Estetikaning predmeti, tadqiqot doirasi va vazifalari - Основы культурологии - Рефераты

Estetikaning predmeti, tadqiqot doirasi va vazifalari

Загружено в:

04.03.2024

Скачано:

0

Размер:

90 KB

Estetikaning predmeti, tadqiqot doirasi va vazifalari Reja: 1. Estetikaning ijtimoiy fanlar bilan aloqadorligi. 2. Estetikaning amaliy ahamiyati.

Mamlakatimizning rivojlanishi, dunyo miqyosida davlatlararo hurmat- e`tiborga sazovor bo`lishi, kelajak avlodni yanada yuksak ma`naviyatli, zamonaviy, intellektual bilimli, ilmiy salohiyatga ega, har tomonlama etuk jamiyatga munosib hissasini qo`sha oladigan shaxs sifatida shakllantirishni talab qiladi. O`zbekistonda mustaqillikka erishilgan dastlabki kundan boshlab fan, ta`lim va tarbiya mazmuniga alohida e`tibor qaratildi. Mustaqillik yillarida erishilgan yutuqlar yoshlarda milliy ma`naviy meros va qadriyatlarni estetik idrok qilish, ularda voqealarning hodisa sifatida namoyon bo`lishi emas, balki estetik mohiyatini chuqur anglash malakalarini shakllantirishni taqozo etmoqda. Ayni paytda bu jarayon estetika fanining metodologik asoslari hamda ilmiy mazmunini milliy va umuminsoniy tamoyillar bilan mushtarakligini ta`minlashni talab etadi. « ta`kidlaganidek: “Tariximizga kirib kelayotgan bu buyuk marra munosabati bilan o`tgan davr mobaynida hayotimiz sifati, mamlakatimiz qiyofasi qanday o`zgarib borayotgani, qanday yutuq va natijalarga erishganimiz, ijtimoiy yo`naltirilgan bozor iqtisodiyotiga asoslangan ochiq demokratik davlat va fuqarolik jamiyatini barpo etish yo`lida qanday sur`atlar bilan rivojlanib borayotganimizni baholash ehtiyoji tug`ilmoqda.” Mazkur dastur estetik tafakkurning ijtimoiy siyosiy asoslari har qanday jamiyat xalqining ijtimoiy ongini o`zgartirishga, uning pirovard maqsadlariga xizmat qilishga qaratilgan. SHu bois, unda san`at, adabiyot, ekologiya, texnika va dizaynning estetik mazmunini yoritish, atrof-muhit estetikasi, sog`lom turmush tarzi estetikasi kabi yangi yo`nalishlarning ilmiy- nazariy asoslari ko`rsatib berilgan. Chunki bugungi kundagi globallashuv davrida yoshlar tafakkurini turli g`ayriestetik g`oyalar ta`siridan himoya qilish, ayniqsa elektron vositalar orqali kirib kelayotgan turli ko`rinishdagi omillarning estetik mazmunini to`laqonli anglash davr talabiga aylangan. Ana shu talabga mos ta`lim tizimini yaratish, ta`lim oluvchilarda estetik dunyoqarashni yuksaltirish, badiiy tafakkur, estetik ma`naviyat, mediamadaniyat va ijodiy fikrlarni shakllantirish muhim vazifa hisoblanadi. Bu vazifaga esa o`rta maxsus, kasb-hunar ta`limi muassasalari tizimida estetika fanini chuqurroq o`qitish orqali erishish mumkin.

Fanning maqsadi: O`quvchilarda estetik tafakkurning vujudga kelishi va taraqqiyot bosqichlari to`g`risidagi dunyoqarashni shakllantirish va rivojlantirish; O`quvchilarga san`atdagi, turmushdagi, sanoatdagi, tabiatdagi nafosatning, go`zallikning inson hayotida tutgan o`rnini ilmiy nuqtai nazardan tushuntirishga qaratilgan. Fanning vazifasi: o`quvchilarda estetik ong va ijodiy qobiliyatning shakllanishi hamda rivojlanishiga ko`maklashish; - milliy va umumbashariy estetik qadriyatlarning mamlakatimiz ijtimoiy-ma`naviy hayotidagi ahamiyatini ko`rsatib berish; - texnika estetikasi va uning amaliy ko`rinishi bo`lmish dizaynning, tabiat estetikasi, turmush estetikasi hamda sport estetikasining erkin, demokratik jamiyat taraqqiyotidagi beqiyos ahamiyatini o`quvchilarga anglatish; - amaliy mashg`ulotlarda o`quvchilarning estetik voqelik va estetik ob`ektlar bilan bevosita munosabatda bo`lishlariga erishish. O`quvchilar ushbu fanni o`rganish orqali: Estetika fani tadqiqot doirasining miqyosiyligi va ko`pyoqlamaligi, uning falsafiy mohiyati; Estetika - san`at, badiiy ijod, dizayn, turmush go`zalligi, atrof-muhitni go`zallashtirish, xulqiy go`zallik va estetik tarbiya borasidagi umumiy qonuniyatlar hamda estetik mezoniy tushunchalar; Sharq-qadimgi dunyo estetikasining beshigi; Sharq-qadimgi dunyo estetikasining beshigi; Antik dunyo mumtoz estetikasi va uning jahon nafosat ilmi taraqqiyotiga ta`siri; O`rta asrlar musulmon Sharqi estetikasi; Yevro`pa ma`rifatparvarlari estetikasi; Eng yangi davr estetikasining o`ziga xos xususiyatlari; Turkistonda jadidchilik ma`rifiy-ijtimoiy harakatida ma`rifatchilik va estetik g`oyalarning ommalashuvi; Estetik ong va uning individuallik xususiyati; Estetik faoliyat mehnatning o`ziga xos turi; Estetikaning asosiy tushunchalari; San`at va uning estetik mohiyati; Tabiatning estetik xususiyatlari; Ilmiy texnik taraqqiyot va ishlab chiqarishdagi estetik faoliyat; Sport estetikasi; Shaxs kamolotida estetik tarbiyaning ahamiyati haqida nazariy bilimlarga ega bolishi; O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoyevning milliy va umumbashariy ma`naviy merosga munosabat hamda estetik qadriyatlar borasida

