Инсон ва шахс. Оила маънавияти - Основы культурологии - Рефераты

Инсон ва шахс. Оила маънавияти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

126.5 KB

Инсон ва шахс. Оила маънавияти Режа: 1. Инсон қадри ва Шахс масъулияти. 2. Ирсият, руҳият, маънавият. Инсон табиати ва Аллоҳнинг иноятлари. 3. Одоб, ахлоқ, маънавият. Маънавий тарбия восита ва усуллари поғонадорлиги. 4. Шахснинг иқтисодий мустақиллик масъулияти. Оила маънавий муҳити. Шахс, миллат, башарият.

Инсон ва маймун орасида қандай фарқ бор? Марксизм асосчилари тахминий мулоҳазаларга таяниб, маймунни бевосита инсонга аждод қилиб кўрсатдилар 1 [117] . Бу фараз на мантиқий, на илмий-амалий ишончли далиллар топмади. Аммо шундай бўлса ҳам биз Аллоҳнинг бу икки маҳлуқи орасида муайян нисбат бор деб ўйлаймиз. Маймун Аллоҳнинг халифаси бўлмиш Инсонга ибрат учун яратилган. Дарҳақиқат, улар - ўхшаш. Қўл, оёқ, бош... Йирик маймунлар жуссаси ҳам, икки оёғда юра олиши ҳам инсонга монанд. Фақат маймун ҳар қандай ҳайвонот дунёсининг вакили каби инстинктга бўйсуниб, ўйсиз яшайди. Мен бу дунёга нима вазифа билан келдим, деб ўзига-ўзи савол бермайди. Унда ор-номус, ҳаё-андиша, имон-диёнат йўқ. Бу нарсаларни ҳеч ким маймундан кутмайди ҳам. Халқимиз тақлидчини бежиз маймунга ўхшатмайди. Чунки ҳар бир Инсон ўз мустақил тафаккури, маънавияти, имони ва иродаси билан, яратувчилиги ва масъулияти билан Шахсдир. Эчкида соқол бўлгани ёки тўти гапиргани билан инсон бўлиб қолмайди. Ҳар бир Инсон зотида "билқувва" (яъни потенция даражасида) маънавий камолот имкони бор. Аслида Инсон , бизнинг мавзу нуқтаи назаридан, маънавий камолот имкониятига эга бўлган моддий мавжудотдир 2 [118] . Инсоннинг ижтимоий мавжудот эканлиги ҳам унинг маънавий камолот имконига эга эканлигидан келиб чиқади. Бу –умуман инсон моҳияти. Шахс – ўз маънавий камолот имкониятларини юзага чиқара бошлаган инсон. Бу ҳодиса – ўзликни англаш деб айтилади. Демак, Шахс – ўзлигини англай бошлаган инсон, дейиш ҳам мумкин. Ҳуқуқшунослар тилида “жисмоний шахс” ва “ҳуқуқий (юридик) шахс” тушунчалари мавжуд. Худди шунга монанд маънавият нуқтаи назаридан ҳам шахс тушунчаси икки ҳолатни кўзда тутади. Биринчиси, биз ҳар бир инсонга шахс сифатида ёндошувимиз зарурати. Чунки ҳар бир инсоннинг шахс 1 [117] Физика-математика фанлари доктори, профессор Абдулла Аъзамовнинг ёзишига кўра, ўз вақтида Чарльз Дарвиндан сизнинг назариянгиз тарғиботчилари одамнинг маймундан пайдо бўлганини даъво қилишмоқда, сиз бунга нима дейсиз деб сўрашганда, олим менда бу хусусда етарли илмий далиллар йўқ, деб жавоб берган экан. Аслида бу ғоя Дарвин асарларида эмас, Ф. Энгельснинг “Маймуннинг инсонга айланишида меҳнатнинг роли” асарида олға сурилган. 2 [118] Аслида Борлиқдаги мавжудотлар моддий ёки ғайримоддий (масалан, фаришталар) бўлиши мумкин. Моддий мавжудот нинг ўзига хослиги у макон ва замон кесишувида муайян ўрин эгаллаши билан белгиланади.

бўлиш имконияти бор. Бу имконият унга яралишдан Халлоқи олам томонидан берилган. Шундан келиб чиқиб, биз ҳар бир инсонга Шахс деб қарашимиз жоиз, зоҳирий кўз билан боқиб, ундан хатолар излашимиз, унда маънавий ноқислик кўришимиз Инсон одобига, маънавият талабларига хилофдир. Баъзан дилидаги яширин хазинани неча йиллар Инсон ўзи билмайди, унга ташқаридан кўз ташлаб, биз қайдан биламиз. Биз олдинги бобларда қадр тимсол-тушунчасининг маънавият, иқтисод ва сиёсат соҳаларида аксланиши ҳақида умумий бир тарзда гапириб ўтдик. Ҳаётда ҳар бир инсон ўз қадрини умумий бир тарзда эмас, муайян ва аниқ ўлчовларда англаб етмоғи керак. Ҳақиқий Шахс даражасига етишган инсон ўз қадрини, шу билан бирга ёруғ оламдаги барча ашё ва мавжудотлар қадрини муайян даражада англаб етган, шу асосда жамиятнинг фаол аъзосига айланган инсон бўлади. Аммо инсоннинг фазилатларига қараб (имон- эътиқоди, илми, амалий кўникмалари, ахлоқий сифатлари ва ҳоказоларга кўра) қадрланиши ўз-ўзидан моддий эмас, маънавий кўринишда бўлади. Моддий қадрланиш эса илмнинг амалга татбиқ этилиши билан боғлиқ. Инсон ўз имкониятларини амалга татбиқ этишдан аввал ўз қадрини илм босқичида англаб етиши лозим. Бу билим амалий фаолиятда икки шартга риоя этишни тақозо этади. Биринчи шарт - инсон ўз қадрига номуносиб ишни ўзига раво кўрмаслиги керак, яъни ўз илм савияси, имони, жамиятдаги мавқеига номувофиқ амални содир этмаслиги керак. Иккинчиси - инсон ҳеч ким билан ўз қадрига нолойиқ шароитларга рози бўлиб битим тузмаслиги керак, кенгроқ маънода олганда, ўзганинг унга нисбатан нолойиқ хатти-ҳаракатлар содир этишига йўл қўймаслиги лозим. Инсон ўзи ва ўзга қадрини таққослаб ўзаро муомалаларга киришганда, маънавиятдан сиёсатга ўтилади. Инсон ўз моддий табиатини ҳам ҳисобга олиб, ўзгалар билан муносабатга киришувида иқтисодий муносабатлар юзага келади. Аммо, билиб қўйиш керакки, инсон иқтисодий, сиёсий ва маънавий майдонда доимо бир хил қадр топа бермайди. Инсон маънавий камолотини белгиловчи омиллардан бири унинг ушбу уч йўналишда ўз қадрини уйғун

