XVI-XIX Asrlar madaniyati - Культурология - Рефераты

XVI-XIX Asrlar madaniyati

Загружено в:

16.02.2024

Скачано:

0

Размер:

73 KB

XVI-XIX Asrlar madaniyati Reja: 1. Ijtimoiy-madaniy hayot va uning asosiy xususiyatlari. 2. Falsafy tafakkur va tarix fanlari rivoji. 3. Adabiy-badiiy jarayon. 4. Me ’morlik va musiqa madaniyati. 5. Markaziy Osiyo hududidagi uch xonlik va madaniy hayot.

XV asr oxirlariga kelib temuriyzodalarning o `zaro taxt talashishlari Xuroson va Movarounnahr ijtimoiy-iqtisodiy hayotiga salbiy ta’sir ko`rsatdi. Siyosiy tanglik avj olib, madaniy hayot izdan chiqdi. Dehqonchilik, savdo-sotiq va boshqa hududlar bilan bo`ladigan madaniy aloqalarga putur yetdi. Movarounnahr mayda hokimliklarga bo`linib ketdi. Temuriyzodalar hokimiyatni qo`lga kiritish uchun Dashti Qipchoqda hukmronlik qilayotgan ko`chmanchi o`zbek va mo`g`ul xonlariga murojaat qila boshiadilar. Iqtisodiy va siyosiy tanglik ko `pdan beri Movarounnahrga ko`z olaytirib turgan ko`chmanchi o`zbek xonlari, dastlab Abulxayrxonga, so`ngra uning nabirasi Muhammad Shayboniyxonga qo`l keldi. Abulxayrxon temuriyzoda Abusaidga Samarqand tojini qo`lga kiritishga yordam bergan bo`lsa, Muhammad Shayboniyxon Sulton Ali Mirzoga yordam berish bahonasida uni qatl ettirib, Samarqand taxtini egalladi va Bobur Mirzo kuchlarini mag`lub etib, Movarounnahrning yagona hukmdori bo`lib oldi. 1507-yili Hirot taxtini egallab, yirik Shayboniylar imperiyasiga asos soldi. Muhammad Shayboniyxon o `z davlatini mustahkamlab olgach, mamlakatning iqtisodiy hayotini yaxshilashga, uni ichi dan mustahkamlashga qaratilgan bir qator islohotlar o `tkazdi. Deh qon-chilikning rivojlanishiga yordam beruvchi yer to`g`risida, vaqf masa-lalari bo`yicha bir qator chora-tadbirlarni amalga oshirdi. O`zaro taxt talashishlar natijasida tinch joylarni izlab, o`z yerlarini tashlab ketgan kishilarning qarovsiz yerlarini masjidlar, madrasalarga vaqf mulki sifatida berdi. 1502-yilda Zarafshon vohasida qaqrab va qarovsiz yotgan yerlarda dehqonchilikni rivojlantirish maqsadida Ko`hak (Zarafshon) daryosiga suv-ayirgich va ko`prik qurdiradi. Mamlakatning ichki birligini mustahkamlash uchun 1507-yilda barcha hududiy hukmdorlar zarb qildirayotgan pullarni bekor qilib, pul islohotini amalga oshiradi. Bu esa savdo-sotiqning rivojlanishiga, mamlakat siyosiy-iqtisodiy mavqeyining oshuviga yordam beradi. Bu davrda to `qimachilik, kulolchilik, duradgorlik, metallga ishlov berish, qog`oz va mato ishlab chiqarish taraqqiy etdi. Shuningdek, xalq amaliy san’atining yog`och, tosh, metall o`ymakorligi, kandakorlik, naqqoshlik, xattotlik rivoj topdi.