bildirgan fikr-mulohazalarini o`rganib borish; Estetikaning inson va jamiyat hayotini ma`naviy boyitishdagi amaliy ahamiyati to`g`risida o`rgangan bilimlarini bir davrdan ikkinchi davrga o`tkaza olish, qiyosiy tahlil qilish; Vatan va jahon san`ati tarixi, zamonaviy san`atning eng muhim yo`nalishlaridan xabardor bo`lish; Atrofida bo`layotgan voqeliklarga dahldorligini his qilish; Guruhlarda ishlay olish; Jamoadoshlarini fikrini hurmat qilish, o`zi fikrini to`g`ri ifodalay olish; Jamoada o`z o`rniga ega bo`lish, kelishmovchiliklarni bartaraf etish yuzasidan qarorlar qabul qila olish; Jamoada ishlay olish va etakchilik qobiliyatlarini namoyon etish, masuliyat bilan yondashish; Fanga ma`lumotlarini jamlay olish va taqdimotlar tayyorlay olish ko`nikmalariga ega bolishi; Jamiyatda sodir bo`layotgan jarayonlarga faol kirisha olish; Jamiyatda sodir bo`layotgan voqealar va hodisalar, vaziyatlarga baho berish, ular o`rtasidagi uzviy bog`liqlikni anglash; Aniqlangan xususiy natijalarni umumlashtirib, asosiylarini ajratish, xulosa chiqara olish; Jarayonga munosabat bildirishda tanqidiy va asosli fikrlay olish; Jamiyatda bo`layotgan har qanday voqea-hodisalarga dahldorlikni his etish; Go`zallikka, ulug`vorlikka nisbatan muhabbat hissini tuyish; Erkinlik, demokratiya va fuqarolik jamiyatini taraqqiy ettirishda estetikaning o`rnini munosib baholay olish; Go`zallikka nisbatan fidoyilarcha munosabat da bo`lish; Mustaqillik mohiyatini anglash; Mustaqillik baxsh etgan erkin tafakkur qilish imkoniyati - san`at va estetika taraqqiyotining zarur sharti ekanini anglash; Haqiqiy san`at asarlarining millat va jamiyat hayotidagi ulkan ma`naviy hodisa ekanini anglash; San`atni chuqur tushunish; Mashg`ulotlar jarayonida olgan taassurotlarini og`zaki va yozma bayon qilish malakalariga ega bolishi lozim. Estetika yoxud nafosatshunoslik eng qadimgi fanlardan biri. Uning tarixi ikki yarim-uch ming yillik vaqtni o`z ichiga oladi. Biroq u o`zining hozirgi nomini XVIII asrda olgan. Ungacha bu fanning asosiy muammosi bo`lmish go`zallik va san`at haqidagi mulohazalar har xil san`at turlariga bag`ishlangan risolalarda, falsafa hamda ilohiyot borasidagi asarlarda o`z aksini topgan edi. “Estetika” atamasini birinchi bo`lib buyuk olmon faylasufi Aleksandr Gotlib Baumgarten (Baumgarten/ 1714- 1762) ilmiy muomalaga kiritgan.

Bunda u boshqa bir ulug` olmon faylasufi Gotfrid Vilgelm Leybnis (Leibnis / 1646-1716) ta`limotidan kelib chiqqan holda munosabat bildirgan edi. Leybnis inson ma`naviy olamini uch sohaga- aql- idrok, iroda- ixtiyor, his- tuyg`uga bo`ladi va ularning har birini alohida falsafiy jihatdan o`rganish lozimligini ta`kidlaydi. Baumgartengacha aql- idrokni o`rganadigan fan - mantiq, iroda- ixtiyorni o`rganuvchi fan esa-axloqshunoslik (etika) ning falsafada ko`pdan buyon o`z o`rni bor edi. Biroq his-tuyg`uni o`rganadigan fan falsafiy maqomda o`z nomiga ega emasdi. Baumgartenning bu boradagi xizmati shundaki, u “his qilish”, “sezish”, “his etiladigan” singari ma`nolarni anglatuvchi yunoncha aisthetikos- “oestetikos” so`zidan “estetika” (olmoncha “estetik” - “esthetik”) iborasini olib, ana shu bo`shliqni to`ldirdi. Dastlabki estetik ta`limotlar kuldorlik jamiyati davrida — Sharq mamlakatlari (Misr, Bobil, Xindiston, Xitoy, Eron va Turon) da vujudga kelib, kadimgi Yuno- nistonda, ayniksa Platoy, Arastu, Sukrot asarlartsda, kadimgi Rimda Lukretsiy Kar, Goratsiy va boshkalarning tadkikotlarida rivojlantirildi» XVIII asrning ikkinchi yarmidan esa mustakil fan sifatida shakllana boshladi. Estetika so`zi ko`pincha narsa va xodisalarning rang-tusi va shaklidagi mukammallik, mutanosiblik, latofat ma`nolari majmui sifatida xam qo`llaniladi. Moviy osmon, quyosh botishidagi qirmizi shafak manzarasi, yangi ochilgan gulning tarovati, oxu qomatining o`ta go`zalligi, tovus patlarning nozik jilvasi, sarv daraxtining adlligi, kamalakning rangin tovlanishi va boshqalarni bunga misol tariqasida keltirish mumkin, Chunki bularning hammasi kishiga zavq-shavq bag`ishlaydi. Mazkur tushuncha kishilarning yaxshi fe`l-atvori, muomalasi, nutqi, did bilan kiyinishni xam anglatadi. Xush, estetika (bu so`z ba`zan nafosat tushunchasi bilan baravar ishlatiladi). san`atda qaysi ma`nolarda kullaniladi? Vokelikdagi tabiatan nozik narsalar va xodisalar in`ikosi — badiiy adabiyotda nazm, tasviriy san`atda — manzara, miniatyura va boshkalar fikrimizga yorkin dalildir. Ikkinchidan, san`atda nima in`ikos et-tirilishidan katьi nazar, nixoyatda nozik ifoda usullari kullanilishi, ifoda usulining bagoyat nafisligi — naksh, rake, oxang va boshkalar dikkatga

