Metallarning kristal tuzilishi va kristallanish nazariyasi - Материаловедение - Рефераты

Metallarning kristal tuzilishi va kristallanish nazariyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

128.5 KB

Metallarning kristal tuzilishi va kristallanish nazariyasi Reja: 1. Kirish. 2. Kristall panjara to`g`risida tushuncha. 3. Kristallanish jarayonining sharoiti mexanizmi va qonuniyati. 4. Kristallarning formalari. Metal quymasining tuzilishi. 5. Qattiq xolda kristallanish yoki ikkilamchi kristallanish. 6. Metallarning allotropiyasi yoki polimorfizm. 7. Kristall murakkab fazalarining tuzilishi va xossalari.

Tayanch so`zlar va iboralar. Materialning tarkibi, metall, 1968 yil, amorf jism, struktura, makrostruktura, likvasiya, mikrostruktura, kristall panjara, panjara parametrlari, zichlik, kristall panjara turlari, molekulyar bog`lanish. kovoleit bog`lanish, metall bog`lanish, ion bog`lanish. Kirish: Texnika materiallarining tuzilishi va uning xossalari to`g`risidagi amaliy ilmga materialshunoslik deb ataladi. Bu ilmning asosiy masalalari materialning tartibi bilan uning strukturasi va xossalari orasida bog`lanish o`rnatishdan iborat deb tushunmoq kerak. Materialning tarkibi deb - shu material qanday kimyoviy elementlardan tuzilishi va shu elementlar miqdori qanday va ular qay bog`lanishda ekanligi tushuniladi. Shuni aytish kerakki jism birgina kimyoviy elementdan tashkil topishi texnikada juda kam uchraydigan holdir. Juda ko`pchilik texnikaviy materiallar bir necha kimyoviy elementlardan tuzilgan bo`lib, ular ko`pincha bir-birlari bilan bog`langan xolda bo`ladi. Texnikada qo`llaniladigan ko`pchilik metall va metallmas materiallar kristallik tuzilishiga ega. Bunday hol hamma texnika materiallarni bir nuqtai nazardan, bir vaziyatdan yani atomlar orasidagi bog`lanishlarning tabiatiga qarab kristall struktura va uning xossalarini o`rganish mumkin bo`ladi. Demak bir tomondan tarkib bilan kristall struktura orasidagi bog`lanish, ikkinchi tarafdagi material xossalari bilan struktura orasidagi bog`lanishlarni o`rganishi material xossalarini yaxshilashgagina olib kelmay, balki ana shu metod asosida prinsip jihatdan yangi materiallarni yaratish asosi bo`lishi ham mumkin. Texnikada progress va taraqqiyot material xossalarini yaxshilashga va yangi materiallarni yaratishni taqazo etadi.

Materiallardagi qayta ishlashning yangi metodlarini yaratish, ishlash sharoiti ratsional ravishda mos keladigan materialni tanlash oqibati natijasida buyurtmalar qiymatini kamaytiribgina qolmay, balki ishlab chiqarish unumdorligiga ham oshiradi. Fanni rivojlantirishga rus olimlari juda katta qissa qo`shdilar. Ilmiy materialshunoslikka asos solgan kishi D.K.Chernovdir (1839-1921y.). Uning metallar polimorfizmi to`g`risidagi kashfiyoti butun dunyoga tanilgan bo`lib, materiallarni kristallik tuzilishi va o`sishi haqidagi nazariyaga birinchi bo`lib asos soldi. N.S.Kurnakov (1860-1941y.) metall kristall tuzilishini fizika- kimyoviy usulda topish metodlarini oshkor etdi va metall qotishmalardagi murakkab kristall fazalarini klassifikatsiyasini yaratdi. G.V. Kurdyumov, A.A. Bochvar va boshqa juda ko`p olimlar metallardagi faza o`zgarish kinematikasi va mexanizmlari asoslarini yaratdilar. A.M. Butlerov (1828-1886y.) organik birikmalarni kimyoviy tuzilishi asoslarini yaratdi. Bu kashfiyot bir qator yangi sintetik polimer materiallarini yaratishga asos bo`ldi. O V. Lebedevning ilmiy ishlari natijasi dunyoda birinchi bo`lib sintetik kauchukni sanoat miqdorida ishlab chiqarishga olib keldi. V.A. Kargin va uning talablari Polimer materiallarni strukturasi hamda xossalarini o`rganishda juda katta ish qildilar. Ana shu ishlarini davom ettirib, hozirgi paytda V.A. Beliy va uning talabalari yangidan-yangi perspektin metallopolimer materiallarni yaratish asoslarini ishlab chiqarmoqdalar. Kristallning xossalari va tuzilishi. Tabiatda hamma qattiq jismlar ikki xil tuzilishga, ya'ni kristall yoki amorf holida bo`ladi. Kristall va amorf jismlar bir-biridan beqaror farq qiladi. Kristall jismlar qizdirganda o`z shakllarini o`zgartirmaydi, ya'ni qattiq holatini saqlab qoladi (albatta ma'lum bir qaroratgacha). Ana shu qizdirilganda jismni yana ham qizdirishda davom etaversak u agregat holatini o`zgartiradi, ya`ni suyuqlikka aylanadi. Ana shu agregat holatini o`zgartirish protsessi ma'lum bir vaqt birligi

