Жануби-ғарбий Туркманистон бронза даврида - Культурология - Рефераты

Жануби-ғарбий Туркманистон бронза даврида

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

40.5 KB

Жануби-ғарбий Туркманистон бронза даврида Режа: 1. Жануби-ғарбий Туркманистоннинг бронза даври умумий тавсифи. 2. Жанубий Туркманистон бронза даврида (Номозгоҳ IV). 3. Жанубий Туркманистон бронза даврида (Номозгоҳ V). 4. Моддий маданият

Бронза асри металчилик тараққиётининг янги босқичга кўтарилиши ва кишилик жамияти тараққиёти янги даврининг алмашинуви билан белгиланади. Ўрта Осиёда бронза даври нафақат бронза қотишмасининг пайдо бўлиши, балки меҳнат қуроллари ҳамда бронза қурол-яроғларининг пайдо бўлиши ва кенг тарқалиши шу билан биргаликда бошқа қатор белгилар: патриархал муносабатларнинг қарор топиши, чорвадор қабилаларнинг ажралиб чиқиши, Қадимги цивилизациянинг шаклланиши мулкий тенгсизликнинг пайдо бўлиши, қабилалар ўртасида маданий- иқтисодий алоқаларнинг кучайиши билан белгиланади. Аммо, тарихий тараққиёт Ўрта Осиёнинг барча ҳудудларида бирдек кечмаган, жанубий ҳудудларга нисбатан шимолий ҳудудлар хусусан чўл зоналар анча орқада қолиб кетган. Хўжаликнинг айнан деҳқончилик ёки чорвачилик шакли билан шуғулланувчи аҳоли тўпланган ҳудудлар пайдо бўлади. Бунинг натижасида бир-биридан фарқланувчи иқтисод вужудга келади. Ўрта Осиёнинг жанубий ҳудудларида юқори даражада ривожланган деҳқончилик билан шуғулланувчи аҳоли яшаса, шимолий ва Шарқий ҳудудларда эса андронова маданияти деган умумий номга эга бўлган чорвадор қабилалар яшагаб, улар хўжалик ва маданият шаклларига кўра бир- бирларидан кескин фарқ қилган. Улар доимий алоқада бўлишган. Шундай қилиб, Туркманистоннинг жанубий ҳудудларида деҳқончилик юқори даражада тараққий этган. Бу ерда бронза асри мил. ав. III-II минг йилларга тўғри келади. Бу ҳудудда бронзага ишлов бериш техникаси ривожланади, суғориш тизими ривожланади, кетмон деҳқончилиги ўрнини ҳайвонларга омоч қўшилган ҳайдама деҳқончилик эгаллайди. Қадимги шаҳар маданияти шаклланади, мамаҳаллий бошқарув аппарати вужудга келади, металларга ишлов бериш. кулолчилик, тошни қайта ишлаш, тўқимачилик, қурилиш ишлари ривожланиб, уларнинг ихтисослашуви жараёни кучаяди. Монументал меъморчилик қарор топади, кулолчилик янада ривожланиб, уларга безак бериш техникаси

