Техноген маданият (xvi-xx асрлар) - Культурология - Рефераты

Техноген маданият (xvi-xx асрлар)

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

101 KB

Техноген маданият (xvi-xx асрлар) Режа: 1. Уйгониш даври. Европа маданиятининг шаклланиши, ривожи ва антик анъаналарни тикланиши. 2. XVII асрда маънавий маданият. Рационализм ва фан ютуклари. 3. XVIII аср маърифатпарварлик асри. 4. XIX асрда маданият сохасида юз берган узгаришлар. Саноат инкилоби ва илмий- техника ютуклари. 5. XX аср маданият ривожидаги янги й^налишлар

Таянч тушунчалар: Техноген маданият, антропоцентризм, рационализм, утилитар, эмперик, техноцентрик, технодетерминистик, оммавий маданият, мафкуравий имунитет. Замонавий маданиятни техникавий, техника хукмдорлиги, дунёвий- электрон ёки ахборот маданияти деб атайдилар. Бундай муносабат хозирги маданиятда фан ва техниканинг ўрни мухимлигини кўрсатади. «Замонавий» ёки «Янги» фан антик ёки ўрта асрлардаги фандан тубдан фарқ қилади. Агар, илгарилари фан дунёни асл холда, унга дахлсиз ўрганган бўлса, энди эса, фан билиш, яратиш, ихтиро, лойиха тузиш каби жараёнларни мужассамлаштириб «инсон идроки ёрдамида хал бўладиган муаммоларга эътиборини жалб қилмоқда». Хозирги фаннинг жўшқин қиёфаси мана шундан иборат. Хақиқатни англашга уриниш ўрнига инсоннинг қизиқиш ва эхтиёжлари мос келувчи аниқ имкониятларни хисобга олиш харакати устун бўлмоқда. Фан ва маданиятдаги янги йўналиш шаклланишининг бошланиши Уйғониш даври билан боғлиқ. (XIV-XVI асрлар). Уйғониш-Европа маданияти тараққиётидаги мухим давр бўлиб, даврий жихатдан ўрта асрларга мансуб. Бироқ, бу давр мутлақо янги маданият босқичини очди. Шахарлар кўпайиши, Европада ички ва ташқи савдонинг вужудга келиши, хунармандчиликнинг ривожланиши Европа маданиятида янги йўналишларнинг пайдо бўлишига олиб келди. Қисқа вақт ичида ўрта асрлар жамиятида моддий маданият ва технологиялар ўзгариб кўплаб мухим илмий кашфиётлар қилинди. Буюк географик кашфиётлар диний «дунё қиёфасини» ўзгартирди, ақлий ва иқтисодий худудни кенгайтириб жахон савдосини вужудга келишига сабаб бўлди. Антик давр меросини ўрганиш янги фалсафий йўналишлар пайдо бўлишига туртки бўлиб инсон ва табиатнинг ўзаро муносабатларида мутлақо ўзгача андоза шаклланди. Жамиятдаги шахарликлар орқасида «гуманизм» деб номланувчи янги ғоя шаклланди. Бу ном инсон хақидаги янги дунёвий фандан (studia humanitatis)

