Боланинг мактабга психологик тайёргарлиги - Дошкольное и начальное образование - Рефераты

Боланинг мактабга психологик тайёргарлиги

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

24.2353515625 KB

Боланинг мактабга психологик тайёргарлиги Режа: 1. Болаларни мактабга ақлий ва ижтимоий-психологик тайёрлашнинг психологик томонлари. 2. Болаларни турли муносабат шаклларига ва билиш фаолиятига тайёрлаш. 3. Билиш фаолияти соҳасида боланинг таълим жараёнига тайёрлиги.

Болаларни мактабга ақлий ва ижтимоий-психологик тайёрлашнинг психологик томонлари Айрим психологларнинг фикрича, бола мактабда ўқиши учун атрофдаги нарса ва ҳодисаларга доир анчагина тасаввурларга эга бўлиши ҳамда маълум даражада ақлий жиҳатдан ўcгaн бўлиши лозим. Бироқ у ҳаётда шyндай воқеалар учрайдики, анчагина тасаввур бойлигига эга бўлган ва ҳаттоки ёзиш ҳамда ўқишни биладиган болалар ҳам мактабдаги ўқишга тайёр бўлмайдилар. Улар мактаб ва ўқитувчининг талабларини бажара олмайдилар. Аксинча, айрим болалар етарли тасаввур бойлигига эга бўлмасалар ҳам, мактабда ўқиб кета оладилар. Лекин, бундан мактабдаги ўқиш жараёни учун маълум даражада ақлий жиҳатдан ўcгaн бўлиш мактабда дастлаб ўқиб кетиш учун энг зарур шартлардан биридир. Лекин бу боланинг ўқишга тайёр эканлигини аниқлашдаги ҳал килувчи омил эмас, чунки бу ерда ёш масаласи ҳам бор. Бошқа бир олимлар, боланинг ўқишга тайёр эканини аниқлашдаги асосий нарса ирода сифатларининг этилганлигидир, дейдилар. Бу фикр бир ёқламаликка йўл қуйишдан бошқа нарса эмас. Боланинг етти ёшга тўлиши билан шу даврдан бошлаб болаларда ўз- ўзини англаш таркиб топа бошлайди. Шунинг учун болаларнинг етти ёшга тўлган давридан бошлаб системали суратда ўқитишга ўтиш мaқсaдгa мувофиқдир. К.Д.Ушинскийнинг фикрича, боланинг мактабдаги ўқиш фаолиятига чиқмайди. Аксинча, бирор мaқсaд ҳаракат давомида белгиланади. Уларнинг мақсадлари ҳам жуда тез ўзгариб туради. Шунинг учун улар кўпинча бошлаган ишларини охирига етказмай, бир ишдан иккинчи бир тамомила бошқа ишга ўтиб кетаверадилар. Бунинг асосий сабаби шундаки, кичик ёшдаги боғча болаларининг ихтиёрсиз ҳаракатларида ҳиссиёт жуда катта ўpин эгаллайди. Бу ёшдаги болалар ўзларида туғилган бир талай ҳиссиётлар таъсири билан бир мақсадни белгилайдилар. Агар болаларнинг олдиларига қуйилган мaқсaд уларга қаттиқ таъсир қилиб, ҳиссиётларини уйғотса, бундай пайтда болалар ўзларига хос равишда ирода кучи ва қатьийлик кўрсатишлари мумкин.