sazovordir. Nafosat atamasi bevosita va bilvosita estetika atamasi urnini bosa oladi. Kupchilik estetika atamasiga urgangani uchun nafosat atamasini chukur xis kilolmaydi. Estetika fan sifatida vokelikning guzallik asosida in`ikos etishini, inson amaliy faoliyatining xamma soxalarida guzallik va xunuklik tuygularini, ayniksa, badiiy ijodning umumiy konunlarini urganadi. Viz vokelik-dagi guzallik va xunuklikni turlicha tushunamiz. Estetik karashlarimiz, tasavvurlarimiz, baxolarimiz nisbiy bulib, ularni xolis baxolash estetikaning vazifasidir. Mazkur fanning asosiy tushunchasi — guzallik zoxiriy va botiniy ma`noga ega. Vokea-xodisa, buyum zoxiran guzal, botinan xunuk bulsa, bu yerda guzallik tushunchasi kemtik-dir. Oltin zirak tashki jixatdan guzal bulsa, uning oltin sifatidagi ichki moxiyati xakikiy kimmatga egadir. Bu chin ma`nodagi guzallikdir. SHu bois donishmandlar tashki va ichki guzallik mutanosibligita aloxida axamiyat berganlar. Insonning chexrasi, komatidagi guzallik ma`lum kimmatga ega bulsa-da, bu xali tula ma`nodagi guzallik emas. Qachonki inson tashki kiyofasi bilan birga, uning botiniy olami — xulki, fe`l-atvori, mexnatsevarligi, ezgulikka intilishi va boshka jixatlari guzallik xislatlari bilan muvofik bulsa, ular mukammal guzallik sifatini ola-dilar. E`tibor bergan bulsangiz, ayrim donishmandlar tashki guzallikni shunchaki shakl deb karab, kuprok ichki guzallikka — ma`naviy olam mukammalligiga e`tibor beradilar. Inson fakat tashki guzalligi bilan maktalmas-ligi kerak. xolbuki tashki guzallikka ega kishilar botinan guzal bulmasalar, ularning siyratida manmanlik, xudbinlik, kibr-xavo, sharm-xayosizlik kabi kusurlar joy olgan bulishi mumkin. Guzallikka intilish tabiiy extiyojdir. Bu extiyoj tarbiya vositasida namoyon buladi. Guzallik kurshovida yashagan inson bilan xunuklik muxitida usgan odam urtasida katta fark bor. Guzallik tarbiyasi insonni ma`naviy jixatdan kamolatga yetaklaydi, estetik xis-tuyguni tarakkiy ettiradi. Estetik xis- tuygu insonni kurshab turgao` muxitdagi ruxiy tuygu paydo kiyauvchi guzallik va xunuklikni, ulugvorlik va pastkashlikni, fojiaviylik va kulgililikni idrok etish va baxolash kobiliyatidir.

Estetik extiyoj — ezgulikka, guzallikka intilshidir. Bu extiyoj mexnat, san`at, axlokiy munosabatlardagi guzallikni takozo etadi. Insonning jamiki faoliyat kir- ralari borlikka estetik munosabati orkali namoyon buladi. Estetika uz moxiyatiga kura, din, fan, axlok, xukuk tamoyillaridan fark kiluvchi uziga xos konunlar asosida rivojlanib, unda utmish madaniy merosi, xozirgi kun tajribasi, kelajak bashoratlari uygunlashgan xolda namoyon buladi, fan vokea-xodisalarning konuniyatlarini vokelikka muvofik keladigan tushunchalar va koidalar orkali ochib bersa, estetika vokea-xodisalarni xayol, tukima obrazlar vositasida ifodalaydi. Ulardagi tim-sollar xam uz tuzilishiga kura bir-birid an fark kiladi. Masalan, musavvirlik, xaykaltaroshlik, teatr, badiiy adabiyot, kino san`atida vokea-xodisalar bevosita tasvyr-lanadi: musyka, rake, amaliy-kurgazmali san`at, me`morchilikda san`atkorning vokea-xodisalar va narsalardan tugilgan goyaviy- xissiy xolati ifodalanadi. Bu jixatdan estetika san`atga yakin turadi. Insoniyat tarakkiyotida umumbashariy tuygularni gav-dalantirgan san`at asarlari xalkchil bulib, xalk orzu-ar-monlariga moe kelgan. San`atda obrazlar milliy fe`l-atvor, til, an`analar, dunyokarash, san`atkorning vokelikka munosabati va boshka mezonlardan kelib chikib yaratiladi. Xozirgi paytda san`atdagi ijodkorlik rang tasvir, badiiy suz, musyka soxalaridan tapgkari, xalk amaliy-xunarmandchilik, xavaskorlik ijodiyoti faoliyati kurishshshda xam davom etmokda. San`atdagi ijodiy faoliyat darajasi san`atkorning (musavvir, me`mor, shoir, yozuvchi, bastakor, kushikchi, sozanda, artist va xokazo) iktidori, iste`dodi, san`at turi, janri bilan boglik bulib, bu mezonlar xar bir yaratilgan san`at asarining ruxiy-tarbiyaviy axamiyatini xam belgilaydi. San`at asarining yaratilishidagi ijodiy jarayon ikki boskichda kechadi. Avvalo vokelikdagi xodisalarni xissiy obrazlar vositasida ifodalash uchun extiyoj — biror maksad paydo buladi, ijodkor ongida fikrlar va goyalar shakllanadi. Ijod jarayonining ikkinchi boskichida esa ana shu extiyoj — maksad asosida bevosita asar yaratiladi — fikr va goyalar obrazlarga kuchadi. San`at asari badiiyligining