Samarqandda yuqori sifatli qog`oz ishlab chiqarish yanada yuksaldi. Ipak qog`ozi deb ataluvchi oliy nav qog`ozlar asosan ipak paxtadan aralashtirib tayyorlangan. Samarqandlik usta Miribrohim “Sultoniy” va “Miribrohimiy” nomli qog`ozlarni ishlab chiqarish bilan mashhur bo`lgan. Samarqand qog `ozlarining keng ko`lamda ishlab chiqarilishi kitobat san’atining taraqqiy etishiga, o`z navbatida, Movarounnahrning ko`p gina madaniy jihatdan yuksalgan shaharlaridagi madrasalar qo shida hamda boy-badavlat kishilar tomonidan tashkil etilgan kutub xonalarning ko`payishiga olib keldi. Bu kutubxonalarda nodir qo`lyoz malar bilan birga tarix, tilshunoslik, adabiyot, geografya, falsafa, mantiq, fqhshunoslik, notiqlik, tibbiyot, matematika, astro- nomiya kabi ko`plab fan sohalariga oid kitoblar to`plangan. XVI asrdan boshlab Shayboniy hukmdorlar, ayniqsa, Abdullaxon Soniy savdo-sotiqning rivojlanishiga alohida e ’tibor berdi. Hindiston, Xitoy, Eron, Rusiya va boshqa davlatlar bilan savdo-sotiq aloqalari rivojlandi. Movarounnahrda ishlab chiqarilgan to`qimachilik buyumlari, ayniqsa, ip va ipak gazlamalar, kimxob, gilam, metall buyumlar savdo-sotiqning asosiy manbayi hisoblangan. Shayboniylar davri madaniyatining rivojiga bevosita sulola va-killarining o `zlari sezilarli ta’sir ko`rsatdilar. Chunki sulolaning har-yilgi obzori nashr etilib turgan. O `rta Osiyo Rossiya tomonidan bosib olinganidan keyin san’at sohasida ham ma’lum o`zgarishlar yuz berdi. O`lkaga rus san’ati turli formalarda kirib kela boshladi. O`zbekistonga musiqachilar, rassomlar, arxitektorlar, artistlar kela boshladi. Ular o`lkada Yevropa madaniyati va san’ati ko`rinishlarini yoya boshladilar. Mahalliy aholi ularning ijodi bilan tanisha boshladilar. Bu davrda o`zbek san’ati hamma sohada yanada rivojlandi, yangi g`oyalar, yangi texnika imkoniyatlari bilan boyidi. Ijtimoiy fkr sohasida yangi oqimlarning rivojlanishi va ilgarigi madaniy cheklanishning yo`qolib borishi o`zbek san’atiga samarali ta’sir ko`rsatdi. Turkiston o `lkasida qadimdanoq yuksak taraqqiy etgan xalq professional teatri XIX asrda asosan ikki xil: qiziqchilar teatri va qo`g`irchoq teatridan iborat

edi. Qiziqchilar ham, qo`g`irchoq o`ynatuvchilar ham hunarmandlar kabi rayonlar bo`yicha ayrim sexlarga birlashgan. Xalq artistlari sexi yaxshi uyushtirilgan tashkilot bo`lgan. Ular turli bayramlarda va tadbirlarda xalq o`rtasida o`z san’atlarini namoyish qilganlar. Turkiston Rossiya tomonidan bosib olinganidan keyin bu yerga rus teatri ham kirib kela boshladi. Dastlabki rus spektakllarini xavaskor mahalliy ziyolilar qo`ygan. Xullas, yuqoridagi fkr-mulohazalar shundan dalolat beradiki, chor Rossiyasining og `ir mustamlakachilik zulmi siyosati davrida ham Turkistonda siyosiy-ijtimoiy va madaniy hayot to`xtab qolmadi, xalqimiz o`zining an’anaviy tarixiy taraqqiyotiga sodiq qoldi, jahon fani va madaniyati xazinasi rivojiga munosib hissa qo`shdi. XIX-asrning ikkinchi yarmida Osiyo, jumladan, Turkiston ilm-fan va texnika taraqqiyoti bo`yicha Yevropadan ancha orqada qolib ketgan edi. Qoloqlik va jaholat, o`lka aholisining ayanchli ahvoli Turkistonning Yevropa va jahon sivilizatsiyasidan orqada qolib ketishi va bunday fojiali hayotdan qutulish, erk va ozodlikka erishish haqida o`z zamonasining ilg`or ziyoli qatlamlarida fkr- mulohazalar paydo bo`la boshladi. XX asr boshlarida Rossiyadagi musulmon maktablarining buyuk islohotchisi va “Tarjimon” jurnali tashkilotchisi Ismoil G`aspiralining nomi butun Sharqqa mashhur bo`lib ketdi. U Bog`chasaroyda eski mak tablarning murakkab o`qish usuliga nisbatan yengil qiroat usu liga asoslangan yangi maktab ochib. Unda o`zi dars bergan, Ubaydullaxon masjidlari, Subhonqulixon qurdirgan kasalxona, madrasa, Balx shahrida Nazar Muhammad va Subhonqulixon madrasalari, qator chorbog `lar, Mozori Sharifda Hazrat Ali qabridagi gumbaz va boshqa binolar barpo etiladi. Albatta, Ashtarxoniylar davrida ham o`ziga to`q kishilar, amirlar, amaldorlar ham o`zlarining mablag`lariga ko`plab me’moriy yodgorliklar qurdirganlar. Masalan, XVII asrda Xivada Arab Muhammadxon, Xojamberdi, Sherg`ozixon madrasalari qurilgan bo`lsa, Buxoroda Poyandibiy otaliq masjidi, Shodimbek, Nazrdevonbegi madrasalari, Bozori Gusfand madrasasi, Samarqandda Amir Yalangto`shbiy tomonidan Registon maydonida Sherdor va Tillakori madrasalari bunyod etilgan.