Болаларда 5-6 ёщдан бошлаб шахсий онг таркиб топа бошлайди. Бу шундай ҳолларда кўринадики, болалар ўзлари яшаб турган ижтимоий муҳитдан ўз ўйинларини белгилашга, катталар билан янада якинроқ янада тўлароқ муносабатлар системасини ўргатишга интиладилар. Катта гуруҳ болалари мактабга боришдан анча илгариёқ мактаб ҳақида орзу қилa бошлайдилар. Мактабнинг қандай эканини катталардан тез-тез,суриштириб турадилар. Мактабга бориш вақтларини аниқ билишга ҳаракат қиладилар. Агар бирор ўртоқлари мактабга ўтиб кетса, жуда хаваслари келиб, ўзлари боғчада қолганларидан ўксиниб кетадилар. Катта ёшдаги боғча болаларининг мактабга интилишлари ижтимоий муносабатлар тизимидан янгини эгаллашга бўлган интилишларининг конкрет ифодасидир. Шундай қилиб, боланинг мактабдаги ўқишга тайёрлиги шахсининг ижтимоий етуклик босқичларидан биридир. Лекин ижтимоий тарақкиётнинг бундай етуклик босқичига бола ўз-ўзидан кўтарилмайди. Уни бу босқичга боғчадаги ва оиладаги бутун таълим тарбия иши кўтаради. Бола етти ёшга тўлганда жисмоний жиҳатдан анча ўсади, ўзини идора қилишга, ножуя хаттиҳаракатлардан ўзини тийишга, хулқ-атвор қоидаларини ўзлатиришга ҳаракат қилади. У ўзини эплай бошлайди, ўз кучига яраша меҳнат кила олади, масалан, болалар боғчасида навбатчилик вазифасини бемалол уддалайди. Жамоада яшашга кўника бошлайди. Боланинг турмуш тажрибаси тобора ортади, Кўп нарсаларнинг номини ва улардан қандай фойдаланишни билади. Хотираси ва тасаввурлари ўсиб, кўпгина шеър ва ҳикояларни ёддан билиб олади. Боланинг нутқи маълум даражада усган бўлади, у ўз уртоклари ва катталар билан эркин сухбат қила олади. Етти ёшли болаларнинг ҳис- туйғулари анча ўсади. Хайрихоҳлик, раҳмдиллик, ўртоқлик каби ҳис-туйғулар мустаҳкамлана бошлайди. Бу даврда болада турли ҳаракатлар мустаҳкамланади, у қайчи, игна, қалам каби қуроллардан фойдаланиш малакасини эгаллай бошлайди. Бироқ бу даврда ҳам болада ҳали беихтиёр фаоллик анча устун туради. Шу сабабли

болани қизиқтирадиган ёки унга кучли таъсир қиладигаи нарсалар унинг диққатини жалб қилади. Бу ёшда ҳам ўйин жуда катта роль ўйнайди. Ўйин жараёнида бола ўзини идора қилишга, ўз ҳаракатларини ўйин қоидаларига бўйсундиришга, жавобгарликка, жамоа манфаатини устун қўйишга одатланади. Бу хислатлар кейинчалик ўтиш меҳнатига ўтиш учун зарур бўлган хислатлардир. Ўйин жараёнида боланинг акл-идроки, зехн ва бошқа психик хусусиятлари ўсади. Булар ўз навбатида, боланинг мактабда ўтиши учун психологик замин тайёрлайди. Бундай заминни тайёрлаш ва мустаҳкамлащда, албатта оилада ҳамда болалар боғчасида олиб бориладиган таълим тарбия ишлари ҳал қилувчи аҳамиятга эгадир. Етти ёшга тўлиб, мактабга чикқан болаларнинг психик жиҳатдан бундан кейинги ўсиши мактабда ҳамда оилада олиб бориладиган таълим тарбия жараёнида амалга оширилади. Таълимга психологик тайёрлик деганда боланинг объектив ва субъектив жиҳатдан мактаб талабига муносиблиги назарда тутилади. У мактаб таълимига аввал психологик жиҳатдан тайёрланади. Бинобарин, унинг психикаси билим олишга етарли даражада ривожланади. Шу ёщдаги бола идрокининг ўткирлиги, равшанлиги, софлиги, аниқлиги, ўзининг қизиқувчанлиги, дилкашлиги, хайрихоҳлиги, ишонувчанлиги, тафаккурининг яққоллиги билан бошқа ёшдаги болалардан ажралиб туради. Мактаб таълимига тайёрланаётган болада диққати нисбатан узоқ муддатли ва шартли барқарор бўлади. Бола диққатининг хусусиятлари ролли ва сюжетли ўйинларда, расм чизиш ва қуриш-ясаш машғулотларида, лой ҳамда пластилиндан ўйинчоқлaр тайёрлащда, ўзгалар нутқини идрок қилиш ва тушунишда, математик амалларни ечищда, ҳикоя тинглаш ва тузишда кўринади. Бола ўз диққатини муайян объектга туплашга интилади. Унинг хотираси қизиқарли, ажойиб ғаройиб, кишини таажжубга соладиган маълумот ва ҳодисаларни пухта эсда олиб колиш, эсда саклаш, эсга тушириш имкониятига эга бўлади. Шу давргача бевосита катталар раҳбарлигида у ёки бу ахборотларни ўзлаштириб келган бўлса, энди ўз