келиб чиққан бўлиб, илгариги «илохият хақидаги фанни» (studio divinus) аста-секин сиқиб чиқарди. Инсонпарварлик ғояси қуйидаги хусусиятларга эга: 1. Табиат қонунларини -»табиий-мувофиқ» тамойили асосида тушунтиришга асосланиш; 2. Инсонни муаммолар маркази қилиб олиш (антропоцентризм) – инсонга табиатнинг тожи сифатида қараш; 3. Ақлий тафаккур (Рационализм)- инсон идрок ва заковат орқали атроф мухитни, ўз-ўзини билади деб хисоблаш; Инсон нимаси билан ердаги бошқа барча нарсалардан фарқ қилиб худога яқинлаша олади, инсон қандай фазилатларга эга? Инсонпарварлик ғояларининг ривожланиши дунё ва инсоннинг диний концепцияси бузилишига ва XVIII асрда инсон шахсининг ўзини қадрлаш хақидаги таълимот пайдо бўлишига олиб келди. Гуманистлар ўз таълимотининг ишонч мезони деб эмприк-тажриба ва рационалликни хисоблади. Бу хулоса уларни черковни Реформация қилиш (М. Лютер, Ж. Кальвин), утопик социализм (Т. Мор, Т. Кампанелла) ва ижтимоий прагматизм (Н. Маккиавелли) каби ғояларни назарий асослашга олиб келди. Уйғониш даври гуманистлари дунё ва инсон пайдо бўлишидаги илохий ғояларни бутунлай инкор қилмади, балки олам доимий ва қатъий қонунларга мувофиқ равишда бунёдга келишини тасдиқладилар. Идрок инсонга шунинг учун берилганки, идрок ёрдамида инсон бу қонунларни тушуниб ўз жамиятларини тузишларида қўллаши ерда бахтнинг қарор топишига гаров бўлиб охиратини хам обод қилишлари мумкин. Инсон табиат қонунларига мос равишда ривожланувчи табиатан ақлли мавжудот хисобланиб, нафақат моддий дунё марказида туради, у шунингдек, бадиий тушуниш ва тасвирлаш объектининг асоси хамдир. Антропоцентризм, рационализм, сциентизм - Уйғониш даври маданияти яратган асосий қадриятлар кейинги асрлар Европа маданияти асосини белгилади. Унинг кенг ривожланиши натижасида XVII асрда «илмий

инқилоб», XVIII асрда Маърифатпарварлик ғояларининг тарқалиши ва саноат инқилоби бошланишига, нихоят, XIX-XX асрлар давомида маданиятнинг классик техникавий шаклидаги ютуқларга олиб келди. XVII асрда фан Европаликлар хаётига, жамият ишлаб чиқаришининг барча тизимларини ривожлантириш ва меъёрида фаолият кўрсатишнинг табиий ва зарурий шарти бўлиб махсус ижтимоий институт сифатида жадал кириб келди. Давлат бу турдаги фаолиятнинг барча қийинчиликларини ўзининг зиммасига олди. XVII асрда илмий инқилоб математика ва механикада содир бўлиб, аниқ фаннинг икки йўналиши, яъни, аксиоматик ва тажрибавий фаолиятлар бирлашди. Замонавий фанда эксперимент (тажриба) билишнинг усули ва қуроли сифатида назарий фаннинг антик ва ўрта асрлар шаклида тубдан фарқ қилади. Экспериментга таянувчи олим антик давр донишманд-файласуфи ёки ўрта асрлардаги илохиётшуносдан фарқли оламга мутлақо бошқача муносабатни ўзига танлади. У содир бўлаётган ходисаларни кузатиш ва мушохада қилишдан табиатни эхтиёжига мос тарзда ўзгартирувчига айланди ва ўзининг сирларини намоён қилди. Фаннинг шаклланиши ва секин-аста жамият хаётига мухим асос бўлиб кириши янги давр кишисининг турмуш тарзи, фикр йўсини, тафовутли қиёфаси сифатида рационализмнинг пайдо бўлишига сабаб бўлди. Рационализмнинг кенг кўламда намоён бўлиши XVIII асрдаги маърифатпарварлик харакати билан боғлиқ. Барча бахтсизлик ва нохақликдан инсониятнинг азият чекиши билимсизликдан эканлигига, фақат маърифатли халқ ва унинг хукмдори «Озодлик, Тенглик, Қардошликни» ўрнатишга маърифатпарварлар ишонганлар. Маърифатпарварлар вакили Д. Дидро ва Д. Аламбер «Фан, санъат ва хунармандчилик энциклопедияси»ни нашр қилиши катта маданият ютуғи бўлди. «Энциклопедия» нафақат инсониятнинг мухими илмий ютуқларини тартибга солди, балки янги маданий қадриятлар тизимини хам тасдиқлади. Маърифатпарварларнинг рационалистик йўналиши XVIII асрдаги ишлаб чиқаришни ташкил қилиш, давлатнинг ички ва ташқи сиёсати, хуқуқ