zarur sharti univt shakl va mazmun bir-ligidir. San`atda xamisha go`zal shakl mazmun bilan, guzal mazmun guzal shakl bilan bir butunlikni tashkil etadi. San`at ibrat xissi — ruxiy tarbiya kuroli bulib, uning vositasida vokelikdagi guzallik va xunuklikni, ulugvorlik va pastkashlikni, fojialilik va kulgililik-ni anglaymiz. SHunday san`at insonda kuvonch va kulgi, yigi va kaygu, nafrat va gazab kuzgaydi, inson faoliya-tining muxim turi sifatida odamlarni nafosat va guzallik ruxida tarbiyalaydi, vokelikka estetik munosa-bat esa san`atkorlar yaratgan asarlarda, mexnatda, turmushda, axlokiy munosabatlarda aks etib, badiiy asoslar-da ifodalanadi. Guzallik bexisob shakl va kurinishlarga ega. Guzallik barcha narsalarda, xodisalarda namoyon buladi. Avvalo, u kuvonch va shodlik xis-tuygusidir. Biz tabiat-dagi, mexnatdagi, odamlar axlokidagi guzalliklarni begaraz sevamiz. Sevgan, orzu kilgan odamni, narsani kurganda kanday xursand bulsak, guzallikni kurganda xam shunday kuvonamiz. Guzallik san`atda aloxida kimmatta ega. San`at inson munosabatlari guzalligini — fidoyilik, olijanoblik, ezgulik, yaxshilik, adolat, jasorat, vatanparvarlik kabi tushuncha shaklidagi xolatlarni badiiy ifodalash orkali aks ettiradi. Ayni maxalda san`at ijtimoiy yovuzliklar-ni, razillik va munofiklik, pastkashlik va riyo, tuban-lik va yoltonchilik kabi xunuk xodisalar vositasida xam insonning tuygulariga ta`sir etib, uni tarbiyalaydi. San`atda guzallik, kupincha fojia, ulurvorlik, kulgi orkali karor topali. Fojiaviylik, ulugvorlik va kul-gililik tushunchalari san`atda aloxida kimmatga ega. Endi “Estetika” fanining mohiyatini anglatadigan “San`at falsafasi” va “go`zallik falsafasi” iboralariga to`xtalamiz. Estetika tarixida birinchi ibora tarafdorlari ko`pchilikni tashkil etadi. Lekin, yuqorida aytib o`tganimizdek, san`at bu fanning yagona tadqiqot obekti emas. Hozirgi paytda texnika estetikasi va uning amaliyotdagi sohasi dizayn, atrof-muhitni go`zallashtirish, tabiatdagi nafosat borasidagi muammolar bilan ham shu fanimiz shug`ullanadi. Bugungi kunda inson o`zini o`rab turgan barcha narsa- hodisalarning go`zal bo`lishini, har qadamda nafosatni his etishni istaydi: biz taqib yurgan soat, biz kiygan kiyim, biz

haydayotgan mashina, biz uchadigan sayyora, biz yashayotgan uy, biz mehnat qiladigan ishxona, biz yurgizayotgan dastgoh, biz yozayitgan qalam, biz dam oladigan tomoshabog`lar- hammasidan nafis bir uh ufurib turishi lozim. Yuqorida aytilganlardan kelib chiqsak, “Go`zallik falsafasi” degan ibora bu fan mohiyatiga ko`proq mos keladi. Negaki, u faqat san`atdagi go`zallikni emas, balki insondagi, jamiyat va tabiatdagi go`zallikni ham o`rganadi. Shuningdek, gozallikdan boshqa ulug`vorlik, noziklik singari ko`pdan ko`p tushunchalar mavjudki, ularni tadqiq etish ham estetika fanining zimmasida. Lekin, bu o`rinda, shuni unutmaslik kerakki, mazkur tushunchalarning har birida go`zallik bir tomondan unsur (element) sifatidan ishtirok etsa, ikkinchi tomondan, ularning o`zi go`zallikka nisbatan unsur vazifasini o`taydi. Ana shu xususiyatlarning voqelikda namoyon bo`lishini biz nafosat deb ataymiz. Estetika-falsafiy fanlardan biri. Falsafa esa fanlarning podshosidir. Darhaqiqat, u fanlar podshosi sifatida barcha tabiiy va ijtimoiy ilmlar erishgan yutuqlarni o`z qamroviga olib, ulardan umumiy xulosalar chiqarib, shular asosida insoniyatni haqiqat tomon yetaklaydi. SHu bois tafakkurni falsafaning predmeti deb atash maqsadga muvofiq. Estetika esa falsafiy fan sifatida barcha san`atshunoslik fanlari erishgan yutuqlardan umumiy xulosalar chiqarib, shu xulosalar asosida insonni go`zallik orqali haqiqatga yetishtirishga xizmat qiladi. Bundan tashqari, estetika ishlab chiqqan qonun-qoidalar barcha san`atshunoslik fanlari uchun umumiylik xususiyatiga ega. Masalan, uslub, ritm, kompozitsiya v.h. borasidagi qonuniyatlar barcha san`at turlariga taalluqli. Masalan, adabiyotshunoslik ishlab chiqqan qofiya nazariyasini musiqa yoki me`morlik san`atiga tatbiq etib bo`lmaydi. Estetikaning falsafiy mohiyatini yana uning san`at asariga yondashuvida ko`rish mumkin. Ma`lumki, har bir san`atshunoslik ilmi o`z tadqiqot obektiga uch tomonlama - nazariy, tarixiy, tanqibiy jihatdan yondashadi. Masalan, adabiyotshunoslikni olaylik. Adabiyot nazariyasi faqat adabiyotgagina xos bo`lgan badiiy qonuniyatlarni, badiiy qiyofa yaratish usuli va vositalarini o`rganadi.