Bunday ulug `vor va hashamatli binolar hukmdorning qudratidan dalolat berishini, ularning nomlarini abadiylashtirishning eng maqbul yo`li ekanligini anglab yetganlar. Shuning uchun ham Shayboniy hukmdorlar bir tomondan nafaqat Buxoro, balki o`zlari bosib olgan boshqa shaharlarda ham ko`plab madrasalar, masjidlar va xonaqohlar qurdirgan bo`lsalar, ikkinchi tomondan, o`zidan oldin yetti iqlimni bo`ysundirib o`zining qudratini namoyish qilgan Amir Temurga g`ayrlik bilan qaraganlar va Temur tomonidan bunyod etilgan eng hashamatli va ulug`vorlikda boshqa me’moriy yodgorliklardan ustun bo`lgan “Oqsaroy”ni vayron qilishga harakat qilganlar “Oqsaroy”ni XVI asrdayoq Shayboniylar xonadoniga mansub yangi hukmdorlar nafaqat a’lo sifatli g`ishti uchun, balki saroy bunyodkorining ulug`vor xotirasini unittirish uchun ham buzib tashladilar. Xulosa qilib aytganda, temuriylar davridan keyingi madaniy hayotda adabiy- badiiy jarayon sezilarli darajada rivojlanishda davom etdi. Lekin hayotning barcha sohalarini qamrab olgan mutanosiblik ishlab chiqarish kuchlari taraqqiyotiga, ayniqsa, aniq fanlar taraqqiyotiga salbiy ta ’sir ko`rsatdi. Shuningdek, diniy mutaassiblik ishlab chiqarish kuchlari taraqqiyotiga ham salbiy ta’sir ko`rsatgan. Natijada moddiy va ma’naviy boyliklar ishlab chiqarish oldingi davrlar – ilk Uyg`onish va temuriyiar davriga nisbatan birmuncha sust rivojlangan. Aholining ilm-fanga bo`lgan qiziqishi ham, ilmiy tafakkur taraqqiyoti ham bir qadar susaya borgan. Bu davr madaniyatining xarakterli xususiyati o`zligini anglashga bo`lgan intilishning kuchaya borganligi bilan xarakterlanadi. Natijada tarix fani taraqqiy etdi, hukmdorlarning nomlarini abadiylashtirishga bo `lgan intilishlari esa me’morchilikning rivojiga olib keldi. Markaziy Osiyo hududidagi uch xonlik va madaniy hayot. XVIIasrning birinchi yarmiga kelib Markaziy Osiyo hududida uchta yangi davlat: Buxoro amirligi, Qo `qon va Xiva xonliklari vujudga keldi. O`rta asrlarda butun dunyo madaniyati va ma’naviy hayotiga o`zining muhrini bosa olgan hududlarda iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayot butunlay izdan chiqa boshladi. Bu uchala davlatda ham beqarorlik, o`zaro yakdillikka rahna solindi. Jaholatparastlik