институтлари ва сиёсий партияларнинг шаклланиши, санъат тараққиётида кўплаб тамойилларни белгилаб берди. Маърифатпарварлар Буюк Француз инқилобининг идеологлари хисобланиб, Уйғониш даври гуманистлари бошлаб берган маданий қадриятларни улуғлаш жараёнини нихоясига етказди. XVIII асрда илмий билим жамият онгини бутунлай янги сифат даражасиги кўтарди. Фан инсоннинг маънавий хаётига, чуқур кириб бориб унинг маданиятига мазмун бағишлади. Кишиларнинг -табақавий, миллий-ирқий ёки бошқа фарқларидан қатъий назар барча учун бир хил мохият касб этди. Европа ва Шимолий Американинг кўплаб мамлакатларида XIX асрнинг ўрталарида индустрлаштириш ёки саноат бурилиши нихоясига етди. Рационализм ва утилитаризм (манфаатпарастлик) нинг маданиятдаги белгиловчилик ўрни фан ва техника тараққиётига янги туртки берди. Оддий тўқув дастгохи «Женни» дан Ж. Уаттнинг буғ машинаси (1784 йил) ва Р. Фултоннинг буғ кемаси, Стефенсоннинг паровозидан (1814 йил) биринчи ер ости темир йўлига (1863 йил) ўтилиши инженерлик фикрининг ўсишини кўрсатди. Буғ ва электрлаштириш, телефон ва телеграф даври, астрономия, геология, биология, химия сохаларида ажойиб кашфиётлар бўлган вақт инсоният маданиятини янги босқичга кўтарди. П. Сорокиннинг хулосаси билан айтганда «фақат биргина XIX асрдаги кашфиёт ва янгиликларнинг ўзи олдинги асрлардаги кашфиётларнинг хаммасини жамлагандан хам кўпдир». 1 Хусусан, бу асрдан 8527 та кашфиёт макон, замон ва материя устидан техника хукмронлигининг чексиз ўсганлигидан далолатдир. Испан файласуфи Х. Ортеги-и Гассетнинг ёзишича: «Биз хақиқатдан хам XIX -асрда рўй берган инсон тақдиридаги радикал ўзгаришлар олдида турибмиз. Замонавий инсон учун хам жисмонан, хам ижтимоий жихатдан мутлақо янги манзара, янги фаолият яратилди. Бу янги дунёнинг қиёфасини учта мухим жихат белгилайди. Бу демократия, экспрементал фан ва индустриализация. Иккинчи ва учинчи жихатларни «техника» номи билан умумлаштириш мумкин» 2 . 1 2

Цивилизациянинг ўсиши дастлаб макон ва замонга хос кечди: инсоннинг маънавий дунёси ўтмишнинг янги худуди ва янги «қатлами» ни ўзлаштира бошлади. Билишнинг майдони чуқурлашди ва кенгайди. бироқ, шу билан бирга замон ва маконни енгувчи янги усуллар хам пайдо бўлди: инсон янги техника воситасида улкан фазовий вақтни қисқа муддатда босиб ўтиб, ер юзининг хохлаган жойида бўлиши мумкин. Дунё янги қиёфа касб этди. XIX асрда техноцентрик дунёқараш кенг тарқалиб, кишилар ўз хаётини илмий асосда қуришга урина бошлади. Инженерлик фаолияти тамойиллари табиат ва жамият хаётига кенг ёйилди. Инсоннинг турмуш жараёнидаги бунёдкорлик, тирикчилик ташвишлари ўрнини бундан буён ихтирочилик, техника ижодкорлиги, эхтиёжларни қондирувчи техника воситалари яратиш эгаллади. Табиат, инсон, маданият каби тушунчалар талқини сезиларли ўзгарди. Табиат материал ва энергиянинг битмас-туганмас манбаи, универсал омборхонага айланиб қолди. хатто, табиат сирларини ўта чуқур англаш хам унга яқинлашиш дегани эмас, балки, аксинча қандайдир узоқ бегоналикни, фақат техник ёндошувни билдиради. Инсоннинг ўз табиати сирларини англашга уриниши шунчалик қарама-қарши натижаларга олиб келади. XIX аср инсонга «коинот сардори», «барча нарсалардан юқори» ёрлиғини берди. Инсон кўпроқ «механик агрегат», «физик-кимиёвий унсурлар мажмуи», «маймунга турдош махлуқ», «турли мехнат қуроллари тайёрловчи Хомо фабер» каби сифатлар билан атала бошланди. Инсоннинг ўзи механизм бўлгани каби, дунё хам унга ўхшаш улкан машина ишлаб чиқарувчи фабрикадир. Инсоннинг ўзи-ўртача мехнат унумдорлиги ўлчамидаги маданият ижодкори. Мақсадга мувофиқлик, рисоладачилик, меъёрлик инсонни бутунлай хаётини белгилаб, уни ўртача, баравар қилиб тенглаштиради: мақсадлар бараварлашади, умумхаётий андоза, турмуш тарзи қонунийлашди, барчанинг хуқуқи тенглашди, кўп сонли ўрта синф шаклланди, мисли кўрилмаган муваффақиятлар ила озодликка эришди, муносабат, дид, одатлар андозалашди. Оммавий маданият, хиссиз, шахссиз маданиятлар даври келди.