сақлай билиши билан ҳам белгиланади. Маънавий камолотни фақат маънавият йўналишда ўз қадрини юксалтира билиш деб тасавур этиш - бир ёқламаликдир. Борлиқ ўзи тавҳидни (ягоналикни) тақозо этади. Бу ягоналикда энг ибтидоий маконда силжиш ҳаракатидан энг олий маърифат йўлларигача бир пайтнинг ўзида мавжуд. Фақат инсоний мантиқнинг муайян даражада чекли эканлиги боис, биз тасаввур этган замон ва маконда ҳар бир нарса-ҳодисанинг ҳар бир ҳолати камолотнинг муайян босқичи доирасида тасаввур қилинади. Аллоҳнинг барча китобларида уқдирилган, аждодларимиз асрлар давомида англаб етган ва имон келтирган Борлиқ ҳақиқати Тавҳид ҳақиқатидир. "Тавҳид" сўзининг маъноси ягоналик ва яхлитлик, яъни миллий маънавиятимиз талқинига кўра, дунёдаги жонли ва жонсиз, ҳаракатда ва сокинликда кўринган, ўтмиш, бугун ва келажакка оид нарса ва ҳодисаларнинг ўзаро узвий боғлиқлиги, ягона манба ва маншага оидлиги, уйғунлиги ва яхлитлигидир. Бу моҳият аждодларимиз меросида "ваҳдатда касрат, касратда ваҳдат"(бирликда кўплик, кўпликда бирлик) жумласида ифодаланади. Тавҳид ҳақиқатининг моҳияти шундаки, Борлиқнинг ҳар бир узви, қисми, зарраси ўзгалари билан боғлиқ, ўзаро алоқадордир. Шу сабабли Борлиқдаги ҳар бир зарра ўзгариши бутун Борлиқни ўзгартиради, ҳар бир заррадаги ўзгариш эса, ўз навбатида, бутун борлиқдаги ўзгаришдан келиб чиқади. Бу умумжаҳоний қонуният аро Инсон зотига алоҳида имтиёз ато этилган - унинг иродаси эркин, унга онгли ва ихтиёрий ҳаракат қилиш имкони берилган. Демак, онгли ва ҳур зот сифатида Инсон ҳар бир қадами учун бутун Борлиқ олдида масъул, ҳар бир хатти-ҳаракатига Аллоҳ олдида жавоб беради. Маънавият шу сабабли ҳам аввало масъулиятдир. Аллоҳ мўминга беш вақт намозни фарз қилган. Бу инсоннинг ўзи учундир, Халлоқи оламнинг бизнинг ибодатимизга эҳтиёжи йўқ. Мўмин киши беш вақт намозда руҳан покланади, маънавият нуқтаи назаридан, намоз ҳар бир мусулмоннинг ўз қилган ишлари, қўйган қадамлари учун ягона Аллоҳ олдида

сарҳисобидир. Ҳар бир саждага бош қўйган инсон Ҳақ олдида юзма-юз туриб, бугун мен Борлиқ ҳақиқати олдидаги масъулиятимни қандай адо этдим, деб ўз кўнгли олдида ҳисоб беради, сабаби, унинг кўнгли ягона Ҳақнинг маконидир. Ўзбекистон Республикасининг Президенти ўз мавқеи ва мақомидан келиб чиқиб, доимо бир нарсани бизга - юртдошларига таъкидлашдан чарчамайди. Ҳар бир инсон "ўз мустақил фикрига, собит эътиқодига, ўзи таяниб яшайдиган ҳаётий-миллий қадриятларга, шаклланган дунёқараш ва мустаҳкам ирода"га, яъни бир сўз билан айтсак, мустақил маънавиятига эга бўлмоғи керак. 3 [119] Маънавият инсоннинг ҳар бир хатти-ҳаракатида ўз ифодасини топади. Унинг яшаш тарзи, қилган ишлари, яратган асари, меҳнатининг натижалари атроф-воқеликка муносабати - барча-барчаси инсон маънавиятининг кўзгусидир. Олимнинг кашфиёти, шоирнинг шеъри, бастакорнинг мусиқаси маънавий дунё даракчиларидир. Аммо дид бўлмаса, идрок ва билим етишмаса, уларни сезиб олиш, англаб етиш мушкул. Демак, ўзганинг маънавий камолот даражасини ҳис қилиш учун ўзингда ҳам етарли савия, баркамоллик бўлмоғи зарур. Ирсият, руҳият, маънавият. Инсон табиати ва Аллоҳнинг иноятлари. Мустақил шахс - маънавий камолотнинг муайян даражасига етишган инсондир. Маънавий камолотнинг чегараси йўқ. Шу сабабли унинг муайян даражаси деганда нимани тушунмоқ керак? Бу йўналишда бирор аниқликка эришиш учун суҳбатни инсон табиати ва унга маънавиятнинг нисбати мавзусидан бошламоқ мақбул кўринади. Гўдакликдан ўсмирликка ўтишда инсон руҳининг мустақил "мен"лиги шаклланар экан, унда ўз моддий мавжудлигига нисбатан масъулият ҳисси пайдо бўлади. Шу даврда у изланади, "Мен кимман?" деган савол уни қийнайди. Бу саволга инсоният тарихида турли жавоблар мавжуд. Масалан, даҳрий-материалист айтади: "Сен бошқа барча жонзотлар янглиғ биологик мавжудотсан, еб-ичиб, уйланиб, ўзингдан зурриёт қолдириб, бу дунёдан 3 [119] Ислом Каримов.Асарлар. 7-жилд, с. 86

тугал ўтиб кетасан, Шу сабаб - дунёдан оладиганингни олиб қол, бахт - оний лаззатдадир". Марксист айтади: "Сен ёки пролетариатсан - дунёдаги барча ўзинг сингари йўқсиллар билан бирлашиб, хусусий мулкка қарши аёвсиз кураш олиб борсанг - авлодларинг коммунизмда яшайди ёки сен буржуа синфи вакилисан, феодал сингари, қулдор сингари тарихан ўткинчисан, агар ихтиёрий равишда ўзлигингдан кечмасанг, аёвсиз синфий курашда йўқ қилинасан." Динни зоҳирий талқин этувчи айтади: "Сен Аллоҳнинг бир ожиз бандасисан, Яратгандан қўрқ, унга ибодат қил, жаннатга тушасан." Бошқа турли талқинлар ҳам кўп. Умумлаштириб айтсак, бу борада ҳар бир инсоннинг ўз қараши бор дейиш ҳам мумкин. Тавҳид имони асосида шаклланган миллий маънавиятимиз учун аёвсиз "қарама-қаршилик" ва улар орасидаги "муросасиз кураш" тушунчалари моҳиятан ётдир. Жумладан, шахс ва жамият, миллат ва башарият манфаатлари биз учун ўзаро зид эмас, балки уйғун ва моҳиятига кўра бир- бирига мувофиқ бўлиб, уларни зидлаштириш қандайдир ёвуз кучларнинг қабиҳ найранглари эмас, балки кўпроқ ҳодисаларни фақат ташқаридан, юзаки бир тарзда кўриб, улар моҳиятидаги ўзаро туташликни пайқамай шошқалоқ хулосалар чиқариш натижасидир. Асли воқелик, Моний тасаввур қилганидек, эзгулик ва ёвузликнинг мутлақ кураши асосига қурилган эмас, биз дуч келган зиддиятларнинг аксарияти эса, агар чуқурроқ таҳлил этилса, ягона Аллоҳ ҳақиқатини инсонлар ноқис тушунганлиги, охиригача мулоҳаза юритишга тобу тоқати етмаслиги, жиддий риёзат чекишга бўйни ёр бермай, муаммоларни енгил-елпи зоҳирий ҳал қилиб ўтиб кетишга мойиллиги туфайли юзага келиши маълум бўлади. Инсоннинг яралиши ҳақида, унинг табиатидаги азалий мураккабликни изоҳлаб, Алишер Навоий ёзади: ... Ўйлаким душман яротиб ўтқа сув, Елни ҳам туфроққа айлаб адув. Сунъидин кўргилки мундоқ тўрт зид,