хоҳиш-иродаси билан зарур маълумотлар туплашга, ўз олдига аниқ мақсад ва вазифа қўйишга ҳаракат қилади. Боланинг ана шу фаоллиги хотирасининг муайян даражада ривожланганлигини билдиради. У шеър, ҳикоя ва эртакларни эсда қолдириш учун кўп такрорлаши, ёд олишнинг энг қўлай йўл ва усулларидан фойдаланиши таълим жараёнида унга жуда қўл келади. Биринчи синф ўқувчиси кўпинча образли хотирага суяниб билиш фаолиятини ташкил этса ҳам, бу иш хотиранинг бошқа турларини инкор қилмайди. Аксинча, таълим сўз-мантиқий хотирасини тақозо этади. Сўз- мантиқ хотирасининг мавжудлиги маъносини тушуниб эсда олиб қолиш жараёнининг самарадорлиги ортишига кенг имконият яратади.Тажрибадан маълумки, бола маъносиз сўзлардан кўра маънодор тушунчаларни бир мунча тез ва мустаҳкам эслаб қолиш хусусиятига эга. Унинг нутқи мактаб таълимига тайёргарлик босқичида катталар билан мулоқотга киришиш, кишиларнинг фикрини ўқиб олиш ва тўғри идрок қилиш даражасида, нутқнинг тузилиши эса грамматика қоидаларига мос, мантиқан изчил, ифодали, миқдор ва кўлам жиҳатдан фикр алмашишга етарли бўлади. У эшитган ва кўрганлари тўғрисидаги маълумотларни тушуна олади, ўзидаги ахборотларни муайян тартибда баён қила билади, ақлий фаолият операцияларидан ўринли фойдаланади (уларни такққослайди, ойдинлаштиради, умумлаштиради, ҳукм ва хулоса чиқаришга ҳаракат қилади). Олти ёшли боланинг психик тайёрлиги ҳақида гапирилганда, кўпинча муайян режа асосида, тартибли, кўп қиррали мaқсадгa йўналтирилган, ўзаро мантиқий боғлиқ, изчил бошланғич таълимга замин вазифасини ўтовчи психик ўсиш даражасини назарда тутамиз. Шунингдек, таълим учун психик ўсиш даражасидан ташқари, бола турмуши ва фаолиятининг тафовутлари, шароитлари, ўзига хослиги, унинг сихат-саломатлиги, усулий жиҳатдан тайёргарлиги, оддий кўникмаларни ўзлаштиргани каби омилларни ҳисобга олиш мақсадra мувофиқдир.