Adabiyot tarixi muayyan tarixiy badiiy jarayonlar orqali badiiy adabiyotning rivojlanish qonuniyatlqrini ochib beradi. Shunday qilib, estetikaning falsafiy mohiyatini ko`rib o`tdik. Endi uning boshqa fanlar bilan o`zaro munosabatlariga to`xtalamiz. Estetikaning ijtimoiy fanlar bilan aloqadorligi. Etika (Axloqshunoslik) fani bilan aloqadorligi . Bu ikkala fan shu qadar bir- biriga yaqinki, hatto ba`zi davrlarda ular yetarli darajada o`zaro chegaralanmagan. Chunki insonning xatti-harakati va niyati ko`pincha ham axloqiylikka, ham nafosatga tegishli bo`ladi, ya`ni muayyan ijobiy faoliyat ham ezgulik, ham nafosat xususiyatlarini o`zida birvarakay mujassam qiladi. Shu sababli “Avesto”, “Bibliya” va “Qur`on” kabi muqaddas kitoblarda, Suqrot, Aflotun, Forobiy singari qadimgi faylasuflar ta`limotlarida axloqiylikni - ichki go`zallik, nafosatni- tashqi go`zallik tarzida talqin etganlar. Bundan tashqari, ko`rib o`tganimizdek, san`at estetikaning asosiy tadqiqot obektlaridan hisoblanadi. Estetika o`rganayotgan har bir badiiy asar ma`lum ma`noda axloqshunoslik nuqtayi nazaridan ham tadqiq etilayotgan bo`ladi. Biroq, bunday yaqinlik, yuqorida aytganimizdek, aslo aynanlikni anglatmaydi. Bu ikkala fanning tadqiqot obektlari orasidagi farqni birinchi bo`lib buyuk Arastu nazariy jihatdan isbotlab bergan edi; u, ezgulik faqat harakatda, go`zallik esa harakatsiz ham namoyon bo`ladi, degan fikrni bildiradi. Muayyan xatti- harakat sodir qilinganidan keyingina biz uni yo ezgulik, yo yovuzlik, yo yaxshilik, yo yomonlik sifatida baholaymiz. Go`zallik esa, o`zini harakatsiz ham namoyon etaveradi. Olaylik, Ko`kaldosh madrasasi. U hech qachon harakat qilmaydi, lekin go`zallik sifatida mavjud, harakatsizligidan uning go`zalligiga putur yetmaydi. Bundan tashqari, axloqning qonun- qoidalariga, nasihatlar, hikmatlar umumiylikka, barchaga bir xilda taalluqlilik xususiyatiga ega. Estetika esa muayyanlikni aniqlikni yoqtiradi. Estetikada «go`zal odam» tushunchasi yo`q; yo «go`zal yigit», yo «go`zal qiz» degan tushunchalargina mavjud. Chunki, erkak kishidagi chiroyli mo`ylov faqat erkakning yuzida, ayol kishidagi husnlardan biri-ko`krak faqat ayol kishi vujudida go`zallikka ega. Endi

mo`ylov burab so`zlayotgan ayolniyu, siynaband taqib yurgan erkakni tasavvur qiling! Boyagi go`zalliklar xunuklikka aylanadi-qoladi. Shuningdek, go`zallik bir vujudda ham faqat o`z o`rnini talab qiladigan «o`ta injiqlik» xususiyatiga ega. SHu joyda olmon nafosatshunosi Fexner qo`llagan misolni keltirish o`rinlidir. Mutafakkirlarning fikricha, qiz bola yuzidagi qizillik uning go`zalligidan dalolat beradi. Biroq, qizillik uning burni ustiga ko`scha -xunuklikka aylanadi. Demak, axloq uchun-umumiylik, nafosat uchun esa -muayyanlik mavjudlik sharti hisoblanadi. Psixologiya (Ruhshunoslik) fani bilan aloqadorli). Ma`lumki, insonning ruhiy hayotini o`rganar ekan, ruh shunoslik, hissiyotlar masalasiga katta o`rin beradi. Go`zallikni, san`at asarini yaratish va idrok etish ham ma`lum ma`noda hissiyotlar bilan bog`liq. Masalan, oddiy harsang tosh kishida alohida bir hissiy taassurot uyg`otmaydi. Lekin toshga haykaltarosh qo`l urganidan so`ng, undan hayot nafasi, insoniy hissiyotlar ufura boshlaydi. Gap bunda toshga odam qiyofasi berilganida emas, balki shu qiyofaga bir lahzalik insoniy tuyg`ularning jamlanganidadir. Boshqacharoq qilib aytganda, ijodkor toshga o`zi tomoshabinga yetkazishni maqsad qilib qo`ygan hissiyotlarning suratini chizadi va oddiy toshni haqiqiy san`at asariga aylantiradi. Agar ijodkor- haykaltarosh ana shu hissiyotlarni o`zi mo`ljallagan darajada tomoshabinga yetkaza olsa va tomoshabinda o`sha hissiyotlarga yo aynan, yo monand tuyg`ular uyg`ota olsa, mazkur haykal haqiqiy san`at asari hisoblanadi. Estetika haykaltaroshdan haykalga, haykaldan tomoshabinga o`sha hissiyotlarning qay darajada o`tgan-o`tmaganligini, ya`ni, badiiy qiyofa qanchalik puxta yaratilganligini o`rganadi va shu asosda asarni baholaydi. Ruhshunoslik esa ana shu hissiyotlarning o`zini o`rganadi. Bundan tashqari, ruhshunoslik asar g`oyasidan tortib, to badiiy asar-estetika qadriyat vujudga kelgunga qadar bo`lgan ijodkorning hissiyotlar olamini tadqiq etadi. Albatta, bunday tadqiq va tahlillar o`rganishlar alohida-alohida, muxtor holda emas, balki ikkala fanning bir-biri bilan hamkorligi, birining ikkinchisi hududiga o`tib turishi vositasida ro`y beradi. SHu bois ruhshunoslikka ham, estetikaga ham