Бўлуб инсон хилқатида муттаҳид... 4 [120] (Мазмуни: Ўйлаб қара, Халлоқи олам сувни оловга душман қилиб яратди, шамолни ҳам тупроққа ёв қилди, аммо яратувчининг қудратини кўргилки, ана шу бир бирига зид тўрт унсур инсон вужудида бир бутун бўлиб бирлашди.) Бу ерда моддий дунёнинг, табиатнинг тўрт асосий тўрт унсури (элементи), уларнинг бир-бирига зидлиги ва инсон жисми ушбу кўпқутбли зиддият ҳолатидаги унсурларнинг ўзаро уйғунлашувидан вужудга келгани ҳақида таъкидланиши бежиз эмас. “Зубдат ул- ҳақойиқ” рисоласида Азизуддин Насафий шу ҳақиқатни илмий тил билан баён қилган. У ўзидан олдин ўтган алломалар фикрини умумлаштириб, инсон мизожини белгиловчи тўрт моддани табиатнинг тўрт унсури билан мувофиқлиги ҳақида ёзади. Унинг фикрича ўт (савдо) - тупроқ мизожига, балғам - сув мизожига, қон - ҳаво мизожига ва сафро - олов мизожига мувофиқ келади. Маълумки, инсон озиқланади ва озуқа унинг танасига ҳазм бўлиб, инсон жисман ўсади. Ўсиш хусусияти туфайли инсон жонсиз табиат, яъни маъданлардан фарқ қилади. Ана шу ўсишни бошқарувчи механизмни “Зубдат ул- ҳақойиқ” муаллифи ўсимлик руҳи деб атайди. Ўсимлик руҳи жонли табиатдаги турли кўкатлар, дарахтлар ва инсон учун умумийдир. Дарахтлар ўcади, аммо мустақил равишда ўз маконини тез ўзгартира олмайди, бошқа жонзотлар билан фаол мулоқотга кирмайди. Бу хусусиятлар энди ҳайвонга хос бўлиб, шу сабабли инсондаги сезгиларни - кўриш, эшитиш, таъм билиш, ҳид ажратиш, бадани билан сезиш хусусиятлари ҳайвон руҳи га оид ҳисобланади. Сезги органлари ҳайвон руҳини қўзғотади. У туфайли инсонда манфаатдорлик ва ҳузурланишга интилиш, зарар ва хатарга қарши қўзғалиш пайдо бўлади. Насафий улардан биринчисини ҳирс (нафс), иккинчисини ғазаб қуввати деб атайди. 5 [121] Булар ҳайвонларнинг ҳаёт фаолиятида етакчи ўрин эгалловчи хислатлардир. 4 [120] Алишер Навоий. Лисон ут-тайр. Т., 1991 с.19 (Насрий баён муаллифи Ш. Шарипов) 5 [121] Азизиддин Насафий. Зубдатул ҳақойиқ. Т.-“Камалак”-1995, с. 36

Бугунги кун Европа фани уларни инстинкт деб атайди. Демак, шахсий фойдани ва зарарни билиб, биринчисига табиий интилиш ва иккинчисига қаршилик кўрсатиш ҳали инсонликдан дарак эмас, балки инсоннинг ҳайвонлар билан умумий томони экан. Тараққиётнинг материалистик талқинида механик ҳаракат, физикавий ўзгаришлар, кимёвий жараёнлар заминида биологик ҳаёт вужудга келиши таъкидланади. Ўсимликлар ва жонзотлар қатори инсон ҳам биологик мавжудот сифатида тан олинади. Аммо ушбу биологик мавжудот жамоа бўлиб яшаш хусусиятига эга ва шу сабабли у бир пайтнинг ўзида ижтимоий мавжудот ҳамдир. Гўё ушбу мантиқда ҳеч баҳсга ўрин қолгани йўқдек. Аммо бир савол борки, унга материализмда ҳеч қачон қониқарли жавоб топилмайди: "Нега материя ҳаракатланади ва нега айни камолотга интилади, борган сари мураккаб жараёнларга киришиб, бир босқичдан иккинчи босқичга ўтиб, юксалиб боради? Юксалиб қаергача боради ўзи?" Ана шу саволларга Тавҳид таълимоти мукаммал жавоб беради. Юксалишнинг сири бу ёруғ оламнинг яралиши билан боғлиқ. Олам яралишидан мақсад ўзи юксалишдир. Насафий мулоҳазаларини кузатишда давом этамиз. Ҳайвон руҳи фақат атроф-воқеликдаги аниқ (конкрет) нарса-ҳодисаларни идрок этади, уларнинг ўзига кўриниб турган фойда-зарарини англайди. Инсон руҳи эса моддий муайян нарсаларни ҳам, улар ортидаги умумийликни ҳам англаб ета олади. Ушбу хусусияти туфайли у имон, эътиқод эгаси бўла олади, иродасини эркин идора эта олади, онгли равишда риёзат чекишга қодир, Борлиқ моҳиятини англаб етишга, яъни маърифатга ва меҳрга қодир. Инсонда тақводор бўлиш, нарсалар моҳиятини англаб етувчи олим бўлиш, ориф ва ҳатто валий даражасига етиб каромат кўрсатиш имкони ҳам мавжуддир. Ҳақ таоло набий ва расул (пайғамбар)ларни инсон зотидан танлади, уларни илоҳий ҳақиқатга дохил бўлиш даражасигача мушарраф этди. Инсон аталган мавжудот учун ирсият белгиси ҳам бегона эмас. Унинг руҳияти икки асосда шаклланади. Бири - ирсият ва иккинчиси ижтимоий