Юқорида айтилганларнинг ҳаммаси боланинг мактаб таълимига психологик жиҳатдан тайёргарлигининг объектив томонларини ифодалайди. Бола мактаб таълимига психологик тайёрланишнинг субъектив томони ҳам мавжуддир. Унинг мактабда ўқиш хоҳиши, интилиши, катта ёшдаги одамлар билан мулоқотга киришиш истаги мазкур тайёргарлик билан узвий боғлиқдир. Болаларни турли муносабат шаклларига ва билиш фаолиятига тайёрлаш Мактабга бориш болаларнинг ҳаётида жуда катта воқеадир. Мактаб ҳаёти болаларга янги бир дунёни очиб беради, мактаб даврида болаларнинг асосий фаолиятлари ўзгаради. Энди болаларнинг асосий фаолиятлари, асосий вазифаси ва ижтимоий бурчи ўқиш бўлиб қолади. 6-7 ёшли болалар учун янги фаолият бўлган ўқиш улардан янги сифат, янги хусусиятларга эга бўлишларини талаб этади. Ўқиш фаолияти учун болаларда барқарор диққат, ўткир зеҳн, мустақиллик, ишчанлик ва батартиблик хислатлари бўлиши керак. Боғчадан мактабга ўтишлари натижасида катталар билан бўлган муносабатларида ҳам бирмунча ўзгаришлар юз беради. Шуни ҳам назарда тутиш керакки, бола мактабга ўтиши билан унинг ижтимоий ҳолатида ҳам ўзгариш рўй беради. чунончи мактаб ёшига яқинлашган болалар боғчада «катта» деб ҳисобланар эдилар. Мактабга ўтгач, улар яна «энг кичкиналар» қаторига тушиб қоладилар. Мактабгача таълимда болаларнинг жисмоний жиҳатдан ўсишларига қанчалик эътибор берилса, уларнинг ақлий ва ахлоқий ўсишларига ҳам шунчалик эътибор берилади. Уларнинг мактабга чиқишлари доимо назарда тутилиб, ўтказиладиган турли дидактик машғулотларда болаларнинг идроклари, тасаввур ва хотиралари, ҳаёл ҳамда тафаккурлари, иродалари системали тарзда тараққий эттириб борилади. Болаларни мактабдаги ўқиш жараёнига тайёрлашда уларнинг нутқини ўстириш жуда зарур асосий шартлардан биридир. Шунинг учун катта гуруҳ болаларини мактабдаги ўқишга тайёрлашда ўз она тилларини яхши

ўрганишларига, яьни сўз бойлигини орттиришга, тўғри талаффуз ва тўла ҳамда тўғри жумла туза олишларига аҳамият бериш керак. Болаларнинг ташқи олам ҳақида тасаввурларни кенгайтириш, бойитиш ишлари улар нутқини ўстириш асосида олиб борилиши лозим. Шу нарса диққатга сазоворки, ҳамма мактабагача таълим муассасаларидаги мактаб ёшига тўлган болалар мактабдаги ўқишга баравар тайёр бўлавермайдилар. Айрим болалар мактабга келгач, янги шароитга тез киришиб кета олмайдилар. Уларда ўқиш учун қандайдир бир хусусият етишмаётгандек кўринади. Бу ўринда шундай бир савол туғилади. Болаларни қай пайтда психологик жиҳатдан мактабдаги ўқишга тайёр деб ҳисоблаш мумкин? Айрим психологларнинг фикрича, бола мактабда ўқиши учун атрофдаги нарса ва ҳодисаларга доир анчагина тасаввурларга эга бўлиши ҳамда маьлум даражада ақлий жиҳатдан ўсган бўлиши лозим. Бироқ ҳаётда шундай воқеалар учрайдики, анчагина тасаввур бойлигига эга бўлган ва ҳаттоки ёзиш ҳамда ўқишни биладиган болалар ҳам мактабдаги ўқишга тайёр бўлмайдилар. Улар мактаб ва ўқитувчининг талабларини бажара олмайдилар. Аксинча, айрим болалар етарли тасаввур бойлигига эга бўлмасалар ҳам, мактабда ўқиб кета оладилар. Болаларда 5-6 ёшдан бошлаб шахсий онг таркиб топа бошлайди. Бу шундай ҳолларда кўринадики, болалар ўзлари яшаб турган ижтимоий муҳитдан ўз ўринларини белгилашга, катталар билан янада яқинроқ, янада тўлароқ муносабатлар системасини ўргатишга интиладилар. Катта гуруҳ болалари мактабга ўтишдан анча илгариёқ мактаб хақида орзу қила бошлайдилар. Мактабнинг қандай эканини катталардан тез-тез суриштириб турадилар. Мактабга бориш вақтларини аниқ билишга ҳаракат қиладилар. Катта ёшдаги боғча болаларининг мактабга интилишлари ижтимоий муносабатлар системасидан янгини эгаллашга бўлган интилишларининг конкрет ифодасидир. Етти ёшга тўлиш даври болаликнинг тугалланиши даврига тўғри келади. Худди ана шу даврдан бошлаб болаларда ўз-ўзини англаш таркиб топа