kuchaydi. Fan va madaniyatga bo`lgan e’tibor susayib, o`zaro iqtisodiy, madaniy va savdo-sotiq aloqalari izdan chiqa boshladi. XVIIIasr madaniyatining asosiy xususiyati – ma’naviy hayotida o`ta tushkun kayfyatning hukmronlik qilishidir. Bu davrda tabiiy fanlar rivoji uchun barcha yo`llar berkitib qo`yilgan, hukmdorlar ruhiyatiga zid keladigan barcha g`oyalar va qarashlarga keskin zarba berilgan. Mintaqa madaniy hayotida muhim rol o`ynagan buyuk karvon yo`llarining ahamiyati ham ancha susaygan edi. Din va davlatning kuchi bir joyga birlashtirildi. Shu boisdan endigina shakllanayotgan demokratik fkrlar ana shu qudratli kuch oldida ojizlik qilib qoldi. Jamiyatning yakka mafkuraviy hukmroni hisob-langan din jamiyatning moddiy va ma’naviy taraqqiyotiga, uchala xonlikda istiqomat qiluvchi xalqning yakdilligiga to`sqinlik qildi. Bu davr madaniyatining asosiy tomonlaridan yana biri – xalq og`zaki ijodi va xalq tomosha san’atining rivojlanganligidir. Bu davrda xalq baxshilari, sozanda va xonandalari, qiziqchilari va masxarabozlari xalq tomonidan yaratilgan ko`plab hikoyalar, rivoyatlar, dostonlar, masallar va matallarning haqiqiy targ`ibotchilariga aylandilar. Bu davrda “Yusuf va Zulayho”, “Tohir va Zuhra”, “Bo`z o`g`lon”, “Yusuf va Ahmad” kabi dostonlar vujudga kelgan bo`lsa, “Alpomish” va “Go`ro`g`li” dostonlarining ko`plab variantlari yaratila boshlandi. Qiziqchi va masxarabozlar hamda qo`g`irchoqbozlar esa xalqning nochor ahvolini tasvirlovchi sahna ko`rinishiarini, hukmdorlar, boylar va ularning gumashtalari munofqliklarini fosh etuvchi kichik-kichik asarlarni namoyish qildilar. Umuman olganda, xalq og `zaki ijodi va tomosha san’ati targ`ibotchilari hisoblangan baxshilar va san’atkorlar o`zlarining ijodlari hamda tomoshalari bilan uchala xonlikda istiqomat qiluvchi, yagona diniy e’tiqodga, turmush tarzi va ma’naviyat qadriyatlariga Turkiston xalqlari tarixini o `rganish va yoritish xalqimizning o`tmish madaniyatini ilmiy tadqiqot qilishda sharqshunos olimlar V.V.Radlov, V.V.Bartold, E.E.Bertels va boshqalarning xizmatlari oz emas. Shu davr mobaynida bir qator ijodkor rus adiblari asarlarining mahalliy xalqlar tillariga o`girilishi ham ijobiy faoliyatlardan hisoblanadi.

1871-yilda O `rta Osiyo ilmiy jamiyati vujudga keldi, bu jamiyat o`z oldiga O`rta Osiyo tarixi, geografyasi, etnografyasi, statistika va iqtisodiyotiga oid ma’lumotlarni to`plash, qayta ishlash va tarqatish vazifasini qo`ygan edi. 1874- yilda Toshkentda dastlabki observatoriya tashkil qilindi. Observatoriya xodimlari O`rta Osiyo hududlarida 870 astronomik punktni belgiladilar. O`lkada ish olib borgan arxeolog xavaskorlar 1895-yilda Turkiston arxeologiya xavaskorlar to`garagiga birlashdilar. Lekin fanning boshqa sohalarida bo`lgani singari arxeologiya sohasidagi ishlar ham plansiz olib borilgan. Arxeologik ishlar asosan qadimgi yodgorliklarni yozma manbalarga qarab tasvirlash va o`rganishdan, ayrim arxeologik yodgorliklarni qidirish va qazuv ishlarini olib borishdan iborat bo`l gan. Bu kabi ishlar asosan Samarqandda olib borildi. 1895-yili arxitektor A.V. Shchusev ishtirokida tashkil etilgan ekspeditsiya natijasida Go`ri Amir maqbarasining arxitekturasi albom shaklida nashr etiladi. Rus olimlari tomonidan o `lka tarixini o`rganish XIX asr ikkinchi yarmida nisbatan avj oladi. O`lka rus mustamlakasiga aylanganidan keyin qator rus sharqshunoslari o`z faoliyatlarini kengaytiradilar. XIX asrning ikkinchi yarmida bir qancha yodgorliklar to`g`risida ma’lumotlar to`plagan va Xiva tarixi bilan shug`ullangan A. Kun, shuningdek, V. Nalivkinni (Qo`qon xonligi tarixi) ko`rsatib o`tish kerak. O`rta Osiyo tarixiga oid muhim manbalardan biri Narshaxiyning “Buxoro tarixi” asari N.S. Likoshin tomonidan rus tiliga tarjima qilinishi katta ahamiyatga ega bo`ldi. O `lkani boshqarish ehtiyojlari xalq ommasi hayotini o`rganishda hozir ham muhim manba hisoblangan turli xil statistik ma’lumotlarni to`plash va nashr etishni talab etgan. 1871-1874-yillarda har-yili “Turkiston o`lkasini statistik jihatdan o`rganish uchun materiallar” bosib chiqarilgan. Turkiston o`lkasining ayrim oblastlarining, ayniqsa muhim paxtachilik sanoati rayoni sifatida mustamlakachi hokimiyat rasmiy doiralarining e’tiborini o`ziga tortgan Farg`ona viloyatining Zavqiy (1853-1921) o `zbek demokratik xalqchil adabiyotining Muqimiy va Furqat ijod etgan an’analarini davom ettirdi. Zavqiy ijod etgan asarlar yo`nalishini quyidagi to`rt guruhga bo`lish mumkin: 1. Lirik she’rlar. 2. Hajviyalar. 3.