ichida o`zgarmas haroratda yuz beradi. Jism sovutilganda esa xuddi shunday protsess teskari tomonga qaytariladi. Fanda jismning bir agregat holatidan ikkinchi bir agregat holatiga (sovutish yoki isitish) o`tish o`zgarmas haroratda yuz bersa, bunga izotermik o`zgarish deb ataladi. Demak, kristall jismlar qizdirilganda juda katta harorat intervalida yumshaydi, ya'ni qattiqligini o`zgartiradi, so`ngra sekin asta suyuq holatga o`tadi. Sovutilganda esa xuddi shunday protsess teskari tomoni qaytariladi. Demak amorf jismlar kristall jismga qaraganda termodinamik potensiali kamroq va beqarorliroqdir. Kristall jismlar elementar zarrachalar tartibli joylashgan bo`ladi (ionlar, atomlar, molekulalar). Ana shu geometrik faktorlar kristall jismlarga anizotropik xossasini beradi, ya'ni jismga qo`yilgan kuch yo`nalishiga qarab uning xossalarida farq bo`ladi. Ana shu geometrik faktor jismda siljish yuzalarini mavjudligiga olib keladi, ya'ni deformatsiya paytida jism o`z shaklini ana shu siljish yuzlari orqali o`zgartiradi. Kristall jism atomlari elektronlardan tuzilganligi unda o`zaro atom bog`lanishni xarakterlaydi va jismda elektr, issiqlik magniy va optik xossalariga ega bo`lishiga olib keladi, na parlanish haroratini va kengayishi koeffitsientiga, atom diametriga, elastiklik moduliga bog`liq bo`ladi. Juda ko`p mexanik va fizik xossalar strukturaga bog`liq bo`ladi. Struktura tushuncha juda keng ma'noni beradi. 1) Makrostruktura - buyumning (jismning) butun hajmi bo`yicha bir xil emasligi. Bunday notekislikni (nuqsonlar) ba'zi bir paytda oddiy ko`z yordamida yoki lupalar yordamida ko`rish mumkin. Makrostrukturadagi bunday faktorlarni maxsus tayyorlangan (jilvirlangan) va makroshlift deb atalmish namunalarda tekshiriladi. Xo`sh jism strukturasini tekshirishda makrostruktura metodida qanday nuqsonlarni topish mumkin: a) Kimyoviy notekisliklar, ya'ni

