkil qiladi. Koʻmining oltinga nisbatan sig’imi 2-8 kg/t ni tashkil qiladi. Boʻtanadan yirik zarrali koʻmir yordamida sorbsiyalash jarayoni xuddi ion almashinuvchi qatronlar ishtirokida sorbsiya kabi bir hil afzalliklarga ega. Shuningdek u, ion almashinuvchi qatronga qaraganda ancha arzon va qoʻshimcha metallarga nisbatan ta’sirchanligi kamroq. Bu uning qoʻshimchalari koʻp boʻlgan eritmalardan oltinni sorbsiyalashda ion almashinuv qatronlari foyda bermaydigan joyda qoʻllanilish imkonini beradi. Bu Katod choʻkmasi eritishga

Faollangan koʻmirning jiddiy kamchiligi ularning mexanik mustahkam emasligi, ya’ni sinish oqibatida 1t qayta ishlanadigan rudada 100-200g mayin fraksiya yoʻqotilishi mumkin. Koʻmirni regeneratsiyalash Toʻyingan koʻmirni yoqib kul olish va keyinchalik eritib xomaki metall olish usuli yoki nodir metallarni turli erituvchilar ishtirokida elyuirlash (desorbsiyalash) usulida ajratib olish mumkin. Soʻnggi usul sorbentni regeneratsiyalash imkonini beradi. Desorbent sifatida qaynoq sian eritmasi, suyuq ammiak, natriy sulfidining suvli eritmalari yoki ishqorlar ishlatilishi mumkin. Amaliyotda nodir metallarni desorbsiyalash uchun odatda qaynoq sianidli eritmalar qoʻllanilib, ular 0,1-0,2% NaCN va 1-2% NaOH holda ishlatiladi. Jarayon dinamik sharoitda 3-4 ta vertikal kolonnalarda olib boriladi (33chizma). Erituvchi eritma birinchi kolonnaga eritma harakati boʻylab beriladi, oltinga toʻyingan eritma oxirgi kolonnadan chiqadi. Har bir kolonnada eritma pastdan yuqoriga qarab harakatlanadi. Sorbent aeroliftlar yordamida davriy ravishda ma’lum miqdorda bir kolonnadan ikkinchi kolonnaga eritma oqimiga qarama- qarshi holatda uzatiladi. Birinchi kolonnadan toʻyingan koʻmir olinadi, oxirgi kolonnaga esa tozalangan faollangan koʻmir yuklanadi. Jarayon 8595 0 C da olib boriladi. Jarayonning kamchiligi desorbsiyalash tezligining pastligi, u 2-3 kun davom etadi. Jarayon tezligini haroratni oshirish (120-130 0 Cgacha) hisobiga oshirish mumkin. Bu holatda jarayon 8 soat davom etib, buning uchun yuqori bosimda ishlovchi (400-500kPa) maxsus dastgohlar talab qilinadi. Shuningdek sianidli eritmalar ishtirokida desorbsiyalashni eritmaga 1020% (hajmda) etil spirt qoʻshib amalga oshirish mumkin. Bu usulda jarayonning davomiyligini 10-15 soatgacha qisqartirish mumkin, ammo bunda texnika xavfsizligi qoidalariga jiddiy rioya qilish talab qilinadi, chunki atrof muhitga oson yonuvchan va zaharli etil spirti bug’lari hosil boʻlish xavfi oshadi. Nodir metallarni desorbsiyalash vaqtida Shuningdek qoʻshimcha metallar

(mis, temir va boshqalar) ham desorbsiyalanadi. Ularning ma’lum qismi, asosan kalsiy va organik birikmalar koʻmirning faolligini pasaytirib, unda qolib ketadi. Kalsiy koʻmir g’ovaklarida karbonat shaklida boʻladi. Bu birikmalardan koʻmirni tozalash uchun ular suyultirilgan nitrat va sulfat kislotalarda qayta ishlanadi. Koʻmirdagi organik birikmalar esa termik ishlov berish, ya’ni 600800 0 Cda 0,5-1 soat davomida, havosiz sharoitda, aylanma quvurli pechda qizdirish natijasida yoʻqotiladi. Sovitishdan soʻng olingan koʻmir elanadi va regeneratsiyalangan koʻmirlar sorbsiya jarayoniga qaytariladi.