XIX- асрда техника тарақққиёти ғайриқонуний равишда маданиятнинг бутун ривожини бир хил қолипда ўлчаши жамият фикрида иқтисодий омилларнинг ахамияти ошувига олиб келди. Бу эса оламни техник ўзлаштириш суратлари сезиларли ўсишига сабаб бўлди. Оқибатда тараққиётнинг бутунлай ва шубхасиз ўсиши жараёнида цивилизация бутунлай халок бўлиши мумкин (Й. Хейзинга). Бу муаммолар XX асрда яққол кўзга ташланди. XX асрда техника сурати хаддан ташқари ўсди. Кейинги юз йилда ер юзида саноат ишлаб чиқариши 50 мартадан ошди, бу ўсишнинг 4¢5 қисми 1950 йилдан кейинги даврга тўғри келди. Хақли равишда XX аср инсоният тарихига илмий-техника инқилоби асри бўлиб кирди. Инсонларнинг хозирги вақтдаги таъсир кучини табиатнинг энг бешафқат кучлари билан тенг қўйиш мумкин. Шунинг учун хам хусусан XX асрда техника муаммоси ва унинг маданиятдаги ўрнига олимлар ўз эътиборларини алохида қаратдилар. Техника сўзининг ўзи махорат, санъатни англатиб, ишлаб чиқаришга боғлиқ ёки боғлиқ бўлмаган фаолиятни амалга ошириш учун кишилар яратган воситалар йиғиндиси уни белгилайди ёки англатади. Инсонлар жамияти пайдо бўлиши билан амалда техника пайдо бўлди, дастлаб кишининг мехнат фаолиятида ёрдам берувчи мехнат қуроли сифатида, кейин, хар хил мақсадларда ишлатиладиган техниканинг бошқа турлари вужудга келди. Техниканинг хусусиятлари шундаки: 1. Техника сунъий равишда, кишилар томонидан табиатни ўзгартириши натижасида яратилиб, оқибатда, олдиндан яралган идеал андозалар моддийликда мужассамланади; 2. Техниканинг оммавий хусусияти- у аввало, кишиларнинг амалий эхтиёжлари билан боғлиқ бўлиб, шу эхтиёжларни қондиришга хизмат қилади; 3. Техниканинг мухим параметрларидан бири рационаллик хисобланади, маълум жамият доирасида у ёки бу техника қурилмасини маълум қадар тезроқ ишлаб чиқаришга мўлжалланади.