таъсир ва тарбия. Европа илмида ирсият фани бугунги кунда юксак ривожланиш нуқтасига кўтарилган, шу сабабли биз бу соҳага кўп ҳам дахл қилмаганимиз маъқул. Аммо миллий маънавиятимизга оид бир ҳикмат бор- ки, уни эслаб ўтмасак, маънавият ҳақида мулоҳазаларимиз мукаммал бўлмайди. “Ҳаромдан ҳазар” дейди халқимиз. Ҳар бир инсон бу синов дунёсида ҳалолга интилиб, харомдан четланиб яшашга уринмоғи лозим. Бу маънавият қоидасининг ирсиятга икки жиҳатдан бевосита алоқаси бор. Биринчиси шуки, эр киши аҳли оиласини, фарзандларини ҳалол касб билан едириб-ичираяптими, ёки харом-харишдан ҳазар қилмасликка ўргатаяптими? Харомдан бўлган ҳар нарса харомга тортади. Инсоннинг хулқига харом аралашса, унда харом ишларга мойиллик уйғонади. Демак, фарзандини ҳалол ризқ билан боқмаган киши унинг маънавий камолини ҳам хатар остига қўяди. Ирсият бузилади. Мусулмонлар учун бир қатор моддий ва ғайри моддий тақиқлар мавжуд, яъни уларга баъзи таом, ичимлик, гап-сўз, хатти-ҳаракатлар ҳаром қилинган. Қуръонда аниқ айтилган истеъмол учун харом ҳисобланувчи нарсалар шахс маънавиятига ҳам бевосита, ҳам билвосита таъсир қилади. Масалан, маст қилувчи ичимликлар инсон маънавиятига ҳам бевосита уларни ичган пайтнинг ўзида салбий таъсир ўтказиб, турли ғайри ахлоқий оқибатларга олиб келиши мумкин. Бундан ташқари, ва энг хавфлиси, келажакда ичувчининг фарзандлари ирсиятида жиддий қусурлар шаклланишига сабаб бўлиб, зурриётини бахтиқаро этиши, жамиятнинг маънавий ҳаётига ҳам зарар келтириши мумкин. Биз ичкилик, тўнғиз гўшти сингари таомлардан ўзини тиймаганларни қоралаймиз. Аммо баъзан мусулмонлик даъво қилган ҳолда Аллоҳ китобида рўйи рост тақиқ этилган кўп хатти-ҳаракатлардан ўзимизни тиймаймиз. Жумладан, ёлғон сўзлаш, ғийбат, туҳмат, ўзга ҳаққига хиёнат, тамаъгирлик, кибру ҳаво, турли маънавий бузилишлар исломда ва миллий маънавиятимиз анъанасида кескин қораланиб келинишига қарамай, кечаги кунимизда, очиғи, одатий кўникмаларга айланиб қолаёзган эди ва бугун ҳам улардан батамом

фориғ бўла олганимиз йўқ. Энг ачинарлиси, биз уларга шунчалик кўникиб қолганмиз-ки, ўзимиз қилмаган тақдирда ҳам ўзгалар қилмишига муроса билан қараймиз. Асли биз бепарво қарайдиган бундай иллатлардан сақланиш ҳар бир инсон учун маънавий нуқтаи назардан баъзи моддий тақиқлардан муҳимроқдир (ўз вақтида Исо алайҳиссалом ҳам буни таъкид этган эдилар). Айниқса, порахўрлик ва зинокорлик энг хавфли ва ашаддий фасод бўлиб, инсон маънавиятини буткул хароб этувчи омиллардандир. Баъзилар қонунга чап бера олса, кўнгли хотиржам бўлади. Аммо фосиқ киши ўз қилмишларини Ҳақдан ва халқдан яшира оладими? Иккинчи жиддий муаммо никоҳнинг муқаддаслиги масаласига доир. Маълумки, исломда зино, яъни эркак-аёлнинг никоҳсиз қўшилуви энг оғир гуноҳлардан (гуноҳи кабиралардан) ҳисобланади. Бунинг сабаби, эркак ва аёл табиатидаги зотий фарқлар билан изоҳланади. Ҳаётда эр киши табиатан эркинроқ яратилган. Шу сабабли унинг маънавий масъулияти ҳам жиддийроқ. Эркак ва аёлнинг бирга яшашга аҳдлашуви, кўпчилик халқлар одатига кўра, жумладан, исломда ҳам гувоҳлар иштирокида Аллоҳнинг номи билан расмийлаштирилади ва тўй бериб элга овоза қилинади. Чунки расмий никоҳсиз дунёга келган бола кўпинча жамиятда ўз муносиб ўрнини топмайди, ўзини маънавий камситилган ҳис қилади. Бу номукаммаллик туйғуси унинг хотирида жамиятга зид иш тутиш тамойилини пайдо қилиши мумкин. Бадиий адабиётда ҳам бунга талай мисоллар мавжуд. Агар бундай шахслар кўпайса, жамият ҳаёти издан чиқиш хавфи туғилади. Шу сабабли ҳар бир инсон келгуси авлодлар ҳаққи ўз ҳаётини аввалбошдан тўғри изга солишни режалаштирмоғи ва бу йўлда масъулият билан иш тутмоғи лозим. Жаҳоннинг баъзи мамлакатларида никоҳ масаласига муносабат ўзгариб бормоқда. Инсоннинг жисмоний ва маънавий балоғати орасидаги нисбат билан боғлиқ бу муаммони аҳли башар жиддий ўйлаб кўрмоғи жоиздир. Аллоҳ инсонни ўзининг эрка бандаси, халифаси - яъни бу дунёдаги ўринбосари қилиб яратган экан, унга жуда кўп иноятлар ато этган. Масалан,