бошлайди. Шунинг учун болаларнинг етти ёшга тўлган давридан бошлаб тизимли равишда ўқишга бориши мақсадга мувофиқдир. К.Д.Ушинскийнинг фикрича, боланинг мактабдаги ўқиш фаолиятига тайёрлиги айрим психик жараёнларнинг тараққиёт даражаси билан эмас, балки бола шахсининг умумий тараққиёт даражаси билан аниқланади. Шундай қилиб, боланинг мактабдаги ўқишга тайёрлиги шахснинг ижтимоий етуклик босқичларидан биридир. Лекин ижтимоий тараққиётнинг бундай етуклик босқичига бола ўз-ўзидан кўтарилмайди, уни бу босқичга таълим муассасасидаги ва оиладаги бутун таьлим-тарбия жараёни кўтаради. Кичик мактабгача ёш давридаги болаларнинг психологик хусусиятлари (тайёрлов гурухи) Кўрсаткичлар 6-7 ёш Тафаккур Мантиқий тафаккур элементлари кўргазмали- образли тафаккур асосида ривожланади Нутқ Ички нутқнинг ривожланиши Билиш жаарёнларининг ихтиёрийлиги Ихтиёрийликнинг ҳаракат қилиш ва ўзлаштириш жараёнини концентратлаш сифатида шаклланишининг бошланиши Физиологик таъсирчанлик Индивидуал, кўпчиликда паст даражада Билиш обьекти Предмет ва ҳодисалар ўртасидаги сабаб- оқибатли боғланиш Билиш усуллари Мустақил фаолият, катталар ва тенгдошлари билан билишга оид мулоқот Муваффақият шарти Шахсий кенг дунёқараш, бирор бир ишдаги билим Мулоқот шакли Вазиятдан ташқари-шахсий Тенгдошлар билан муносабат Суҳбатдош, фаолиятдаги шериклик Катталар билан муносабат Эмоционал қўллаб-қувватлаш манбаси Низолар 7 ёшларда-инқироз, ижтимоий ролнинг алмашинииш

Эмоциялар Олий ҳисларнинг ривожланиш. Ўйин фаолияти Узоқ ўйинли бирлашув; ўз хулқ-атворини ролга мувофиқ равишда мослаштира олиш кўникмаси Билиш фаолияти соҳасида боланинг таълим жараёнига тайёрлиги. Ҳаётнинг дастлабки уч йилида бола онаси ёки бошқа кишилар масалан, тарбиячи дастури бўйича эмас, балки гўёки ўзининг дастури бўйича ўқийди. Бу даврда боланинг у ёки бу билим ва кўникмаларини ўзлаштириши муҳлатига алоҳида талаблар қўйилмайди. Илк болалик даврида тарбия дастури ҳали субъектив тарзда бола учун мавжуд эмас. Систематик ўқишга лаёқатли бўлгунга қадар у тайёрлов босқичини босиб ўтади. Бу босқичда четдаги бошқа кишиларнинг болага нисбатан янги талаблари аста-секин унинг “ўз дастурига” айланиши лозим. Боғча ёш даврининг охирларига борибгина, бола катталар томонидан ишлаб чиқилган “дастур бўйича” ўқий бошлайди ва мактаб талабларига аста-секин амал қила бошлайди. Л.С.Виготскийнинг фикри бўйича боғча ёш даври таълим дастури: 1) болани мактаб дастурига яқинлаштирилиши, унинг билим доирасини кенгайтириши, предметли таълимга тайёрлаши; 2) боланинг ўз дастури бўлиши ҳамда унинг қизиқиши ва эҳтиёжларига жавоб бериши лозим. Шунингдек, Л.С.Виготский боланинг психик ривожланишида, таълимнинг етакчи роли ҳақидаги қонунни илгари сурди ва аниқ ифодалади: таълим ривожланишидан олдинда боради ва ўзининг орқасидан уни эргаштириб боради. Ўқув фаолияти болаларни хурсанд қилиши, уларга завқ бериб, қониқиш ҳиссини уйғотиши керак. Илк болалик давриданоқ болаларда билишга қизиқишни тарбиялаш катта аҳамиятга эга. Чунки билишга интилишга инсон фаолиятининг аҳамиятли мотивларидан бўлиб, шахс йўналганлигининг англанилганлигини акс эттиради, барча психик жараён ва функцияларга