jism bir necha kimyoviy elementlardan tashkil topganda, unda elementlarning bir tekis joylashmasligi. Bunday nuqsonlarga likvatsiya deb ataladi. Masalan, uglerod likvatsiyasi, oltingugurt likvatsiyasi va hakazo: b) Mexanik notekisliklar, ya'ni har xil katta- kichik darzlar, jism agregat holatidan o`tishda cho`kish, gaz chuqurlari (teshikchalari) va hokazo; v) Fizik notekisliklar jismning xohlagan bo`lakchasining solishtirma og`irligi o`rtacha solishtirma og`irlikdan farq qiladi. Bunday nuqsonni fauktatsiya deb ataladi. 2) Mikrostruktura - qattiq jism tartibli joylashgan mayda zarrachalardan tashkil topgan deb aytgan edik. Ularning o`lchami 10 -8 sm, ya'ni 1 A ga yetishi mumkin. Ana shunday zarrachalarni mikrostruktura metodi bilan tekshirish mumkin. Bunday zarrachalarni kristall deb ataladi. Tekshirish usuli optik yoki elektron mikroskop yordamida olib boriladi. Optik usuli bilan 1000° A (10 -3 sm) o`lchamiga ega bo`lgan zarrachalarini ko`rish mumkin bo`lsa, elektron mikroskop usuli bilan 4 A (4x10 -8 sm) gacha bo`lgan zarrachalarni o`lchash mumkin. Aksariyat metallarning atom tuzilishini ana shu elektron mikroskop orqali aniqlangan. 3) Mikroskop usulida qattiq jism zarrachalarining joylashish, formasi va o`lchamlarini aniqlash mumkin. Hamda strukturalarning nisbatan joylashishini aniqlashda mikroskop barobar hisoblanadi, chunki uning tuzilishi sodda, bajariladigan ish tez va oson bajariladi, ya'ni natijalarga erishishda unumdorlik ortadi. 4) Struktura ya'ni juda kichik struktura. Bunday strukturada atomlarning o`zaro joylashishi, ular orasidagi masofa, atom kristall panjarasining formasi va o`lchamlari o`rnatiladi. Bu usul qisqa to`lqinli rentgen nurlarini (10 -8 - 10 -10 sm) yoki elektron yoki neytron to`lqinlari jism atomlari bilan to`qnashganda difraksiya hosil bo`lishiga asoslangan. Bu usul bilan atom kristall panjaradagi nuqsonlarni

ham aniqlashga imkon beradi va boshqa ko`pchilik atom tuzilish masalalarini hal qilsa bo`ladi. Kristall panjara to`qrisida tushuncha. Kristall jismlarning ajoyib xususiyati shundan iboratki, undan elementar zarrachalar (ionlar, atomlar, molekulalar) har xil joylashgan bo`lib, ammo ma'lum qonuniyatga ega bo`ladi. Demoqchimanki parallel yo`nalishlarda atomlar joylashish tartibi bir xil bo`ladi. Agar bir elementar kristallda bir tekislikda yotmagan x,y o`qlarini joylashtirish mumkin bo`lsa, u holda shu o`qlar bo`ylab o`lchanganda atomlar orasidagi masofa umumiy holda bir xil bo`lmasligi mumkin. Ana shu fazoda yasalgan eng kichik parallelopiped elementar katakcha (yacheyka) deb ataladi. Ana shu elementar katakchani fazoda tartib bilan joylashtirib ketaversak, kristall panjara hosil bo`ladi. Demak fazoviy kristall panjara jism xossalarini ifodalaydi. Elementar kristall katakchani (panjarani) ifodalash uchun 6 ta o`lchami qabul qilishgan uch kesma, o`q bo`ylab o`lchami eng yaqin turgan atomlar orasi, ya'ni davr a, b, s va shu o`lchamlar nisbatiga qarab elementar kristall yacheyka formasi haqida fikr yuritiladi. Ammo lekin ba'zi bir paytda atomlar tugunchalardan tashqari yacheyka o`rtasida yoki yon tomonlarida joylashishlari mumkin. Bunday kristall yacheykalarning murakkabligini aniqlash uchun atomlar soni tushunchasi kiritilgan, ya'ni har bir elementar yacheykaga to`g`ri keladigan atomlar soni bilan xarakterlanadi. MASALAN: a) Oddiy yacheyka - har bir yacheykaga 1 ta atom to`g`ri keladi. Chunki har bir atom 8 ta shunday yacheykaga umumiy tegishlidir. b) Markazlashgan kub yacheyka K=(1+1). Demak sistema (geometrik tartib), davr (yacheyka parametrlari) va har bir elementlar zarrachaga to`g`ri keladigan atomlar soni kabi tushunchalar kristalldagi elementar zarrachani yetarlicha to`liq xarakterlaydi. Ammo ba'zi paytda qo`shimchn ravishda kristalldagi elementar zarrachani xarakterlash uchun yana bir tushuncha, ya'ni elementar kristall panjaraning koordinatsion soni tushunchasi kiritilgan. Bu tushuncha asosida sistemada har bir atomdan bir xil masofada turgan