Техника маданиятнинг фавқулодда ходисаси сифатида жамият ва табиат ўртасидаги муносабатни таъминлайди, у ижтимоий маданият жараёнининг ажралмас таркибий қисмидир. Техника тараққиёти инсоннинг табиат устидан хукмронлик қилишида унинг имкониятларини кенгайтирди, маданий ва ижтимоий ўзгаришларни муқаррар амалга оширади. Маданиятда техниканинг ўрни хусусида турлича қарашлар мавжуд. Технодетерминистик концепция техникани хар доим инсонга ижобий таъсир кўрсатишини ишончли асослайди. Илмий тараққиёт ва техника ютуқлари инсонга кўплаб сирларни очиб, уни улкан миқдорда моддий бойлик билан таъминлайди. Илмий-техника тараққиёти билан боғлиқ барча муаммо ва қарама-қаршиликлар, яъни техник воситаларнинг биосферани халокатга яқинлаштирувчи таъсири ахборот алоқа даври деб аталувчи инсоният тараққиётининг кейинги босқичида ижобий бартараф қилинишини таъкидлайдилар. Техникани оптимистик бахолашда технократик назария катта ахамиятга эга. Технократия- жамиятдаги шундай кучки, у жамиятнинг техник-технология тараққиёти истиқболи хусусидаги илмий башоратида нуфузли илмий хулосаларга таянади. Европада XVIII-аср охирлариданоқ техниканинг халокатли таъсири хақида хабарлар тарқала бошлади. Турли фалсафа мактабининг вакиллари техника цивилизацияси, унинг қаттиқ, «темир суръати», бешафқат ва ахлоқсизлигини таъкидлаб, хаёт, табиат, инсонга хурматсизлигини қаттиқ танқид қила бошладилар. Улар жамиятда техникага сиғиниш, уни илохийлаштириш холати содир бўлаётганига, техника замонавий цивилизациянинг офати бўлажагига ўз эътиборларини қаратдилар. Техниканинг назоратсиз тараққий этиши экологик муаммоларни туғдирди, харбий саноат комплексларининг кенг ривожланишига сабаб бўлиб, оқибатда инсонни техниканинг ижро қисмига айлантириб қўяди. Агар назариётчиларнинг бир қисми техникага пессимистик назар билан қараб, анъанавий жамиятга қайтишни ягона йўл деб қарашаётган бўлсалар, бошқалари эса техниканинг агрессивлиги ва муросасизлигини таъкидлаб,

инсон бундай шароитда фақат битта иложи бўлган усул билан қарши туриши мумкин, яъни кучи етганича техномаданиятнинг парчаланишига ёрдам бериши керак, деб хисоблайдилар. Бироқ, барча муаммо техникага эмас, балки инсоннинг ўзига боғлиқ. Техника ахлоқий жихатдан мустақил олам эмас, унинг мажмуи хусусиятида жамиятнинг қадрият тузилмаси намоён бўлади. «Техника-инсон» зиддиятларининг бартараф қилиниши янги типдаги инсонннинг шаклланишига боғлиқ бўлиб, бу маданиятдаги биосферик тамойилларини хисобга олувчи, табиат ва инсон муносабатларини уйғунлаштиришга харакат қилувчи маданиятнинг бош муаммоларни оқилона хал қилишни таъминловчи сифатга эга бўлган янги инсондир. Биосферик тамойилнинг асосчилари В.И. Вернадский, К.Э. Циалковский, А.Л. Чижевский бўлиб, бу назария Д. ж. Форрестр, Д. Медоуз, М.В. Месарович, Э. Пестеле, А. Печчен каби Рим клуби олимларининг асарларида такомиллаштирилди. Биосферик тамойил Ернинг эволюциясини умумий геологик, биогеник, ижтимоий ва маданий жараён сифатида қарайди, планетанинг коэволюция асосида табиий ва сунъий хамкорликда ривожланиши зарурлигини кўрсатади. Бунинг учун омма онгида «Хаётга этиканинг тан бериши» ни сингдириш лозим (А. Швейцер), бунга О. Леопольд томонидан ишлаб чиқилган «аксиологик учлик» тушунчаси асос бўлиши мумкин; яъни, инсоннинг артоф-мухит билан ўзаро муносабатини қуйидаги қадрият мезонлари белгилаши лозим: бутунлик, барқарорлик ва гўзал олам. Инсоният бу қадриятларга амал қилиб, сифатли янги иқтисодий тип-«Хаёт иқтисодини» яратишга қодир бўлади. «Хаёт иқтисоди» илмий- техника тараққиёти ютуқларини инкор этмаган холда на ишлаб чиқаришда энг юқори миқдорий манфаатни, на бирор керакли жойда зарур миқдордаги ва зарур сифатдаги бойликни кўзлаб иш тутади. Л. Мамфорд ёзишича: «Бундай иқтисодиёт хар қандай тирик жон, хар қандай жамоа учун зарур бўлган хилма-хил бойлик ва кечинмага эга бўлишни тақозо қилади, негаки