teng aloqador bo`lgan san`at ruhshunosligi va badiiy ijod ruhshunosligi deb atalgan yo`nalishlar mavjud. Sotsiologiya (ijtimoiyshunoslik) fani bilan aloqadorligi. Ma`lumki, har bir san`at asri alohida inson shaxsiga e`tibor qilgani holda, jamiyatni ijtimoiy munosabatlar tizimi sifatida badiiy tadqiq etadi. Hatto inson ba jamiyat bevosita aks etmagan manzara janridagi asarda ham ijtimoiylik jamiyat a`zosi -muallif qarashlarining bivosita in`ikosi bo`lmish uslubda o`zini ko`rsatadi. Zero, asar muallifi hech qachon o`zi mansub jamiyatdan chetda «tomoshabin « bo`lib turolmaydi. Shuningdek, yirik asarlar sotsiologik tadqiqotlar uchun o`ziga xos material bo`lib xizmat qiladi. Dinshunoslik fani bilan aloqadorligi. Din va san`at doimo bir-birini to`ldirib keladi va ko`p hollarda biri boshqasi uchun yashash sharti bo`lib maydonga chiqadi. Buning ustiga, har bir umumjahoniy dinning o`z tasarrufidagi san`at turlari bor: budachilik uchun- haykaltaroshlik, nasroniylik uchun- tasviriy san`at, musulmonchilik uchun-badiiy adabiyot. Umuman olganda, dinlar diyarli barcha san`at turlari bilan aloqadorlikda ish ko`radi. Asrlar mobaynida ana shu aloqalar natijasi o`laroq, san`at asarining o`ziga xos ko`rinishi- diniy badiiy asar vujudga keldi. Abu Muslim jangnomasi», Shohizinda me`morlik majmui, Kyoln jomesi, Rembrandtning «Muqaddas oila» asari, Hindi-Xitoy mintaqasidagi Budda ibodatxonalari ana shunday diniy-badiiy asarlardir. Ularda diniy g`oyalar badiiy orqali ifoda topgan. Estetika bunday asarlarni tadqiq etar ekan, albatta, dinshunoslik bilan hamkorlik qilmay iloji yo`q u o`sha diniy g`oyalarning mohiyatini, har bir umumjahoniy dinning san`at oldiga qo`ygan talabalarini yaxshi bilmog`i va hisobga olmog`i lozim. Pedagogika fani bilan aloqadorligi. Ularning aloqadorligi tarbiya muammolarini hal qilish borasida yaqqol ko`zga tashlanadi. Chunki pedagogika ham ma`lum ma`noda nafosat tarbiyasi bilan shug`ullanadi. Lekin bu tarbiya alohida -alohida, muxtor qismlarga bo`lingan holda, turli yosh va sohalar uchun belgilangan tarbiya tarzida, ya`ni muayyan, aniq chegaralarda olib boriladi. Masalan, maktabgacha tarbiya, o`quvchilar tarbiyasi, sportchilar tarbiyasi va

hokozo. Pedagogika ana shu sohalar va yosh bo`yicha olib borilayotgan estetik tarbiya muammolarini o`rganadi. Estetika esa nafosat tarbiyasining umumiy qonun -qoidalarini ishlab chiqadi, ya`ni, inson tug`ilganidan boshlab to o`lgunigacha bosib o`tadigan bosqichlar uchun umumiy bo`lgan tarbiya falsafasi sifatida ish ko`radi. Demak, rus nafosatshunosi M. Kagan aytganidek, pedagogikaga tarbiya borasida taktik tabiatga ega bo`lsa, estetika uning strategiyasidir. Semiotika ( belgilar va belgilar tizimi haqidagi fan) fani bilan aloqadorligi. Ma`lumki, san`at asarida belgilar va badiiy ramzlar muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, harflar, notalar va hokozo. Boshqacharoq qilib aytganda, bilish va baholash faoliyati natijalarini, yani semantik va pragmatik axborotni o`zida mujassam qilgan san`at asari o`sha axborotni yetkazib berishga ham mo`ljallangan. Ana shu san`atning belgi bilan bog`liq tomoni, kommunikativ- vositachilik jihatini semiotika o`rganadi. Ayni paytda, estetikada tuzilmali- semiotik estetika deb ataladigan nazariya ham mavjud. Unda san`at maxsus til yoki belgilar tizimi, alohida san`at asari esa ana shu tizim belgisi yoki o`sha tizim belgilarining izchilligi sifatida olib qaraladi. Zero, bunda belgi san`at asarini idrok etuvchiga uni yetkazib beruvchi hodisa tarzida o`rganiladi. Bundan tashqari, estetika kibernetika, ekologiya va yuqorida aytib o`tganimizdek, barcha san`atshunoslik fanlari bilan ham yaqin aloqadorlikda ish olib boradi. Chunonchi har bir san`at turining “o`z estetikasi” mavjud: so`z san`ati estetikasi, teatr estetikasi, musiqa estetikasi va h.k. Estetikaning amaliy ahamiyati. Har bir fanning inson va jamiyat hayotida o`ziga xos amaliy ahamiyati bor: estetika ham bundan mustasno emas. Avvalo, u kundalik hayotimizda nafosat tarbiyasini to`g`ri yo`lga qo`yish borasida katta ahamiyatga ega. Erkin, demokratik jamiyatimizning har bir a`zosi go`zallikni chuqur his etadigan, uni asraydigan nafis did egalari bo`lishlari lozim. Haqiqiy badiiy asar bilan saviyasi past asarni farqlay bilishlari, «ommaviychilik san`ati»ni rad qila olishlari lozim. Ana shu nuqtayi