atom soni turadi. Masalan oddiy kub yacheykasi koordinatsion son K6 ga teng. Markazlashgan kub yacheykada esa koordinatsion son K8 ga teng va xokazo. Kristalldagi elementar yacheykani xarakterlash uchun yana bir xarakteristikadan foydalaniladi, uni zichlik (g`ijlik, to`dalik) koeffisienti ( коэффициент компактности ). n - elementar zarracha soni bo`lsa, V - shu elementar zarrachaning hajmi.  elementar zarrachalardan tashkil topgan kristall hajmini ham aniqlash mumkin. Massa oddiy kub yacheyka uchun Kzich=0,52 teng bo`lsa, markazlashgan kub yacheyka uchun Kzich=0,68, oksonal markazlashgan yacheyka uchun esa K zich =0,74 ga teng. Demak qolgan bo`shliklar ma'lum bir geometrik figurani tashkil etadi. rasm. Kristall panjara tuzilishi.

O`z-o`zidan bo`lmagan kristallanish Real sharoitda kristallanish protsessi ko`p jihatdan tayyor markazlarning mavjudligiga bog`liq bo`ladi. Ana shunday tayyor markazlar rolini metalldagi o`zga qattiq qo`shimchalar o`ynashi mumkin. Metallda eriydigan qo`shimchalar ham markazlarning paydo bo`lishini ko`paytiradi, agar ana shu qo`shimchalar yuza aktivligini oshiradigan bo`lsa, ya'ni yuza tarangligini kamaytiradigan bo`lsa. Chunki mantiq nuqtai nazaridan bunday qo`shimchalarni suyuq metallda bo`lishi, o`ta sovutishnn oshirish bilan ekvivalentdir. Amaliyotda strukturani maydalash uchun qo`shimchalar keng foydalaniladi. Bunday qo`shimchalarni modifikatorlar deb ataladi. Masalan, po`latda bor, alyuminiy va uning qotishmalariga natriy qo`shiladi. Qattiq qo`shimchalar sifatida esa erigan temperaturasi yuqori bo`lgan metallardan foydalaniladi. Masalan, alyuminiy va uning qotishmalariga titan yoki sirkoniy elementi qo`shiladi. Kristallarning formasi va quymaning tuzilishi. Donachalarning formasi avvalo ularning o`sish sharoitiga bog`liq bo`ladi, ya'ni sovutish tezligi va yo`nalishi, suyuq metallning temperaturasi va undagi qo`shimchalar miqdori va h.k. Agar bir bo`lak po`lat quymani kristallari strukturasini tekshirsak unda quyidagi qolatni ko`ramiz. Avvalo shuni aytish kerakki, donachalarning o`sishi daraxtsimon sxemasi bo`yicha bo`ladi. Uni dendrit (ya'ni daraxtsimon) formasi deyiladi. Quyma ( слиток )da uchta xarakterli zonalarni ko`rish mumkin. 1. Idishning devorlari sovuq bo`lganligi uchun mayda kristall donachalari paydo bo`ladi; 2. O`sha mayda donachalarda quymaning markaziga qarab tolasimon cho`zma kristall donachalari paydo bo`ladi, chunki bu yo`nalish sovutish yo`nalishiga to`g`ri keladi; 3. Quymaning o`rta qismida yoqlari aniq kesmalardan iborat bo`lgan katta- katta kristallar