Sayohatnomalar. 4. Dostonlar. Shoir o`zining “Aylab keling” “Kelmasa kelmasun netay”, “Ofarin”, “Ajab ermas”, “Farg`ona”, “Ahli rasta hajvi”, “Ajab zamona” kabi lirik va hajviy she’rlarida insoniy fazilat va sadoqatni tarannum etadi. Turkiston chor Rossiyasi tomonidan bosib olinishidan ancha ilgari rus olimlari o `lkani o`rganish borasida ancha ishlarni amalga oshir-gan edilar. XIX- asrning 2-yarmida o`lkani ilmiy jihatdan o`rganish yanada avj oladi. N.YA. Seversov, P.P. Semyonov-Tyan-Shanskiy (1827-1914) lar O`rta Osiyoni geografk joylashuvi va uning relyefni o`rganish borasida muhim ishlar qildilar. Rus sayyohi A.P. Fedchenko Turkistonni tabiiy-tarixiy jihatdan o`rganib, Farg`ona va Oloy vodiysini tekshirdi. Shuningdek, u Zarafshon vodiysi va Qizilqumni ham tabiiy tarixini o`rganadi. 1877-1879-yillarda I.V. Mushketov Oloy, Pomir, Buxoro, Xisor, Amudaryo bo`ylari va Qizilqumni geologik jihatdan tekshirib, Turkistonning birinchi geologik kartasini tuzdi. U “Turkiston” nomli monumental monografyasini yozgan. Rus mustamlakachiligi davrida bir qator rus ziyolilari va olimlari tomonidan Turkistonning ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy tarixiga oid turli materialalr “Turkiston to`plami” nomi ostida jamlana boshlagan. Bu to`plam Turkiston o`lkasiga oid asarlar va maqolalarning ajoyib majmuasi bo`ldi. Bu to`plam 594 tomdan iborat bo`lib, Oktabr to`ntarishigacha bo`lgan Turkiston haqidagi kitoblardan, ro`znoma va oynomalardan olingan maqolalardan tashkil topgan. To`plamning 416 tomi mashhur rus bibliograf V.I. Mejov tomonidan tayyorlangan. Bu tomlarga 1867-1887-yillarga oid materiallar kiritilgan. So`ngra to`plam ustida olib borilayotgan ish to`xtab qolgan va 1907-yildan 1917-yilgacha bo`lgan davrda har xil bibliografar to`plamning 175 tomini tuzganlar. XIX asrning 80-90-yillarida Toshkent va boshqa yirik shaharlarda turli ilmiy jamiyatlar (arxeologiya, jug `rofya, etnografya kabilar) tashkil etilgan. 1896-yilda Samarqand “Tarixiy muzey” ish boshladi. Bir qator ilmiy ekspeditsiyalar uyushtirildi. Bu borada rus olimlari I.V. Mushketov, N.A. Seversov, A.P. Fedchenko, P.P. Semenov Tyan-Shanskiy, N.M. Prjevalskiy va boshqalar samarali ishlar olib bordilar.