nazardan qaraganda, estetika jamiyatning barcha a`zolari uchun muhim ahamiyatga ega. Bulardan tashqari, ayniqsa yoshlarning nafosat tarbiyasiga alohida e`tibor berish- zamonning dolzarb talabi bo`lib bormoqda. SHu bois «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» da uzluksiz ta`limni tashkil etish va rivojlantirish tamoyillaridan biri: «Ta`limning ijtimoiylashuvi-ta`lim oluvchilarda estetik boy dunyoqarasgni hosil qilish, ularda yuksak ma`naviyat, madaniyat va ijodiy fikrlashni shakllantirish», deb aniq belgilab qo`yilgani bejiz emas. Estetikaning, ayniqsa, badiiy asar ijodkorlari uchun amaliy ahamiyati katta. Chunonchi, biror-bir san`at turida ijod qilayotgan san`atkor birinchi galda, ma`lum ma`noda, o`z sohasining bilimdoni bo`lishi kerak. Deylik, bastakor notani bilmasdan, musiqali asar yaratish qonun-qoidalarini, shu jumladan, musiqaga ham taalluqli bo`lgan estetikaning umumiy qonuniyatlaridan behabar holda tuzukroq asar yaratish dargumon. Ba`zilar «Daho san`atkorlar qonun-qoidalarsiz ham ijod qilaveradilar»-degan noto`g`ri tasavvurga egalar. Vaholanki, daholarning o`zlari ko`p hollarda nafosat nazariyasi bilan shug`ullanganlar. Bu borada Abduruhmon Jomiy, Alisher Navoiy, Leonardo da Vinchi, Fridrix Shiller kabi buyuklarning nomlarini eslashning o`zi kifoya qiladi. Estetikaning san`atni xalq orasida yoyadigan va targ`ib etadigan tashkilotlar rahbarlari uchun ahamiyati muhim. Ayniqsa, ma`naviyat va mafkura sohalariga mutasaddi rahbarlarning estetikadan bexabar bo`lishlari mumkin emas. Aksincha, ma`naviyat targ`ibotchilarining estetikaga e`tiborsizligi san`at uchun fojiali holatlarni yuzaga keltiradi. Shuningdek, dizaynchi injenerlar, atrof-muhitni obodonlashtirish bilan shug`ullanadigan mutaxasisslar faoliyatiga nafosat ilmining sezilarli ta`siri mavjud. Shuningdek, korxona rahbarlari, sex boshliqlari mazkur korxona yoki sexga dastgohlar dizaynida tortib, devorlar ranglari-yu, «ichki gulzor»larning joylashtirilishigacha nafosat qonun-qoidalari asosida bo`lishini ta`minlashlari lozim. Zero, o`shandagina ish joyida mehnat unumdorligini oshishi tabiiy. Buning uchun esa mazkur rahbarlar estetikadan albatta xabardor bo`lishlari shart. Umuman

olganda, estetika hamma uchun ham zarur. Chunki, inson zoti baribir hayotda tez- tez san`at asarini idrok etuvchi sifatida maydonga chiqadi. Deylik, siz Samarqandga aylanib kelgani bordingiz. Agar estetikadan bexabar bo`lsangiz, Go`ri Amir maqbarasining gumbazi, Registondagi madrasalar yonida qad ko`targan minoralar, peshtoqlardagi ko`hna arabiy yozuvlar sizda qiziqish uyg`otmaydi. Bordi-yu, aksincha, nafosat ilmidan xabardor bo`lsangiz, u holda nafaqat ularning chiroyliligini, balki gumbaz shunchaki gumbaz emas, Xudo go`zalligining ramzi ekanini, u «jamol» deb atalishini, minoralar-Tangri qudratining timsoli o`laroq «jalol» deyilishini, peshtoqlardagi go`zal yozuvlar- oyatlar, Xudoning belgisi, «sifat» deb nomlanishini eslaysiz va olayotgan taassurotingiz bir necha barobar kuchaydi. Zero, estetika orqali biz faqatgina ko`rganlarimizning shakliy go`zalligini emas, balki ayni paytda shakl bilan birga uning falsafiy mohiyatini ham idrok etamiz. Shu sababli, fermerga yoki ishchiga, yoki tadbirkorga estetika haqida bosh qotirib o`tirish zaruz kelibdimi, degan gaplar xato va zararlidir. Yuqorida ko`rib o`tganlarimizdan shu narsa ma`lum bo`ladiki, bugungi kun estetika fani oldida o`lkan vazifalar turibdi. Zotan biz qurayotgan fuqarilik jamiyatining a`zosi har jihatdan kamol topgan, yuksak nafis did egasi bo`lmog`i lozim. Qolaversa, hozirgi mashinasozlikni, aviasozlikni, umuman, sanoatni zamonaviy dizaynsiz tasavvur etish mutlaqo mumkin emas. Bunda bevosita texnika estetikasining ahamiyati katta. Nafosatshunoslikning, ayniqsa, badiiy asar ijodkorlari uchun amaliy ahamiyati katta. Chunonchi, biror bir san`at turida ijod qilayotgan san`atkor birinchi galda, ma`lum ma`noda, o`z sohasining bilimdoni bo`lishi kerak. Deylik, bastakor notani bilmasdan, musiqali asar yaratish qonun-qoidalarini, shu jumladan, musiqaga ham taalluqli bo`lgan nafosatshunoslikning umumiy qonuniyatlaridan behabar xolda tuzukroq asar yaratishi dargumon. Ba`zilar daho san`atkorlar qonun- qoidalarsiz ham ijod qilaveradilar, degan noto`g`ri tasavvurga egalar. Vaholangki, daholarning o`zlari ko`p hollarda nafosat nazariyasi bilan shug`ullanganlar. Misol