мураккаблашиб боради. Терракотик ҳайкалчалар, заргарлик ишларига эътибор кучаяди. Жанубий Туркманистонда бронза даври маданияти Анов III босқичи билан белгиланиб, илк босичига (Номозгоҳ IV - мил. ав. 2750-2300 йй), ўрта босқичига (Номозгоҳ V - 2300-1850 йй) ва сўнгги босқичига (Номозгоҳ VI - мил. ав. 1850-1100) комплекслари киради. Бу ҳудудда бронза давригаоид йирик (50 га, мас. Номозгоҳ,) ўрта (10 гача майдонга эга бўлган мас. Олтиндепа) кичик манзилгоҳлар хосдир. Бронзанинг илк босқичи. Манзилгоҳларда шаҳарсозлик қурилиши усулининг мураккаблашиши ва янада тараққий этганлиги сезилади. Олтиндепа фортификацияси такомиллашиб, манзилгоҳга учта бўйлама йўлакча орқали кирилган. Диний марказ бўлган Олтиндепа минора шаклидаги иморат бўлиб, ғиштдан тўрт томони ўйиқ қилиб қурилган (Мессопотамия зиккуратлари шаклида). Ёнида дафн қилиш маросимлари учун мўлжалланган хоналар жойлашган. Хоналарнинг бирида маросимлар ўтказилган, қолганларида мурда ва суяклар сақланган. Бу ердан турли хилдаги сиғиниш буюмлари ва безаклар топилган. Санъат буюмлар юлдуз белгиларининг мавжудлиги диний комплекснинг Ой худосига таалуқли эканлигидан дарак беради. Ривожланган бронза босқичи. Манзилгоҳларнинг ҳажми катталашади. Уйлар тартибли қурилиб, ўртадан асосий йўл ўтади. Бир неча шаклдаги уйларнинг пайдо бўлишига кўра аҳолининг бир неча табақга ажралганлигини кўриш мумкин. Олтиндепадаги диний иншоот қайта қурилиб, зинасимон миноранинг баландлиги оширилади ва майдони кенгайтирилади. Бино нинг ибодат қилинадиган хоналаридан бири да муқаддас ичимлик сақланган идиши топилган. Девор ёнида муқаддас олов ёниб турган. Бу ерда ҳам юлдуз белгилари учрайди. Хоналардан бири жамоа дахмаси бўлиб, у кўринишдан коҳинлар уюшмасига тегишли. Бронзанинг сўнгги босқичи. Бу давр йирик манзилгоҳларнинг кичик манзилгоҳларга айланиши билан характерланади. Олтиндепа ташлаб

кетилади. Номозгоҳдепанинг майдони эса кескин қисқаради. Илк шаҳар маданияти Мурғоб воҳасига кўчиб, у ерда бир неча деҳқончилик воҳалари шаклланади. Бу ердаги марказий манзилгоҳ атрофида ҳажми кичик бўлган манзилгоҳлар қарор топади. Қадимги Туркманистонда урбанизация жараёнлари, ғоявий тасаввурлари, шу билан биргаликда ўша давр ижтимоий-иқтисодий ва маъмурий масалаларини ўрганишда уй-жой, қалъа-қўрғон ва ибодатхона каби қурилиш иншоотлари ўрин олган Келели, Гонур ва Тўғалоқ каби археологик ёдгорликлар ҳамда улардан топиб ўрганилган иморатлар ва бошқа моддий топилмалар муҳим ўрин тутади. Бу турдаги археологик ёдгорликлар мажмуаси Мурғоб воҳасининг сўнгги бронза босқичига оид протошаҳр маданияти хусусиятларини ёритишда муҳим манба бўлиб хизмат қилади. Воҳада урбанизация жараёнларининг шаклланиши мил. ав. II минг йилликнинг биринчи чорагидан бошланиб, Келели воҳасида мураккаб тузилмага эга бўлган археологик ёдгорликлар: Келели 3 қалъа-қўрғони ва бошқа Келели гуруҳидаги аҳоли манзилгоҳлари пайдо бўладики, уларнинг харобаларидан аниқланган меъморчилик иншоотлари ва моддий топилмалар ўз даври ижтимоий муносабатларини ўрганишда муҳим аҳамиятга эгадир. Келели 3 ёдгорлиги квадрат шаклида, томонлари 128х128 м. иборат қалъа- қўрғон. Манзилгоҳдаги қадимги қабрлар кишида қизиқиш уйғотади. қабрлар лаҳот ёки ёрма шаклида, баъзан идиш ва деворларга кўмиш ҳоллари ҳам учрайди. Ёш болалар қабри кичик чуқурлардан иборат. Катта ёшдагилар қабри бир томонга қаратилиб, ёнбош Шарқ букчайтириб кўмилган. Бир неча кишилар ҳатто алоҳида ҳайвонлар кўмилган қабрлар ҳам учрайди. қабрларда меҳнат қуроллари мавжуд. Улар сопол буюмлар, метал буюмлар, тош, чарм ва бошқалардан иборат. Бронза даври сапол буюмларини ясашда кулолчилик чархидан кенг фойдаланилади ва уларни ясаш усуллари мураккаблашиб, сифати