XVIII asr va XIX asrning birinchi yarmida adabiy jarayon quyi-dagi uch yo `nalishda mavjud bo`lganligini ko`rish mumkin. Bi-rinchi yo`nalish saroy adabiyoti doirasidagi, ikkinchi yo`nalish unga qarama-qarshi yo`nalishdagi va uchinchi yo`nalish – bu aza-liy an’analarga sodiq qolgan va uning rivojlanishiga ulkan hissa qo`shgan ijodkorlarning faoliyati shaklidagi adabiy jarayondir. Birinchi yo `nalishda ijod qilgan shoirlar asosan hukmdor va yirik mulk egalarining madhi bilan shug`ullanganlar. Ikkinchi yo`nalishda ijod qilgan shoirlar esa o`z asarlarida ko`proq xalqni talash evaziga boylik orttirayotgan, elga zulm o`tkazayotgan amaldor va boylarni tanqid ostiga olganlar. Xalqning ularga bo`lgan noroziliklari hamda g`azabini tasvirlaganlar. Masalan, bu davrda ijod etgan Mu- ham mad Sharif Gulxaniy, Maxmur, G`oziy kabilarning asarlari xalqning nochor ahvoli, boy-badavlat kishilar, amaldorlar, riyokor nihoniylarning qilmishlarini tasvirlab beradi. Uchinchi yo `nalish – azaliy an’analarni davom ettirgan ijodkorlar o`z asarlari orqali o`tgan asrlar davomida shakllanib va rivojlanib kelayotgan poetik ijodning hali noma’lum bo`lgan qirralariga qo`l urib, o`zlarining lirik g`azallari bilan inson ruhiy kechinmalarining sahifalarini ochib beradilar. Bu an’anaga sodiq qolgan shoirlar har uchala xonlik hududida o`ziga xos ijodiy-badiiy jarayonni vujudga keltira olganlar. Bu davrda Qo`qon xonligida Amiriy taxallusi bilan g`azallar bitgan Qo`qon xoni Umarxon, uning rafqasi, Nodira taxallusi bilan ijod qilgan Mohlaroyim, shuningdek, o`z davrining mashhur shoirlari sanalgan Uvaysiy, Mahzuna, Maxmur, Mushtariy, Fazliy Namangoniy kabilar ijod etganlar. Buxoro amirligi hududida esa “Malik ush-shuaro” nomini olgan Mushfqiy, Shahrisabzda ijod qilgan Xiromiy o`z davrining yirik iste’dod egalari bo`lganlar. Xiva xonligida Munis Xorazmiy va Ogahiylar mashhurlikda tengsiz shoirlar edi. Munis nafaqat o`zining lirik g`azallari bilan dovrug` taratgan, balki hokimiyat uchun kurashib, xalq boshiga og`ir kunlarni solayotgan, ko`plab kulfatlarning sababchilari bo`lgan hukmdorlar va boylarni tanqid ostiga olgan. Ogahiy she’riyati esa o`zining xalqchilligi, fkrlar nafsligi va hayotiyligi bilan ajralib turadi.