ирода эркинлиги. Инсон ҳайвонликка қараб юрадими ёки олий маънавият сари интиладими - ўзи танлаб олади, биров уни мажбур қилмайди. Иккинчи бир имконият - илм, дунёни билиш қобилияти. “Қисаси Рабғузий”да баён қилинишича, одам яралишида фаришталар Азозилнинг сўзига кириб, Одамни ғийбат қиладилар. Шунда Оллоҳ таоло Одамга “Асмо”илмини ўргатиб, сўнг фаришталарга қатор нарсаларни кўрсатади ва “ушбу нарсаларни отини билсангиз айтинг”, деб мурожаат қилади. Фаришталар, “биз буларни билмаймиз”, деб ожиз қоладилар. Шунда Одамга буйруқ бўлади, у кўрсатилган нарсаларни бирма-бир “бу тош, бу сув, бу дарахт” деб дона-дона айтиб беради. Аллома юртдошимиз ёзади: “Хитоб келди: “Эй фаришталар, сизларга айтмадимму ман билганни сизлар билмассиз деб. Эмди сизга маълум бўлдиким, Одам олим турур, сиз обидсиз. Менинг ҳазратимда минг обиддан бир олим фозилроқ турур. Қайда обид эрса, олимға хизмат қилмоқ керак. Ул махдум бўлсун, сизлар ходим бўлунг. Ул масжид бўлсин, сизлар сожид бўлунг. Одамга сажда қилинг”. 6 [122] Шундай қилиб Рабғузий Қуръони карим оятларига таянган ҳолда, инсоннинг улуғлиги унинг дунёни билиш қобилиятида, илмида деб хулоса қилади. Аллоҳнинг яна бир инояти - инсон руҳининг бақога дахлдорлигидир. Барча жонзот ўлгач, тупроққа қоришиб кетади. Инсон танаси ҳам шу жумладан. Аммо инсон руҳи абадиятга дахлдор. Чунки инсонда яратувчилик қобилияти бор. У моддий ва маънавий бойликлар яратади. Шу билан ўзини абадиятга дахлдор этади. Инсон ўзининг жисмоний ўлимини билади. Баъзи калтафаҳм моддиюнчилар унинг жисмоний ўлимини руҳият учун ҳам сўнгги нуқта деб тушунадилар. Ваҳоланки, ушбу талқин инсонни ҳайвон билан тенглаштирувчи, уни алоҳида моҳият сифатида инкор қилувчи бадбин ёндошувдир. Инсон маънавияти физиологик эҳтиёжлар даражасидаги нарса эмас. Инсон ўз жисмоний ўлимини, бу имтиҳон дунёсига фақат бир марта келишини билиш баробарида, руҳнинг абадиятга дахлдор эканини ҳам ҳис қилар экан, унда маънавий камолот истаги пайдо бўлади. Ана шу имкон, 6 [122] Рабғузий, Қисаси Рабғузий, 1-китоб, Т., «Ёзувчи» -1990, с.20

яъни алоҳида шахснинг маънавий камолот имкони инсон учун Аллоҳнинг энг улуғ иноятидир. Ушбу имкон туфайли инсоният ўзгача бир эзгу олам - Маънавият олами га дахлдор бўлади ва унинг руҳи мангулик касб этади. Тавҳид моҳиятини англаб етган инсон қалбида улуғ бир туйғу - меҳр туйғуси уйғонади ва унинг бутун борлиғини чулғаб олади. Меҳр туйғуси санаб ўтилган уч буюк имконни ўзаро уйғунликда бирлаштириб, инсон кўнглини, Навоий ибораси билан айтганда, “ҳақиқат асрорининг ганжинаси” га айлантиради. Зеро, бу уйғунликсиз Маънавият олами зуҳур этмайди. Одоб, ахлоқ, маънавият. Маънавий тарбия восита ва усуллари поғонадорлиги. Биз болага одоб ўргатамиз. “Қани амакингга бир салом бергин”, деймиз. Одоб маънавиятимизнинг либосидир. Баъзи ҳолатларда либосга қаттиқ эътибор берилади. Масалан, дипломатия одобининг ўз қонун-қоидалари бор. Баъзан эса маънавият фидойилари умуман либосга эътибор бермайдилар. Тасаввуфнинг маломатия тариқида ҳатто ички кибрни енгиш, риё (иккиюзламачилик, мунофиқлик)дан қочиш учун ташқи одобга зид ишлар қилганлар. Нотаниш инсон биринчи бўлиб, қадди-қомати, ҳусни, кийиниши ва одоби билан диққатимизни тортади. “Вой, анови кишининг қўполлигини, кийган кийими ҳам бир аҳвол экан”, дейишади расида қизлар бир-бирига шивирлашиб. Ёки навқирон йигитлар ўтиб кетаётган гўзал чеҳрага маҳлиё бўлишади. Унинг сарв қомати, дид билан кийиниши, лола юз, сунбул сочлари, хумор кўзу қуюқ киприк, ҳилол қошлари нигоҳимизни яшнатади. Агар бунга ҳаё ва андиша ҳам қўшилса, кўнгилни тамом забт этди, деяверинг. Инсонни таниш одобдан бошланса, у билан мулоқот давомида ахлоқий хислатларини била борасиз. Ваъдага вафо қиладими, дўстга садоқати қандай, ҳиммати ва саҳовати, журъати ва шижоати, ўктамлиги ва орияти - барча

ахлоқий фазилатлари бирма-бир кўз олдингизда намоён бўла боради. Бу фазилатлар мажмуи замирида эса яхлит шахс маънавияти нурланади. Ахлоқ маънавиятга нисбатан сурат, ташқи жиҳат бўлса, одоб ўз навбатида ахлоқий фазилатларнинг юзага чиқишидир. Шу сабабли инсонни англаб етиш одобдан ахлоққа, ахлоқдан маънавиятга қараб теранлашиб боради. Аммо шу билан бирга ахлоқ одобга нисбатан, маънавият эса ахлоққа нисбатан кенг қамровли моҳиятлардир. Инсон одоби унинг барча ахлоқий фазилатларини намоён эта олмаганидек, шахснинг барча ахлоқий сифатларини бир ерга жам этганда ҳам барибир, унинг маънавий дунёсини тўлиқ қамраб олган бўлмайсиз. Асли маънавият Ҳақ нурининг кўнгил кўзгусида акс этиши бўлганлигидан муайян маънода кўнгил эгасининг ўзига ҳам охиригача маълум эмасдир, ғайбга туташдир. Алломалар инсон кўнглини тилсим атайдилар. Кўнгил кўзгусидаги маънавият нури туфайли ҳар бир инсон ўзи сеҳрли тилсимга айланади, моҳиятан чексизлик касб этади. Алишер Навоийнинг “Лисон ут-тайр” асаридан юқорида бир парча келтирган эдик. Энди унинг давомига эътибор қаратамиз: “... Офаринишдин қилиб инсон ғараз, Они айлаб халқ ичинда беэваз. Кўнглин онинг махзани ирфон қилиб, Ул тилисм ичра ўзин пинҳон қилиб. Рози маҳфий ганж ўлуб бу турфа жисм, Сунъидин ул ганж ҳифзиға тилисм. Ҳам тилисм ул маҳзан узра, ҳам амин, Офарин сунъғунгға, эй жонофарин. Айлаганда розининг ганжини арз, Не само айлаб қабул, они не арз, Ғайри инсонким қилиб они қабул...” 7 [123] 7 [123] Алишер Навоий. Лисон ут-тайр. Т., 1991, с. 19.