hosil bo`ladi. Tolasimon donachalar bilan katta-katta kristallar o`rtasida darzlar hosil bo`ladi. Bu kristallanish protsessida metall yeyilmasligi bo`lsa kerak, hamda suyuq metalldagi o`zga qo`shimchalar ham ana shu bo`shliqqa yig`ila boshlaydi. Agar suyuq metallning temperaturasi juda keng bo`lsa va qo`shimchalar miqdori juda kam bo`lsa, bunday donachalarning formasi faqat tolasimon bo`lishi mumkin. Bunday strukturaga transkristallizatsiya deb ataladi. Masalan, transkristallizatsiya payvandlashda choklarda hosil bo`lishi mumkin. Transkristallizasiya strukturasi ancha jips bo`lishi bilan bir qatorda, tolasimon donachalar tutashgan paytda bo`shliq va qo`shimcha elementlar yig`ilib qolishi mumkin. Shuning uchun mexanik xossalariga salbiy ta'sir ko`rsatadi. Amaliy jiqatdan agar metallnimg sovush tezligini kristall donachalar o`sish tezligiga tenglashtirsak, yaxlit bir bo`lak kristall (donacha) hosil qilish mumkin. Bunday kristall monokristall deb ataladi. Monokristall juda yuqori jipslikka ega bo`lib, unda qo`shimcha elementlar bo`lmaydi, shuning uchun ham bunday kristallning mexanik xossalari juda yuqori bo`ladi. Bunday kristallar ilmiy tekshirish ishlarida donachalarning xossalarini tekshirishda ishlatiladi.

Qattiq xolda kristallanish yoki ikkilamchi kristallanish. Ikkilamchi kristallanishda bir kristall donachalari boshqa kristall donachalariga aylanadi, ya'ni qayta kristallanadi. Ikkilamchi kristallanishda kam birligiga kristallanishdan hamma qonuniyatlar bajariladi. Masalan, kristallanish markazining hosil bo`lishi, uning o`sishi, hamda, o`ta sovush miqdori katta bo`lgan markazlarning kritik o`lchami kamayadi va x.k. Ammo ikkilamchi kristallanishning o`ziga xos xususiyatlari bor. Avvalo, ikkilamchi kristallanish allotropik shakl o`zgarishiga ega bo`lgan metall va qotishmalarda mavjud bo`lishi mumkin. Ikkinchidan, metall sovutilganda (ikkilamchi kristallanish) kristallanish nazariy T e temperaturadan pasda, isitish uchun esa yuqoriroq bo`ladi. Sovutishda esa kristallanishnnng issiqlik chiqarish bilan bo`lsa, isitishda esa issiqlik yutiladi. Biz yuqorida bir jismning ikki xil kristall panjaraga ega bo`lishiga allotropik shakl o`zgarish yoki polimorfizm deb ataladi. Har qaysi allotropik sodifikatsiya ma'lum solishtirma og`irlikka ega, ya'ni kristall panjara atom zichligi va parametrlar har xil bo`ladi, har bir modifikatsiyadan o`tishda zichlik har xil bo`lganligi uchun ichki kuchlanishlar paydo bo`lali. Ikkilamchi kristallanishni temirni sovutishda allotropik shakl o`zgarishida xarakterlab berish mumkin. Temir ikki modifikatsiya, ya'ni ikki allotropik shakl o`zgarishiga ega Fe "temperatura -vaqt" diagrammasi allotropik shakl o`zgarishi temperatura gorizontali bilan xarakterlanadi, ya'ni ikkilamchi kristallanish ham izotermik protsessidir. 0°-911°C gacha temperaturada elementar yacheykani markazlashgan kub formasiga ega va uning parametriga esa a=286 A ga teng, koordinatsiya soni esa K8. 9P°-1392°C gacha temir elementar yacheykani yoqlari markazlashishga kub rasm. Ме tallar uchun tizimning erkin energiyasini xaroratga bog’liqligi (1-suyuq va 2-kristall metallar uchun)