Bundan tashqari, Ogahiy tarixchi olim sifatida ham mashhur bo `lgan. U XIX asrda Xiva xonligi va uning atrofdagi davlatlar tarixini yoritib beruvchi “Zubdat ut- tavorix”, “Riyoz ud-davla”, “Jomiy ul-voqeoti Sultoniy” nomli asarlar yozgan. Shuningdek, Ogahiy ko`plab tarixiy asarlar, masalan, Muhammad Mahdixonning “Nodirnoma”, Sharafddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma”, Muhammad Mun-Yusuf Munshiyning “Tazkirai Muqimxoniy”, Nizomiddin Ahmad Xiraviyning “Tabaqoti Akbarshohiy”, Rizoqulixon Hidoyat-ning “Ravzat us-safoi Nosiriy” kabi asarlarini, Nizomiy Ganjaviyning “Haft paykar”, Sa’diy Sheroziyning “Guliston”, Xusrav Dehlaviyning “Hasht bihisht”, Abdurahmon Jomiyning “Yusuf va Zulayho”, “Solomon va Ibsol”, “Bahoriston”, Badriddin Hiloliyning “Shohu gado”, Vosifyning “Badoye’ ul-vaqoye’” asarlarini hamda falsafy-axloqiy mavzudagi Kaykovusning “Qobusnoma”, Husayn Voiz Koshifyning “Axloqi Muhsiniy” asarlarini o`zbek tiliga tarjima qildi. Xulosa qilib aytganda, uchta xonlikning vujudga kelishi, eng avvalo, hududiy va milliy parchalanishning yaqqol namunasi bo `l-gan. O`z navbatida, milliy parchalanish milliy yakdillikni yemirib, mahal liychilikning avj olishiga zamin hozirlab berdi. Milliy par-chalanish XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab milliy va ma’-naviy, iqtisodiy va siyosiy tanazzulni kuchaytirdi, davlatlarning iqtisodiy va harbiy qudratini yemirib tashladi. Milliy parokandalik Markaziy Osiyo xalqiarini Rossiya imperiyasiga iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy qaramlikka olib keldi. Shu tariqa Turkistonda vaqtli matbuot yuzaga keldi. 1898-yilda Toshkentda “Russkiy Turkestan”, 1904-yildan boshlab Samarqandda “Samarqand” gazetalarini chiqarish yo`lga qo`yildi. 1880-yilda Navoiyning “Xamsa”si, “Devoni Munis” va “Devoni Roji” asarlari bosilib chiqdi. 1906-yilda Toshkentda o `zbek tilida “Taraqqiy” gazetasi chiqarildi. Shundan so`ng birin-ketin yangi matbuot organlari vujudga kela boshlaydi. Toshkentda “Sadoi Turkiston” gazetasi jadidlar tomonidan chiqarila boshlaydi. 1916-yildan esa rus demokratlari va jadidlar Andijonda “Turkestanskiy golos” gazetasini chiqara boshlaydilar.

Bu davrda tarix va adabiyot sohasida ijod qilgan mahalliy yozuvchilar o `z asarlarida mahalliy xalq ommasining ezgu niyatlarni tarannum etdilar. Ahmad Donish (1827-1897) o`z davrining yirik ma’rifatparvar olimi va faylasuf, yozuvchisi va astronomi, tarixchisi va arxitektori, musavviri va musiqanavisi edi. U “Ulug` qonun”, “Tanlangan qarorlar”, “Noyob voqealar”. “Mang`it amirlari xonadoni saltanatining qisqacha tarixi” kabi asarlar yozib qoldirgan. Ahmad Donish o`z asarlarida taraqqiyotda orqada bo`lgan amirlikdagi ijtimoiy-iqtisodiy tuzumni tanqid qiladi, rus madaniyatini omma o`rtasida tinmay targ`ib qiladi va undan o`rganishga chaqiradi. Muqimiy (1850-1903) XIX-asr oxirida Turkistonda yuzaga kelgan demokratik adabiyotning yirik vakillaridan biri hisoblanadi. U asosan lirika (g `azallar, muhammaslar, ruboiy, tuyuq va fardlar), hajviy, sayohatnomalar, maktubot janrlarida ijod qilgan. U o`z hajviyalarida mahalliy zolim amaldorlarining kirdikorlarini fosh qilib, mazlum xalqning nochor ahvoliga achinadi. Bu kabi asarlari jumlasiga “Tanobchilar” she’ri misol bo`la oladi. Shoir Muqimiy “Sayohatnoma” asarida och va yalang`och dehqonlarni zolimlarcha ezayotgan mingboshilarni tanqid qilgan. Furqat (1858-1909) o `zining xalqchil va demokratik ruhda yozilgan asarlar bilan xalq orasida katta obro` qozongan. U shoirlar maskani Qo`qonda tug`ilgan. Furqat ham dastlabki davrlarda Turkistonni bosib olgan chor ma’murlariga umid ko`zi bilan qaragan. Hatto u rus ilm fani, texnikasi va madaniyatini tadh etuvchi asarlar yozib o`z xalqini unga da’vat etadi. Uning “Gimnaziya”, “Ilm hosiyati”, “Vistavka xususida” kabi asarlari fkrimiz isbotidir. 1870-yilda Toshkentda kutubxona tashkil qilindi. Kutubxona uchun Peterburg va Moskvadan 1867-yilda yuborilgan dastlabki kitoblar zo `r qiyinchiliklar bilan 1868-yilda Toshkentga yetib kelgan edi. Bu kitoblar asosan Markaziy Osiyoni va unga qo`shni bo`lgan mamlakatlarni o`rganishga va boshqa masalalarga aloqador adabiyotlar edi. Kutubxona fondi mutlaqo rus tilida bo`lib, uning o`quvchilari ham asosan rus oftserlari, amaldorlari, va ularning oilalaridan iborat edi. Dastlabki kitobxonlar to`g`risidagi ma’lumot 1870-yil may oyidan 1871-yil sentyabrgacha