(Мазмуни: Бутун оламни яратишдан мақсад Инсон бўлиб, у ҳамма мавжудот ичида тенги йўқдир. Унинг кўнгли Ирфон хазинаси бўлди ва бу тилсим ичида Ҳақ ўзини яширди. Шундай қилиб, бу ажойиб жисм, яъни инсон вужуди махфий хазина сирини ўзида яширган ва ул хазинани сақловчи тилсимдир. Инсон ҳам бағрига хазина яширган тилсим, ҳам ул хазинанинг посбони, ишончли эҳтиётловчисидир. Эй инсонга жон бахш этувчи, бундай яратган мўъжизангга офаринлар бўлсин! Ҳақ ўз сирининг хазинасини таклиф этганда, на ер, на осмон уни қабул этишга ботинмадилар, фақат инсонгина уни қабул этди...) Демак, инсон кўнгли ирфон хазинаси, Ҳақ сирини ўзида яширган тилсим экан. Инсон шу сабабли буюкдир. Ирфон Ҳақ сирини қалб билан англаб етиш бўлиб, унга эришган шахс Ориф дейилади. Ҳақ сири Тавҳид маърифатидир. Тавҳид - ягоналик, яъни бутун борлиқнинг ягона, яхлит моҳияти. Бу олий ҳақиқатни бутун кўлами ва теранлиги билан тушуниб етиш осон эмас. Бунинг учун инсон атроф-воқелик, табиатга, ўзга инсонлар, башариятга, Ватан ва миллатга, ота-она, фарзанд, дўстга нисбатан ҳуқуқ ва бурчларини мукаммал англаб етмоғи, ўзининг ички қудрати ва салоҳияти, руҳияти, ирода ва ҳимматини қалбан ҳис қилмоғи зарур. Ҳар бир инсон бу ёруғ оламга, бу синов майдонига бир олий вазифа билан келган. Ўша асл вазифаси нима эканини топа билмаса, тушуниб етмаса, бу дунёдан нотамом ўтиб кетмоғи мумкин. Дунёдан нотамом ўтмоқ баайни, Эрур ҳаммомдин нопок чиқмоқ - деб огоҳлантиради улуғ шоир. Руҳ тарбияси ва унинг ирсиятга таъсири ҳақида аждодларимиз кўп ибратли китоблар қолдирганлар. Жумладан, XIII асрда яшаб ўтган Шайх Нажмиддин Кубронинг истеъдодли муриди Нажмиддин Доя қаламига мансуб “Мирсод ул-ибод мин ал-мабда илал-маод”(Аллоҳ бандаларининг бошланғичдан

тугалланишгача бўлган ҳаёт йўли) рисоласида руҳшунослик ва инсон маънавий такомили ҳақида муфассал таҳлил ва мулоҳазалар мавжуд. Бу китобнинг миллат маънавий такомилига таъсирини билган Хоразм хони Муҳаммад Раҳимхон Соний (Феруз) XIX асрда махсус топшириқ бериб уни форс тилидан ўзбекчага ўгиртирган ва китобат эттирган. Рисоланинг биринчи боби - дебоча, 5 фаслдан иборат иккинчи боби эса инсон руҳининг табиати, руҳ ва тан нисбати каби масалаларга оид бўлиб, моҳиятан руҳшуносликка муқаддимадир. Китобнинг энг асосий қисми - учинчи боб - 20 фаслни ўз ичига олади. Унда инсон тарбиясининг асосий масалалари қамраб олинган. Олимнинг фикрига кўра, энг аввало, инсон танасини тўғри тарбияламоғи лозим. Муаллиф танани руҳнинг ғилофи (қолипи) деб ҳисоблайди. Уни пок тутмоқ, ҳалол меҳнатга, тўғри турмуш тарзига одатлантирмоқ лозим. Иккинчи навбатда, руҳиятни(кўнгилни) покламоқ талаб этилади. Ушбу биринчи босқич, Доянинг тасаввурига кўра, шариат босқичидир. Уни темир маъдани (рудаси) дан соф темир моддасини ажратиб олиш жараёнига қиёслаш мумкин. Иккинчи босқич, яъни пўлат эритиш, ундан кўзгу ясаш, тоблаш ва сайқаллаш ишлари моҳир усталарнинг зукко маҳоратини талаб этади. Шу сабабли ўтмишда бу юмушлар тариқат сулукларида, улуғ шайхлар назоратида амалга оширилган. Тариқат, яъни маънавий камолот йўли, инсон нафсига қайта ишлов бериб, уни аввал мумдек юмшатиб, кўнгил (дил) ойнасини бунёд этувчи оловли кўрага ўхшатилади. Кўнгил кўзгусига шундай сайқал бериш лозимки, у ўзида илоҳий нурни акслантириб, ой сингари ўзи ҳам атрофга нур тарата бошласин. Албатта, ҳар бир инсон мустақил ва самимий равишда бутун вужуди билан Борлиқ ҳақиқати сари интилмас экан, ҳеч қандай маънавий камолотга эришиб бўлмайди. Маърифат жараёни руҳиятда кечади, ташқи воситалар бир кўмак, холос.

Шахснинг иқтисодий мустақиллик масъулияти. Оила маънавий муҳити. Шахс, миллат, башарият. Шахс маънавиятининг турли қирралари бор. Уларнинг ҳар бири хусусида алоҳида тўхталиш, алоҳида таҳлил зарур. Аммо бу мавзуларни бир китобда қамраб олиш имкондан ташқари, зеро шахс маънавиятининг муфассал таҳлили катта-катта рисолаларни талаб этади. Биз бу ўринда, ҳам намуна сифатида, ҳам бугунги шароитда ниҳоят даражада долзарблигини назарда тутиб, фақат бир муаммога тўхталиб ўтамиз. Шахс маънавиятининг бош белгиси, илгари ҳам айтиб ўтганимиз, масъулият туйғусидир. Масъулият туйғусининг турли жиҳатлари, даражалари мавжуд. Уларнинг энг асосийси ва бугунги кун воқелигида энг муҳими, назаримизда, Шахснинг иқтисодий мустақиллик масъулиятидир. Ўзликни англашнинг поғоналари бор. Шахснинг ўзлигини англаши унинг ўз инсонлик моҳиятини англай бориши билан белгиланади. Инсон моддий вужуд экан, аввало, ўзининг моддий маконсиз мавжуд бўла олмаслигини англаб етса ва унга нисбатан кўнглида масъулият уйғонса, ушбу масъулият маънавият аталмиш ботиний қувватга дастлабки туташувни ҳосил қилади. Инсонни Шахсга айлантирувчи маънавий камолотнинг биринчи поғонаси шудир. Айни шу поғонада Ватан туйғуси шаклланади. Биз бу ҳақда олдинги бобда батафсил гапирдик. Шахснинг моддий вужуд эканлиги, ундан шу моддий вужудни ҳимоялаш, тирик сақлаш, яъни ўз мавжудлигини таъминлаш эҳтиёжини пайдо қилади. Инсон - ҳайвон эмас, аммо фаришта ҳам эмас. Унга фақат биологик мавжудот деб қараш етарли бўлмаса-да, аммо моддий мавжудлигини таъминлаш эҳтиёжи ва ўзидан сўнг зурриёт қолдириш вазифаси ҳар бир инсонда мавжуд эканлигини ҳам инкор этиб бўлмайди. Инсон ўз моддий мавжудлигини умр бўйи, узлуксиз таъминлаб боришга мажбур, бусиз у ўзга ҳеч қандай вазифани бажара олиш имконини топмайди. Аҳли башар наслининг ворисийлигини таъминлаш ҳам инсон бўйнидаги қарздир.