formaga ega va uning parametri a=3,62 A (911°C da), koordinata soni esa K12. 911°C dan to 1539 °C gacha temir yana markazlashgan kub yacheykaga ega. 768 °C dagi temperatura gorizontali, hech qanday allotropik shakl o`zgarishi bilan bog`liq emas, balki metallarga magnitlik xossasi bilan bog`liq. Ana shu nuqtadagi yuqorida temir magnitlik xossasini yo`qotadi, ya'ni paromagnitdir, pastda esa magnitli xossasiga ega. Bunday o`zgarish faqat temirga ta'luqli bo`lishidan balki ko`pchilik metallarga tegishli. Bu kashfiyotni Kyuri ochganligi uchun Kyuri nuqtasi deb ataladi. Real kristallarning tuzilishi va xossalari. Real kristallarning tuzilishi ideal kristallarning tuzilishidan farq qiladi. Real kristall yacheykalarida atomlarning tartibli joylashishida nuqson (nuqson)lar mavjud bo`ladi. Bunday nuqsonlar odatda barqaror holatda bo`ladi, ya'ni ular doim harakatlanib turadilar. Metallarda bo`ladigan ko`pchilik protsesslar (masalan termik ishlashda) ana shu muqsonlar bilan bog`liq. Nuqsonlar asosan uch xil bo`ladi: nuqtaviy nuqson, chiziqli defekt, yuza (sirt) nuqsonlari. Nuqtaviy nuqsomlar Bunday nuqsonlarga elementar yacheykaning bir tugunida atom bo`lmay qolmasligi yoki o`zga qo`shimchalar atomi elementar yacheyka atomlari orasiga joylashishga aytiladi. Nuqtaviy nuqsonlar ikkinchi xilida qo`shimcha atom bir yoki bir necha yacheyka oraligida o`rin almashtirish yoki singdirish qattiq eritmasini hosil qilishi mumkin. hamma nuqtaviy nuqsonlar kristall panjarani qiyshaytiradi, elektr qarshiligini oshiradi va ma'lum miqdorda mustahkamlikni oshiradi. Demak nuqtaviy nuqsonlar o`lchami yo`nalishida ham o`lchamlari ham kichikdir.

Chiziqli nuqsosnlar O`lchamlari faqat ikki yo`nalishdagina kichik bo`lgan nuqsonlarga aytiladi. Bunday nuqsonlarning eng muhimi dislokatsiyadir. Nuqtaviy nuqsonlar zanjiri ham chiziqli dislokatsiyaga kiradi. Sirt (yuza) nuqsonlar O`lchamlari faqat bir yo`nalishda kichik bo`lgan nuqsonlarga aytiladi. Bunday nuqsonlarning kristall donachalari orasidagi chegaralar, bloklar orasidagi chegara yoki fazalar orasidagi chegara yuzalari ham yuza (sirt) nuqsonga ko`radi. Dislokatsiya deb deformatsiya natijasida chegaradagi yacheykani atomlarining o`z o`rnidan ko`chmasligiga aytiladi. Demak, dislokatsiyaning eng muhim parametri siljish vektoridir. Siljish vektori odatda Byurgers vektori ham deb ataladi. Dislokatsiya surila oladigan yoki tutilib qoladigan bo`lishi mumkin, boshqacha qilib aytganda, mukammal yoki nomukammal bo`lishi mumkin. Nomukammal diklokatsiya deformatsiyalangan paytda to`siqlik qilishi mumkin. Shuning uchun ham deormasiyaga qarshiligi ortadi. rasm. Chiziqli nuqson (dislokatsiya).

Dislokatsiyaning o`zi chiziqli yoki burama bo`lishi mumkin. Chiziqli dislokatsiya deb, siljish vektoriga perpendikulyar bo`lgan dislokatsiyaga aytiladi. Burama dislokatsiyada atomlarning siljish yo`nalishi siljish vektoriga parallel bo`ladi. Shuni ham, aytish kerakki, dislokatsiya surilish yo`li bilan yoki diffuziya yo`li bilan ko`chishi mumkin. Dislokatsiya kristallanish boshlanishi bilanoq paydo bo`ladi va metall xossalariga ta'sir qiladi. Agar dislokatsiya bo`lmasa, metall mustahkamligini eksperimental ravishda o`lchasak, uning nazariy miqdorga yaqinligi ko`payadi. Real metallar dislokatsiya ko`payib borgan sari uning mustahkamligi avval kamayib boradi, so`ngra yaxshi o`sadi. Dislokatsiya ko`payishi joyda qo`shimcha elementlar ham yoqiladi, natijada dislokatsiya qo`shishga xalaqit bermaydi. Dislokatsiya zichligi metall mustahkamligini orttiradi.

Похожие

Temir qotishmalarida faza o`zgarishi yoki po`latlarni termik ishlash nazariyasi

Deformatsiyalangan metall strukturasi va xossalariga kizdirishning ta'siri

Metalmas materiallar. Kompozit materiallari

Metallarni elektr yoy yordamida payvandlash

Quymakorlik qotishmalari va ularni xususiyatlari