tariqasida, Jomiy, Navoiy Leonardo da Vinchi, Shiller, SHopen kabi buyuklarning nomlarini eslashning o`zi kifoya qiladi. Badiiy asarni tadqiq etuvchi olimlar, tanqidchilar-san`atshunoslar va adabiyotshunoslar uchun ham nafosatshunoslikni bilish zarur. Deylik, «sof teatr» - faqat sahna san`atinigina yaxshi bilgan san`atshunos u qanchalik iste`dodli bo`lmasin, yuksak talab darajasida tadqiqot olib borolmaydi, hatto e`tiborga molik maqola ham yoza olmaydi. Chunonchi, u dramaturgiyadan, musiqadan, uslub va kompozitsiya qonun-qoidalaridan, bir so`z bilan aytganda, nafosatshunoslik qonuniyatlaridan habardor emas. Natijada uning tadqiqoti, maqolasi yoki taqrizi biryoqlama, falsafiy umumlashmalardan xoli, jo`n va sayoz jumlalar yig`indisidan iborat bo`lib qoladi.

Xulosa: Xulosa qilib shuni ta’kidlash kerakki, har bir inson jamiyatda o’z o’rnini bilishi, o’zini jamiyatning ajralmas qismi deb his qilishi lozim. Zero, bugungi kunning talabi ana shundan iborat. Mazkur talabga javob berish esa insondan har tomonlama tarbiyalanganlikni talab qiladi. Tarbiyaning nafosatli shakli esa mazkur jarayonlarda insonni go’zallik haqidagi tuyg’ularini, tabiatga bo’lgan munosabatini, badiiy adabiyotga qiziqishini, jamiyatga bo’lgan qarashlarini go’zallik va ulug’vorlik asosida tarbiya qilishi bilan diqqatga sazovordir. Milliy ma’naviyatga ta’sir o’tkazuvchi tashqi tahdidlar ayni paytda estetik tarbiya jarayoniga ham sezilarli ta’sir ko’rsatmoqda. Ta’kidlash o’rinliki, estetik niqobi ostida turli xil ko’rinishdagi “sog’lom turmush tarzi targ’ibotchilari”, “ko’ngilochar” va “musaffo tuyg’u” baxsh etuvchi saytlar talaygina. Eng dahshatlisi keyingi paytlarda internet tarmog’i vampirizm estetikasi va uning targ’iboti bilan bog’liq saytlarning ko’payib borayotganligi tashvishlanarli holdir. Bu targ’ibot saytlarni oddiygina qidiruv buyrug’i orqali topish mushkul emas. Bunday tahdidlarga qarshi go’zal qadriyatlarni dunyoga tanitish, xalqimizning boy va betakror estetik dunyosini aks ettiradigan personajlarni yaratish orqali kurashishni zamon talab etmoqdaki, bu yoshlarni ma’naviy jihatdan yuksaltirishda estetik tarbiyaga zaruriyat mavjudligidan dalolat beradi. Bugungi kunda milliy g’oya va milliy mafkura hayotiy ehtiyoj darajasiga ko’tarildi. Shunday ekan, har bir inson jamiyatda o’z o’rnini bilishi, o’zini jamiyatning ajralmas qismi deb his qilishi lozim. Endilikda mafkura dunyosida paydo bo’ladigan bo’shliq pirovardida jamiyat, inson va mamlakat uchun naqadar katta xavf solishini anglamoqdamiz. Tarbiyaning nafosatli shakli esa mazkur jarayonlarda yosh avlodni go’zallik haqidagi tuyg’ularini, tabiatga bo’lgan munosabatini, badiiy adabiyotga qiziqishini, jamiyat ma’naviy rivojidagi yangicha qarashlarni go’zallik va ulug’vorlik asosida tarbiyalashdek dolzarb vazifani amalga oshirishi bilan muhim ahamiyat kasb etadi.

Adabiyotlar: 1. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. -T.: O‘zbekiston, 2016. -53 b. 2. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan quramiz. -T.: O’zbekiston, 2017. -484 b. 3. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash- yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. -T.: 2017. - 28 b. 4. Mirziyoyev Sh.M. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi deputatlariga Murojaati.// Xalq so‘zi -2017 yil 22 dekabr. 5. Mirziyoyev Sh . M . Tanqidiy tahlil , qat ’ iy tartib intizom va shaxsiy javobgarlik - har bir rahbar faoliyatininig kundalik qoidasi bo ‘ lishi kerak . -T.: O ‘ zbekiston , 2017. - 104 b . 6. Mirziyoyev Sh . M . Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz . - Toshkent : - O ’ zbekiston , 2018. -488 b . 7. Mirziyoyev Sh . M . Milliy taraqqiyot yo ’ limizni qat ’ iyat bilan davom ettirib yangi bosqichga kutaramiz . 1-tom. -Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2018.-592b 8. Karimov I.A. Asarlar to’plami. 1-24 jildlar. -T.: O‘zbekiston, 1996-2016.

Похожие

Estetikaning asosiy tushunchalari

Estetik tarbiya

Yangi O’zbеkiston sharoitida g’oya va mafkuralarning transformatsiyalashuvi

Yuksak intellektual salohiyatli, maʼnaviy barkamol avlodni tarbiyalash, komil insonni voyaga yetkazishda mamlakat eng yangi tarixining tutgan oʼrni

Milliy о‘zlikni anglash, millatlararo totuvlikni ta’minlash, huquqiy savodxonlik, davlat tizimiga hurmat va fuqarolik burchiga sadoqat