Маълумки, бу икки эҳтиёж бошқа жонзотларда - ўсимлик ва ҳайвонларда ҳам мавжуд. Улар ҳам ўз моддий мавжудлигини таъминлаб, ўзидан кейин насл қолдиришга уринади. Зоҳирбин моддиюнчи худди ана шу ўхшашликка асосланиб муайян хулосалар ҳосил қилади. Аммо имон эгаси учун бу ўринда инсон ва ўзга моддий мавжудотлар орасида жиддий фарқ кўзга ташланади. Ҳайвон топганини ейди. Унинг учун "ўзга ҳаққига хиёнат", "ҳалол" ва "харом" тушунчалари йўқ. Ўзлигини англаб етган, Ҳақни таниган инсон эса ҳалол меҳнат билан ризқи рўз яратади. У хоҳ деҳқон, хоҳ косиб, хоҳ тижоратчи-тадбиркор бўлсин, тирикчилик йўлида уринар экан, бир ўзи ва аҳли оиласигагина эмас, бутун жамият, ўзи сингари барча инсонларга манфаат келтиради, ҳалол меҳнати натижасига кўра эзгулик йўлида риёзат чекади. Агар ҳар бир ҳайвон зоти ўзи учун буюрилган доирада кўкатлар ёки ўзга жониворларни тутиб еб, ўз нафсини қондирса, инсон, биринчи навбатда, яратувчи. У ер ҳайдаб, уруғ тикади, ниҳолни парваришлаб, ҳосил ундириб, ризқини меҳнати билан ҳалоллаб истеъмол қилади. Агар инсон ушбу энг биринчи вазифасини юксак мавқеига мувофиқ бажармаса, фақат роҳатини ўйлаб, ҳар қандай йўл билан бўлсин, нафсини қондириш пайида бўлса, у тезда ҳайвондан ҳам тубанлашиб кетиши ҳеч гап эмас. Барча маҳлуқот Аллоҳ буюрганини бажаради, бунга шак йўқ. Аммо ҳайвонот ва наботот оламида ҳар бир жинс ва тур Ҳақ томонидан қатъий белгиланган вазифасини оғишмай бажарса, инсон ирода эркинлиги туфайли ҳаётдаги вазифасини имон- эътиқодидан келиб чиқиб ўзи ихтиёрий белгилайди. Айни шу ирода эркинлиги инсондан ўз хатти ҳаракатига онгли ёндошувни тақозо қилади. Ўзлигини англашга уринмаса, нафсига эрк берса, бани одам учун нафақат мечкай, ароқхўр ва нашаванд, балки ўғри ва муттаҳам-каззоб,, фоҳиша ва қотилга айланиш хавфи доим таҳдид солиб туради. Шундай разолатлардан инсонни ҳаё ва андиша, инсоф ва ор-номус сингари соф инсоний хислатлар сақлайди, имон-эътиқод нури уни солиҳлар йўлига ундайди. Демак, барча жонзотлардан фарқли равишда инсоннинг ҳар бир қадами маънавий ўлчамларда баҳоланади. Унинг моддий эҳтиёж ва

интилишларининг ҳам маънавий мезонлари мавжуд бўлиб, моддий ҳаётни давом эттириш мақсадида ейдиган бир бурда нони ҳам "ҳалол-ҳаром"лик жиҳатидан баҳо олади ва тақдирига таъсир кўрсатади. Баҳоваддин Нақшбанд ҳазратлари Пайғамбаримизнинг қуйидаги ҳадисларига кўп ишора этмишлар: " ал-ибодату ашарату ажзоин, тисъатун минҳо талаб- ул-ҳалоли ва жузъун воҳидун минҳо соир-ул-ибодоти", яъни "ибодат ўн қисмдур, унинг ўндан тўққизи ҳалол ризқ топиш ҳаракатида, бир қисми эса бошқа ибодатлардадир". 8 [124] Демак, ҳалол ризқ йўлида уриниш Аллоҳга қулчиликнинг, Ҳақ йўлидаги ибодатнинг асосий қисмини ташкил этар экан. Ҳар бир инсон зиммасида иқтисодий мустақиллик масъулияти бор. Ҳеч ким ўзга бир киши мени боқиши (иқтисодий жиҳатдан таъминлаши) керак деб ҳисоблаши керак эмас. Лекин бунинг баъзи шартлари ҳам мавжуд. Ҳар бир инсон ўз иқтисодий мустақиллигини таъминлаши учун, мулкни эркин тасарруф этиш имкониятига эга бўлиши керак. Совет даврида хусусий мулк ҳуқуқининг йўқ қилиниши айнан ана шу имкониятдан инсонларни махрум этди ва натижада ҳар бир инсоннинг мустақил Шахс бўлиб шаклланиши учун энг муҳим омил бўлган иқтисодий мустақиллик масъулияти туйғуси қаттиқ зарбага учради. Мулкни эркин тасарруф қилиш ҳуқуқидан ажралган инсон шахс сифатида шаклланишнинг асосий заминини қўлдан берган, фазода муаллақ қолган мавжудот аҳволига тушган эди. Мустақиллик бизни шундай хатарли ҳолатдан олиб чиқиб кетди. Ҳар бир эр киши ўз оиласини (рафиқаси, балоғат ёшига етмаган фарзандлари, кекса ота-оналари, баъзан ёш ука-сингиллари ёки бошқа яқин қариндошларини) иқтисодий жиҳатдан таъминлаш ҳаракатида бўлмоғи керак. Бироқ, оила аъзолари ўз боқувчисини ошиқча харажатларга мажбур қилмасликлари ҳам талаб этилади. Совет даврида бизда эркак ва аёл тенг ҳуқуқлиги мавжуд деб жаҳонга жар солдик. Асли шу тўғрими? Қонун олдидаги ҳақ-ҳуқуқ нуқтаи назаридан тўғри. Аммо тенг ҳуқуқлилик ҳар жиҳатдан жўн талқин этса бўладиган 8 [124] Муҳаммад Боқир. Баҳоуддин Балогардон (Мақомоти Хожа Баҳоуддин Нақшбанд). Т.-«Ёзувчи»-1993, с. 55