ижобий таъсир этади, қобилиятни фаоллаштиради, қизиқиш мавжуд ҳолатида барча инсоний кучлар қўзғалади. Буни айниқса, боғча боласининг ўқув фаолиятини ташкил этишда инобатга олиш керак. Педагог ва психологларнинг олиб борган тадқиқотлари ўқишга бўлган қизиқишларнинг пайдо бўлиши ва ривожланишининг асосий шароитини ажратиш имконини беради: 1. Ўқув фаолияти шундай ташкил этилиши керакки, бола унда фаол иштирок этсин, янги билимларни мустақил тарзда қидириши ва “топиши”га ундалиши лозим. 2. Ўқув фаолияти турли хил бўлиши керак. Бир хилликка эга бўлган материаллар ва бир хил усуллар болаларни тез зериктириб қўяди. 3. Бола берилаётган материалларнинг кераклилиги ва аҳамиятлилигини тушуниши керак. 4. Янги берилаётган материал илгари ўзлаштирилган материал билан яхши боғланган бўлиши керак. 5. Жуда енгил бўлган ва ўта мураккаб материал қизиқиш уйғотмайди. Ўқув топшириқлари боғча ёшидаги болалар учун қийин, лекин имконияти етадиган даражада бўлиши керак. 6. Боланинг барча ютуқларини ижобий баҳолаш лозим. Ижобий баҳо билишга нисбатан фаолликни рағбатлантиради. 7. Ўқув материаллари ёрқин ва эмоционал бўлиши керак. А.П.Усованинг таъкидлашича, ўқитилаётган материални идрок қила олмаслик ҳодисаси ҳаракатнинг усул ва воситаларида ўта осонлик усулига асосланган, илгари кўрсатилган нотўғри тарбиявий таъсирнинг асорати натижасидир.

Айни вақтда кўпинча таълим олишга тайёрликнинг қуйидаги таркибий қисмлари ажратилади: 1. Тафаккур қила олиш каби фаолиятнинг умумлашганлиги. 2. Амалий ва сўз мантиқий томонларининг ўзаро мувофиқлигини белгиловчи тафаккурнинг англанилганлиги. 3. Тафаккур фаолиятининг эластиклиги. 4. Тафаккур фаолиятининг барқарорлиги. 5. Тафаккурнинг мустақиллиги ҳамда унинг ёрдамга мойиллиги.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Нишонова З.Т., Алимова Г.К. Болалар психологияси ва психодиагностиаси Т.: ТДПУ 2017 – 264 б. 2. Ғозиев Э. Онтогенез психологияси Назарий- экспериментал таҳлил T.: Ношир 2010. – 356 b. 3. Дўстмуҳамедова Ш.А., Нишонова З.Т.ва бошқалар Ёш даврлари ва педагогик психология Т.: Фан ва технологиялар 2013 – 343 б. 4. Шаповаленко И.В. Возрастная психология (Психология развития и возрастная психология): учебник для студентов вузов. – М.: Гардарики, 2007. –349 с.

Похожие

Болаларнинг мактабга психологик тайёргарлиги

Мактабгача таълим талаблари асосида мактабгача таълим муассасасида боланинг мактабга тайёрлаш

Болаларни мактабга тайёрлашда саломатлиги ва жисмоний ривожланганлигининг ахамияти

Болаларни мактаб таълимига тайёргарлиги

Болаларни мактабга тайёрлаш методикаси фанининг максад ва вазифалари