туғилгандан то ўлгунгача унинг индивидуал хаёти шундай ўтсин». Маданиятдаги биосферик концепция тарафдорлари инсоният тарихида ўзларининг маданият таснифини тузиб, унда таъкидлашларича инсониятнинг илк босқичларида маданиятнинг турли хил биогелик кўринишлари мавжуд бўлган, кейинчалик сунъий равишда «табиат устидан хукумронлик қилиш» шиорига таянган холда техногеник маданият яратилди замонавий одамлар ердаги экологик қонунларга асосланиб турмуши тақозо қилувчи ноогеник маданиятга ўтади. Экологик маданият хозирги замон цивилизациясининг ахамиятга молик белгиларидан бирига айланиб бормоқда 1980 йиллардан эътиборан замонамиз илм-фани тобора экологиялашмоқада. Дастлабки пайтларда экология хайвонот ва ўсимлик дунёсининг атроф мухит билан боғлиқлик алоқаларини тадқиқ этган бўлса, сўнгироқ бир бутун тарзда Ернинг экотизми, биоценези, биосферани ўргана бошлади. 1970 йиллардан экология жамият хаётидаги жараёнларни ўрганишга киришди. Инсоният жамияти билан уни ўраб турган табиий иқлимий, социал-маданий мухитнинг алоқадорлиги муаммоларини ўрганувчи социал экология шаклланди. Экологиянинг табиий ва социал мухити инсон унинг генофонди, одамни бугунги оламга мослашиш жараёни хусусиятларини тадқиқ этувчи мустақил тармоғи «инсон экологияси» вужудга келди. Табиий ва социал, табиий ва сунъий жараёнларнинг ўзаро таъсир алоқадорлигини оптималлашувини экологик маданиятни бошланиши» деб хисоблаш мумкин. Бу инсоният томонидан табиий ва сунъий икки тизимнинг тенг хуқуқлигини тан олиши демакдир. Айниқса бу қишлоқ хўжалик сохаси учун ўта ахамият касб этади. Хозирги замон қишлоқ хўжалиги учун махсулдорлик ва товар ишлаб чиқариш хажми асосий стратегик мақсад эмас, гап экология қонуниятларига мувофиқ табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш, атроф мухитни асрашдан иборат. Саноат ишлаб чиқариш учун экологик қонунлар табиат ресурсларига тежамкорлик асосида ёндошиш имкониятини берувчи техника ва технологияни яратишдангина иборат

бўлмай айни пайтда, инсоннинг мавжудлиги ва яшаш мухити-биосферани асраш, қайта тиклашдан иборатдир. XX аср ўрталаридан фан ва техника тараққиёти кучли ахборотлар йиғимини пайдо қилди. Оммавий ахборот воситалари (ОАВ)- матбуот, кино, радио, телевидение, компьютер алоқаси замонавий соцмаданият жараёнида салмоқли ўринни эгаллай бошлади. ОАВ ёки бунинг бошқача mass media деб ном олган тури ахборот узатишдаги каналларнинг кўплиги, тезлиги ва узоқ ишлаши билан улкан хажмдаги ахборотларга эга бўлмоқда. 1940- 50 йилларда Г.М. Макмоэн асарларида оммавий коммуникация биринчи марта маданиятнинг янги типи, ва кишиларнинг ижтимоий муносабатидаги мутлақо янги тип сифатида таърифланди. Унинг фикрича бу восита инсонларнинг ахборот олишдаги рақобат курашида қудратли кучга айланади. ОАВ электрон техника ва йўлдош алоқалардан фойдаланиб, кишиларни ижтимоий ходисалар ва маданий бойликларни бир вақтда идрок қилишга ундайди. Г.Э. Макмоэн таъкидлаганидек «хаммабоп ва омма ёқтирадиган янги дунёвий электрон маданияти» шаклланмоқда. Хақиқатдан хам замонавий маданиятнинг холисона тахлили шуни кўрсатмоқдаки, маънавий маданият кўпроқ оммавийлик касб этиб бормоқда. Оммавий маданиятнинг қиёфаси қуйидагича: 1. У миллати, ёши, жойи, ижтимоий хусусиятларга боғлиқ бўлмаган оммавий истеъмолчиларга эга бўлади; 2. Бу маданиятдаги намуналарни яратган жараённинг ўзи оммавий хусусият касб этиб, индустриянинг махсус кўринишини ўзида намоён қилади, яъни унда юз минглаб кишилар банд бўлиб, уларнинг «матбуот қироли», «Буюк шоу томошачилари», «кино, ТВ, эстрада юлдузлари» бўлади. Оммавий маданият кишиларни хаётни бефарқ кузатувчи томошабинга айлантиради. ўзлари хам мавжуд хаётни гўё сароб каби тасаввур қиладилар.