тенглик эмас. Аёл ва эркакни Аллоҳ таоло кўп жиҳатдан фарқли қилиб яратган. Шу сабабли жўн талқин этиладиган “тенглик” кўп ўринда аёлнинг зарарига ишлайди. Аёлнинг моҳияти меҳрга оид, аёл руҳи ва жисми меҳр билан йўғрилган. Шу сабабли табиатан фарзанднинг онада ҳақи кўп. Онасиз фарзандни тасаввур этиб бўлмайди. Гўдак то ўсмир ёшига етгунча онанинг етовида бўлади. Хатто 5-6 ёшли боланинг ҳам тилини тушуниб, кўнглини ола биладиган, гўдак учун ҳар жиҳатдан она ўрнини боса оладиган оталар ҳаётда унча кўп учрамайди. Эркак - кўчанинг одами. Уларда одатан ҳис-туйғудан кўра ақл-идрок, мантиқий тафаккур кучлироқ. Ўғил бола ўсмир бўлиб, ўзлигини таний бошлагач, отага интилиши кучаяди. Аёл аввало она, уй бекаси, меҳрибон ҳамшира, эгачи-сингил, жонсарак буви, яъни меҳр чашмасидир. Уйнинг саришталиги ундан, эркакнинг кўнгил хотиржамлиги, фарзанд кўзининг нури аёл туфайлидир. Аммо 70 йиллик советларча “тенглик” даврида аёл шахтёр бўлди, механизатор бўлди, йўл қурувчи, бетон қуювчи бўлди, жазирама саратонда пахта чопиқ қилди, той-той пахтани терди, ташиди, чувиди. Отилиб чиққанлари, ҳақини таниганлари пионерликдан комсомолга, комсомолдан партияга ўтиб, қўл силтаб эркакларга ваъз ўқиди. Аммо аёлликдан уларни биров озод қилмади, илло, Аллоҳ буюрганини бандаси бекор қила олмайди, уй бекалигини, оналигини, ошпазлиги, кирчилигини “иккинчи смена” да бажарди. Эркак - аёл “тенглиги” шу эдими? Аммо фалокатнинг асоси бунда эмас. Аёлни ўзига “тенг” билган эркак “ола хуржун”нинг оғирроқ қисмини аёлга юклашни машқ қила бошлади. Оиланинг иқтисодий, молиявий таъминотининг “тенг” ярмини аёлга юклашни ўзига эп кўришга ўрганди. Ахир Аллоҳ эр кишини беҳуда “салти-сувой” қилиб қўйиптими? Аёл фарзандларини эплаб, хонадон саришталигини таъминласа, эр киши кўчадан топиб-тутиб келишни бўйнига олиши лозим эмасми? Инсон туғилиб вояга етгач, балоғат ёшидан биринчи навбатда ўзининг иқтисодий мустақиллик

масъулиятини бўйнига олмоғи, эр киши оила қурса, аҳли аёли, норасида фарзандлари таъминотини ташкил этмоғи - ҳам қарзу ҳам фарз эмасми? Баъзи хотини, боласини бозорга чиқариб қўйганлар балки ночордир, аммо тани-жони соғ бўлса, бутун имкониятларини ишга солиб, ўзини бу шармандаликдан қутқармоқнинг астойдил ҳаракатига тушмоғи керак эмасми? Ким “хотин киши ишламасин” деса бекор айтибди. Рағбат бўлса, истеъдод бўлса ишласин, элга нафи тегсин. Аммо аёл кишининг ишлаши, пул топиши ихтиёрий бўлмоғи керак, эрнинг масъулиятсизлиги натижаси эмас. Яна бир айбимиз - ўғил фарзандимиз ўттизга кирса ҳам “бола” деб қараймиз. Бу ҳам янги “ўзбекчилик” касалликларидан, аммо “миллий маънавият” га бундай “эркалик”ларнинг алоқаси йўқ. Бозор иқтисоди фарзандларимизни эрта улғайтира бошлади. Бунга минг шукрона айтсак арзийди. Албатта, сигарет, сақич, “муздек айрон” сотиш нуқтаи назаридан эмас. Балки ўз келгуси ҳаётини тўғри қуришга масъуллик ҳисси теранлашаётгани кўзни қувонтиради. Аёл кишининг масъулияти эса, биринчи навбатда, унинг иффатида, ҳаёсида, саришталигида, ҳаётдаги ўз вазифасини чуқур тушуниб, унга мувофиқ йўл танлаши, ўзини фарзанд тарбиясига, бекаликка, оналикка тўғри тайёрлаб боришида кўринади. Аёлларимиз ўта истеъдодли. Уларни қадрлашимиз, истеъдоди камол топишига имкон яратишимиз лозим. Аммо “ола-хуржун”ни, марҳамат қилиб, ўз елкангизга олинг, омон бўлгур алп йигитлар! Аммо оила иқтисодини таъминлаш ҳали камоли маънавият эмас. Маънавият - аҳли оилани ҳалол ризқ билан боқишда. Демак, тақвонинг бошланиши ҳалол ризқдан. Агар инсон беш вақт намозни канда қилмаса, рўза тутса, закот берса, ҳаж зиёратига ҳам етишса-ю, ризқига ҳаром аралаштирса, киши ҳаққига хиёнат қилса, бировни алдаб пул топса, тамагирлик билан кун ўтказса - натижа маълум. Алишер Навоий “Насойим ул - маҳабба...” асарида ёд этган аксари машойиҳлар луқма ҳалоллигига алоҳида аҳамият берганлар,

тер тўкиб касби кор қилиб ўз маишатларини таъминлаганлар. Афсуски, 70 йил давомида ҳалол меҳнат қилганлар эмас, “йўлини топганлар” айшини сурди ва инсонлар онгида бу вазият жуда оғир асорат қолдирди. Харомдан қўрқмайдиган одам жамият учун хавфли одамдир. Харомдан қўрқмаслик ёки жаҳолат, ёки мунофиқликдир. Инсон иқтисодий мустақиллик масъулиятини ҳис қилмаса, ҳалол ризқ изламаса, ундаги қолган барча яхши хулқлар, гўзал одоб ўз тароватини, самимиятини, қийматини йўқотади. Аммо инсон топганини уйига ташигани билан маънавий юксаклик касб этмаслиги аниқ. Ҳар ишда меъёр тузук. Ўзидан, аҳли оиласидан орттириб, миллат хизматини гарданга олиш чинакам мардоналик белгисидир. Фақат бир шарти бор. Мен миллатга хизмат қилаяпман, менинг тирикчилигимни давлат таъминлаб қўйсин, деб даъво қилиш, хатто кўнгилдан ўтказиш маънавий ожизликка ишорадир. Аҳли оилага, бола-чақа, ота-онага, миллатга, башариятга хизмат холис ва самимий бўлади. Ўтмиш алломалар ибрати, боболар васияти бу.

Похожие

Шахс маънавияти ва уни шакллантириш омиллари

Ислом динида инсон маънавияти масаласи

Ислом динида инсон маънавияти масаласи тасаввуф таълимотида шахснинг маънавий киёфаси

Маънавият ва ижтимоий адолат. Ижтимоий тоифалар табиати ва маънавияти

Санъат, адабиёт, маънавият. Халк ижоди ва маросимлар маънавияти