Nazorat savollari: 1. Iоn аlmаshgich smоlаlаrning oʻzigа хоs хususiyatlаri nimаdаn ibоrаt? 2. Sоrbsiоn tаnlаb eritishning mоhiyati nimаdа? 3. Sоrbsiоn tаnlаb eritish usullаrini kеltiring 4. Iоn аlmаshgich smоlаning siаnli eritmа bilаn tа’sirlаshish rеаksiyasini yozing 5. Iоn аlmаshish jаrаyoni mехаnizmi nеchtа bоsqichdаn tаshkil tоpgаn? 6. Sоrbsiоn tаnlаb eritish qаndаy shаrоitdа аmаlgа оshirilаdi? 7. Sоrbsiоn tаnlаb eritish qаndаy аppаrаtlаrdа оlib bоrilаdi? 8. Аniоn аlmаshgich smоlа sifаtidа qаndаy iоnit ishlаtilаdi? 9. Toʻyingаn iоnit oʻz tаrkibidа qаndаy qoʻshimchаlаrni sаqlаydi? 10. Аniоnitning rеgеnеrаsiyasi qаndаy аmаlgа оshirilаdi? 11. Оltinli eritmа qаysi jаrаyon nаtijаsidа hоsil boʻlаdi? 12. Оltinni sеmеntаsiya usulidа choʻktirishning mоhiyati nimаdаn ibоrаt?

Аsоsiy vа qo’shimchа аdаbiyotlаr 1. Mirziyoyеv Sh.M. Erkin vа fаrоvоn, dеmоkrаtik O zbеkistоn dаvlаtini birgаlikdа bаrpо etаmiz. Ozbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеntining lаvоzimigа kirishish tаntаnаli mаrоsimigа bаgishlаngаn Оliy Mаjlis pаlаtаlаrining qoshmа mаjlisidаgi nutqi. –T.: “Ozbеkistоn” NMIU, 2016. – 56 b. 2. Mirziyoyеv Sh.M. Qоnun ustuvоrligi vа insоn mаnfааtlаrini tа’minlаsh – yurt tаrаqqiyoti vа хаlq fаrоvоnligining gаrоvi. Ozbеkistоn Rеspublikаsi Kоnstitutsiyasi qаbul qilingаnligining 24 yilligigа bаgishlаngаn tаntаnаli mаrоsimdаgi mа’ruzа 2016 yil 7 dеkаbr. – T.: “Ozbеkistоn” NMIU, 2016. – 48 b. 3. Mirziyoyеv Sh.M. Buyuk kеlаjаgimizni mаrd vа оliyjаnоb хаlqimiz bilаn birgа qurаmiz. - T.: “Ozbеkistоn” NMIU, 2017. – 488 b. 4. МасленицкийИ.Н., Чугаев Л. В. Металлургия благородных металлов. - М.: Металлургия, 1997. 5. АбрамовА. А.Технология обогащения руд цветных металлов. -М.: МГГУ, 2017. 6. Авдохин И. А. Технология обогащения руд благородных металлов. -М.: МГГУ, 2006. 7. Peuker U.A., Kwade A., Teipel U., Jeckel G., Mütze T. Mineral processing. Mineral, renewable and secondary raw material processing-current engineering challenges. Dechema. Germany, 2012. 280 p. 8. Авдохин В. М. Технология обогащения полезных ископаемых. Учебник в 2-х томах. -М.: МГГУ, 2017.

Похожие

Sianli eritmаlаrdаn sigmеntаtsiya usulidа choʻkindi nоdir mеtаllаrini аjrаtish

Gravitatsiya usulida boyitish

Elektr usulida boyitish

Magnit usulida boyitish

Nodir metallarni ishlab chiqarish va rivojlanishi