Ортега и Гассет оммавий маданиятнинг таъсир доирасини тахлил этиб, омма ўзига, шахсга ўхшамай қолиши, кимки бошқаларга ўхшамаса, шулардек фикрламаса тахликада қолишини айтиб, «Омма бу йўриқ-йўналишсиз оқим билан сузаётган одамлар. Шунинг учун улар қобилият имкониятлари катта бўлишига қарамай, хеч нарса яратмайди. Оммавий одам ахлоқдан махрум, чунки унинг мохияти, онги бурчига итоатдадир», деган эди. Оммавий маданият умумий истеъмолчилик эхтиёжи билан боғлиқ. Бунинг асосида истеъмол талаб товар сифатида харидоргир бўлиш маънавий эхтиёжи ётади. Оқибатда хозирги замон маданиятидаги маънавий қадриятлар тор доирадаги эхтиёжларни қондириш воситасига айланади. Маданиятнинг чуқур маъно-мохияти, хотира чексизлиги «одатли», «умумий» қимматлар билан, хақиқий ижод аввалдан маълум, мавжуд намуна асосидаги «асарлар» яратиш ва ишлаб чиқариш (киносериаллар, саез ТВ ва адабий асарлар) билан алмашинади. Шахс ўзининг ижодий қобилияти миллиятидан айрилиб, тайёр «маданий махсулотлар» истеъмолчисига айланиб қолади. Хусусан ёшлар учун оммавий маданиятнинг хатарли оқибатларини Президентимиз бир неча бор қайд этган эдилар. Жумладан, «Фидокор» газетаси мухбирининг саволларига жавобларида: «Дунёда бир қарашда беозор, сиёсатдан холи бўлиб туюлган шундай мафкуравий таъсир воситалари хам борки, уларга кунда кўпда етарлича эътибор беравермаймиз», деб кейинги йилларда кўплаб намойиш, этилаётган жангарлик филмлар, яланғоч асарлар ёшлар рухиятига салбий таъсир кўрсатаётганлигини, улар инсонни ўзлигидан, тарихидан, маданиятидан жудо этишга қаратилганлигини таъкидлаб,... хар қандай касалликни олдини олиш учун аввало киши организмида унга қарши иммунитет хосил қилинади. Биз хам фарзандларимиз юрагида она Ватанга, бой тарихимизга, ота-боболаримизнинг муқаддас динига соғлом муносабатни қарор топдиришимиз, таъбир жоиз бўлса, мафкуравий иммунитетни кучайтиришимиз зарур», деб кўрсатади. Хар бир инсон икки йўлдан бирини танламоғи ё истеъмолчи тарзда оқим билан сузмоғи, ёхуд ўзига, ўзлигига нисбатан талабчан бўлиб гирдобдан