bo`lgan davrga aloqadordir. Hammasi bo`lib 75 kitobxon bo`lgan, shundan 45 nafari oftser, 19 nafari amaldor, 4 nafari savdogar, 2 kishi ruhoniy, bir kishi mahalliy maktab talabasi edi. Shunday bo `lsada, kutubxona har holda ma’rify ish bilan shu-g`ullandi va o`lkada XIX asr rus adabiyotining demokratik g`oya-larini tarqatishda ma’lum rol o`ynadi. Biroq 70-80-yillarda Ros-siyada madaniyat va xalq maorif 60-yillarda qo`lga kiritgan demokratik huquqlarni yo`q qilishga intilgan reaksiyaning hujumi boshlanib ketdi. Bu hujumdan kutubxona ham chetda qolmadi. 1882-yil dekabrda Turkiston general-gubernatori M.G. Chernyayevning buyrug`i bilan alohida ishlar bo`yicha amaldor, “Peterburg xarobalari” asarining muallif, reaksion yozuvchi V.V. Krestovskiy kutubxonani taftish qildi. U o`zining Chernyayevga yozgan raportida: “Rus muallifaridan Saltikov, Dobrolyubov, Pisarev, Nekrasov va Shiller (A. Mixaylov) asarlariga talab eng ko`p ekanligi ma’lum bo`ldi”, deb yozdi. Ushbu raportga asosan general Chernyayev 1883-yil 1 yanvardan e’tiboran kutubxona faoliyatini to`xtatish to`g`risida buyruq berdi. Jamoatchilikning talabi bilan 1889- yilda kutubxona yana o`z ish faoliyatini boshladi. Markaziy Osiyoni o`rganish bilan shug`ullangan taniqli rus olimlari arxeolog V.L. Vyatkin, akademik V.V. Bartold va boshqalar kutubxonaga faol yordam berib turishgan, natijada kutubxona qimmatli asarlar va materiallar bilan to`lib borgan. 1868-yilda Toshkentda bosmaxona va litografya, 1874-yilda Xi-vada litografya, keyin esa Samarqand, Farg `ona va boshqa shahar-larda litografyalarning paydo bo`lishi Turkiston xalqlari hayotida muhim voqea bo`ldi.

Adabiyotlar: 1. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo `q. – T.: «Sharq», 1998-y. 2. Karimov I.A. Yuksak ma ’naviyat – yengilmas kuch. – T.: “Ma’naviyat”, 2008-y. 3. Mirziyoyev Sh. M. Ilm-fan yetuklari – taraqqiyotning bir omili // Xalq so`zi. 2016. 31 dekabr. 4. Mirziyoyev Sh. M. Erkin va farovon, demokratik O `zbekiston davlatini birga quramiz. – T.: O`zbekiston, 2017. – 59 b. 5. Abdullayev X.U. San ’at tarixi. – T.: San’at. 2001-yil. 6. Azizxo `jayev A. Davlatchilik va madaniyat. – T.: Sharq, 1997-y. 7. Azamat Ziyo O `zbek davlatchiligi tarixiy: (Eng qadimiy davrdan Rossiya bosqiniga qarshi). – T.: 2000-yil. 8. Zoxidov P. Memor olami. – T.: Qomus, 1996-y. 9. Sagdullayev va boshqalar. O `zbekiston tarixiy: davlat va jamiyat taraqqiyoti. – T.: 2000-yil. 10. Oydinov N. O `zbekiston tasviriy san’ati tarixidan lavhalar. – T.: O`qituvchi, 1997-yil.

Похожие

Texnogen madaniyat (XVI-XX asrlar)

Teхnogen madaniyaт (XVI-XX asrlar)

Diniy dunyoviy texnogen va mоdеrnizm va pоstmоdеrnizmi madaniyati XVI - XXI asrlar

Tеmuriylar davri madaniyati XIV asrning ikkinchi yarmi XV asr va XVI – XIX asr birinchi yarmida mintaqa xalqlari madaniyati

Ilk o`rta asrlar davri madaniyati va san’ati