ошади. Кўринишдан кулолчилик чархидан фойдаланиш ҳамда ихтисослашган кулоллар томонидан истеъмол молларининг кўплаб ишлаб чиқарилиши нақшли сополларнинг инқирози ва кейинчалик уларнинг бутунлай йўқолиб кетишига олиб келди. Кулолчиликка нисбатан металчилик тараққиёти анча орқада эди. Аммо, турли хил буюмлар ясашга ихтисослашган мис қуйиш устахоналари мавжуд бўлган. Чақмоқтошга ишлов беришнинг баъзи бир кўринишлари сақланиб қолади. Тошдан деҳқончилик учун керакли бўлган меҳнат қуроллари, тақинчоқлар тайёрланади. Тўқимачилик кенг ривожланган бўлган. Бу даврда бронза, кейинчалик кумуш ва олтинлар асосида заргарлик санъати шаклланиб, бронза даврининг охирида етилган ҳунармандчилик тури га айланади . Заргар усталар турли тақинчоқ, илоҳий буюмлар тайёрлашган. Масалан, Олтиндепа ибодатхонасидан буқанинг олтин боши (мил. ав. II м. й.) топил ган бўлиб, у кўринишдан аҳолининг диний маросимлар ва анъаналари билан боғлиқ бўлган . Бронза ва мисдан қилинган муҳрлар кишида катта қизиқиш уйғотади. Булар эса кўринишдан жамоа ёки умумоилавий мулкнинг шаклланиши билан боғлиқ бўлган. Улар орасида тош дан ясалган муҳрлар кўпчиликни ташкил қилади. У ёки бу муҳрлардаги тасвирларнинг шакли ва услуби Мессопотамия муҳрларига ўхшаш. Дастлаб муҳларда аниқ ҳайвонлар ёки фантастик мавжудотларнинг тасвири кам учраган бўлса, кейинчалик кўпайиб уларнинг рамзлари мураккаблашади ва гуруҳ тасвирлар кўпайиб боради. Б ронза даври ҳайкалчаларига янги шаклдаги аёл маъбудалари образининг пайдо бўлиши хосдир. Белдан пастки қисми қайта қилинган бўл иб , уларнинг бош қисмини қайтадан ишлашга асосий эътиборни қаратишган. Эркакларнинг ҳайкалчалари эса кам учрайди. Ривожланган бронза даврида бир неча шаклдаги аёл ҳайкалчалари пайдо бўлади, бу эса жанубий Туркманистон аҳолиси ягона худога эмас, аксинча бир неча аёл маъбудаларга сиғинганликларидан далолат беради. Бу даврда ҳам эркакларнинг ҳайкалчалари аёлларникига нисбатан жуда кам учрайди.

Сўнгги бронза даврида Мурғоб воҳасида диний мақсадларда фойдаланиш учун ясалган сопол идишлар пайдо бўлади. Бу идишларнинг атрофи одамлар ва турли ҳайвон шакллари билан безатилган. Бронза даврида жанубий Туркманистон Ўрта Осиёдаги юксак даражада ривожланган ва юксак маданият яратган ҳудуд ҳисобланади. Бу ҳудуд нафақат Қадимги Шарқнинг тараққий этган шаҳар маданияти таъсирида, балки деҳқончилик маданиятига эга бўлган қўшни Эрон ва Афғонистон таъсирида ҳам ривожланади ва аксича бу маданият Ўрта Осиёнинг бошқа ҳудудларига ҳам ўз таъсирини ўтказмасдан қолмади.

Похожие

Жануби-ғарбий Туркманистоннинг энеолит даври археологияси

Марғиёнанинг сўнгги бронза даври бронза даври археологияси

Ўрта Осиёнинг шимолий ҳудудларининг сўнгги бронза даври маданиятлари

Бақтриянинг сўнгги бронза даври археологияси

Ўрта Осиёнинг шимоли-ғарбий ҳудудлари илк темир даври археологияси