чиқмоғи лозим. Инсоният тобора техника тараққиёти ва оммавий коммуникациянинг социал ва экологик жихатдан назоратга олиш, бугунги одам маънавий қиёфасини бир хиллаштириш (стандартлаш) га қарши жиддий тўсиқ қўйиш заруриятини англамоқда. Ушбу масалани ўта кескинлигига эътиборни қаратиш, мавжуд муаммоларнинг ечим йўлларини белгилашда 1990 йилларда БМТ-Бош Ассамблеяси эълон қилган Маданиятнинг умумжахон ўн йиллиги мухим босқич бўлди. «Ўн йиллик» нинг асосий мақсади- иқтисод ва техника тезкор ривожланаётган хозирги даврда умуминсоний маданий қадриятларнинг биринчи даражали ахамиятини тиклашдан иборат бўлиб, бунда қуйидаги вазифаларни хал этиш масаласи амалий қўйилди: Барча томонидан тараққиётни маданият юксалиш мухимлигини тан олиш, моддий ишлаб чиқариш билан ижодкорликнинг алоқадорлик йўлларини белгилаш, маданий ўзига хослик ва маданиятлар мулоқотини тан олиш, индивидуал ва жамоа тимсолида ижодий потенциал ва ташаббускорликни қўллаб-қувватлаш, халқаро маданий хамкорликни ривожлантириш ва бошқалар. Мустақиллик туфайли Ўзбекистоннинг асосий мақсади маданиятларни янада ривожлантириш ва бир-бирини бойитишга йўналтирилган БМТ бошчилигида ўтказилган қатор халқаро дастурларда жумладан, «Умумжахон маданий мероси», «Буюк ипак йўли» дастурларида бевосита ва фаол иштирок этди. Бугунги кунда Республикада умумжахон ахамиятига молик мақомидаги Самарқанд, Бухоро, Хива ва Шахрисабз ёдгорликлари мавжуд, шулардан кейинги учтаси мазкур мақомга 1991 йилдан сўнг эришди. «Буюк ипак йўли» - бу нафақат тарих, у бугунги кун хамдир. 1993 йилнинг майида Европа комиссияси Брюсселда Марказий Осиё, Кавказ хамда Европа иттифоқи давлатлари вакилларини тўплади. Мақсад- аждодлардан қолган қадим йўлларни тиклаш орқали Марказий Осиё ва Кавказ минтақасидаги мустақил давлатларни жахон иқтисодиётига интеграциясини таълим этиш; Учрашувда Европа-Кавказ-Осиё транспорт йўлагини ташкил этиш тўғрисида декларация қабулланди. И.А. Каримов

таъкидлаганларидек, ТРАСЕК (транспорт йўлаги) лойихасини амалга ошириш-Буюк ипак йўлини қайта тиклаш айрим шахслар фаолиятининг махсули эмас, у замон, жахон тараққиётининг объектив заруриятидир. ЮНЕСКОнинг амалий қадамларидан бири- «Ипак йўли - мулоқот йўли дастури асосида Самарқандда Марказий Осиё цивилизациялари тарихини ўрганишга қаратилган халқаро Марказий Осиё тадқиқотлари институтининг ташкил этилиши бўлди. Мустақил давлатимизнинг миллий маданиятини тиклаш, ривожлантириш ва умуминсоний қадриятлар асосида бойитиш йўлидаги ютуқлари туфайли 1997 йили Ўзбекистон ЮНЕСКО Ижроий Кенгашининг аъзоси этиб қўлланди, Президентимиз И.А. Каримов «Ибн Сино» медали билан тақдирланди. Юртимизда жисман ва маънан соғлом авлодни тарбиялаш, таълим тизимини такомиллаштириш ёшларда тарихий онг ва мустақил тафаккурни шакллантиришга катта эътибор қаратилмоқда. 2000 йил Ўзбекистонда «Соғлом авлод йили» деб белгиланди. Буни мохияти шундаки, кечаётган ислохатларнинг мохияти инсонга қаратилган ва у инсон учун амалга оширилмоқда. Бинобарин соғлом авлод-миллат, юрт келажаги демак. Юртимизни биринчи ордени хам «Соғлом авлод учун» деб номлангани бежиз эмас. Бу буюк келажак йўлидаги умидли қадам тимсолидир.

АДАБИЁТЛАР 1. И. Каримов, Ўзбекистон XXI аср бўсағасида, Т., 1997 2. И. Каримов, Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда, Т., 1999. 3. И. Каримов, Донишманд халқимизнинг мустахкам иродасига ишонаман. Фидокор газетаси 8 июнь 2000 й. 4. Вернадский В. Несколько слов о ноосфере, М., 1990. 5. Информация и культура, Новосибирск, 1990. 6. Новая технократическая волна на Западе, М., 1996. 7. Самосознание Европейской культуры в XX веке, М., 1991 8. Сорокин П. Человек. Цивилизация. Общество. М., 1992. 9. Швецер А. Упадок и возрождение культуры, М., 1993

Похожие

Маданиятшунослик ва диний маданият. Техноген маданият

Texnogen madaniyat (XVI-XX asrlar)

Teхnogen madaniyaт (XVI-XX asrlar)

Гарбий Европа костюми (У - XX асрлар)

Диний маданият