Шашмақом - Культурология - Рефераты

Шашмақом

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

86 KB

Шашмақом Режа: 1. Бузрук мақоми 2. Рост мақоми 3. Наво мақоми

Шашмақом тожикча сўз бўлиб, олти мақом маъносини англатади. Шашмақом ижроси қадимдан бастакорлик анъаналари натижасида дунёга келган ва халқ бастакорлари ижодининг маҳсулидир. Бастакор сўзи форсий атама асосида боғловчи деган маънони англатади. Барча мақом туркумлари ижроларининг шўҳбаларини қайсидир бир бастакор яратган ва халқона бўлган лиги учун халқ мулкига айланиб кетган. Шунингдек, бунинг натижасида мақом йўллари бойиб бораверган. Ҳозирда ҳам бу анъана давом этмоқда. Шашмақом ўзбек мусиқий маданиятида беқиёс ўринга эга ва халқимиз мусиқий меросининг асосини ташкил этади. Унинг таркибида 250га яқин мушкулот (чолғу) ва наср (ашула) йўллари бўлиб, буларнинг барчаси аниқ лад ва услублар асосида бир-бирига боғлангандир. Шашмақом таркибида ўзига хос шаклдаги йирик туркумлар бўлиб,улар Бузрук, Рост, Наво, Дугох, Сегох, Ироқ деб номланади. Буларнинг ҳар бири 20тадан 45 тагача катта ва кичик ҳажмдаги мақом йўлларидан иборатдир. Шашмақомдаги ҳар бир туркум якка куй ва ашулалар тарзида созанда, хонанда ва дасталар томонидан ижро этилган ва ҳозир ҳам ижро этилади. Мақомларнинг ҳар бири икки бўлимдан иборат бўлиб, улар чолғу ва ашула бўлимларга ажралади. Юқорида айтганимиздек, мушкулот ва наср деб аталади. Мақомларнинг мушкулот қисмида бир хил ном билан айтадиган чолғу қисмлари мавжуд бўлиб, оҳанглари турлича бўлади, лекин усули бир хил чалинади. Улар Тасниф, Таржи, Гардун, Муҳаммас, Сақил деб номланади. Мақомларда номдош бўлмаган чолғу қисмлар ҳам учрайди. Масалан, Навода - Нағмаи Ораз, Дугоҳда Пешрави Дугоҳ ва Самои Дугоҳ, Сегоҳда - Хафифи Сегоҳ ва ҳоказо. Ҳар бир чолғу қисм хона ва базгўйлардан ташкил топган. «Хона» - уй маъносини билдириб, куйнинг ўзгарувчан бўла ги дир. Бунда куй мазмуни янгича услубда авж томон ҳаракатланиб, бош пардага қайтиб тушади ва мазмунан бойиб боради.

«Бозгўй» - «қайтариқ» маъносини англатади, бунда куй хоналаридан сўнг такрорланади ва тугалланади. Яна ижроларнинг такомиллашувида «пешрав» куй қисмлари катта аҳамият касб этади. Пешрав - олдинга юрувчи маънони беради ва куйнинг тур ли баландликларида бир неча марта такрорланади ва боз гўй га уланиб кетади. Шашмақомнинг наср (ашула) бўлимининг шўҳбалари ҳам бастакорлик ижодининг маҳсулидир. Бунда 200 дан ортиқ турли шаклдаги ашулалар мавжуд бўлиб, улар асосида ҳам бастакорлар томонидан юзлаб куй ва ашулалар яратилган. Шашмақомнинг ашула бўлимлари анчагина мураккаб шаклдаги шў ъ балар дан таркиб топган ва асосан, бир-биридан ажралиб турадиган икки хил шўҳбалар гуруҳига бўлинади. Биринчиси _ Сараҳбор, Талқин, Наср ва Уфар қисми. Иккинчисининг эса асосан, Савт - мўғулча шаклидаги шўҳбалар киради. Ашула бўлими ижроларида намудлар катта ўрин тутади. «Намуд» - кўриниш, ўхшаш маъносин англатиб, маълум бир ашула қисмининг иккинчисида қайтарилиши тушунилади. Намудлар шашмақомнинг ашула бўлимида кўп учрайди. Булар Дугоҳ, Сегоҳ, Баёт, Наво, Уззол, Ушшоқ, Ораз, Насруллойи, Муҳайяри Чоргоҳ намудларидан иборат бўлиб, буларнинг аталишидан мақомнинг қайси шўҳбасидан олинганини билиб олиш мумкин. Бир мақомдан олинган намуд иккинчи мақомда фойдаланилганда, шу мақом шўҳбасининг куй ҳаракати, тузилиши ва доира усулларига мослаштирилади. Намудлар йирик шаклдаги халқ ашулаларида ҳам учрайди. Бундан ташқари, анъанавий қўшиқ ижросидаги асосий ишлатиладиган авжлар, яҳни Зебо пари авжи, Турк авжи сингари авжлар ҳам намудлар вазифасини бажаради ва ижрога жило беради. Зебо пари авжи - Сегоҳ мақомидан ташқари барча мақомларда ишлатилади ва машҳур авж саналади. Бу авжни исфаралик машҳур ҳофиз Зебо пари яратган бўлиб, мақом ва анъанавий қўшиқ ижросига янгилик сифатида кириб келган ва машҳур бўлиб кетган. Турк авжи деб номланувчи авж қадимий бўлиб, Бузрук ва Сегоҳ мақомлари шўҳбаларида фойдаланилган. Бундан ташқари, анъанавий қўшиқ

ижросида ҳам жуда зарурий авж сифатида ишлатилади. Мазкур намуд ва авжлар мақом шўҳбаларида куй тузилмаларининг қонуний ривожланиши, куйнинг руҳи, қиёфаси лад асосининг парда тузилиши ва доира усулининг хусусиятларига мослаб олинади. Улар турли усулдаги ашулаларда ўзига хос оҳанг билан жилоланади. Юқорида айтганимиздек, Шашмақомнинг биринчи гуруҳ шўҳбаларига Сараҳбор, Талқин, Наср, уларнинг тароналари ва Уфар қисмлари киради. Ҳар бир мақом туркуми Сараҳбор билан бошланади. Сараҳбор - тожикча «сар», яҳни бош, ахбор - арабча «хабар» маъносини беради ва бош ижро йўли мазмунини англатади. Олти мақомнинг ҳар бирида улар мақомлар номи билан қўшилиб, Сараҳбор, Бузрук, Сараҳбори Рост, Сараҳбори Наво, Сараҳбори Дугоҳ, Сараҳбори Сегоҳ, ва Сараҳбори Ироқ - деб номланади. Улар 11-14-15 бўғинли шеҳрий вазнда ижро этилади. Талқин - арабча «тушунтириш» маъносини англатиб, бу шўҳ ба Ироқдан ташқари барча мақомларда учрайди ва Талқини Уззол, Талқини Ушшоқ, Талқини Баёт, Талқини Чоргоҳ, Талқини Сегоҳ деб юритилади. Талқиннинг тароналари эса, Сараҳ бор да ги каби вазифани бажаради. Фойлатун-фойлатун-фойлатун-фойлун шеҳрий вазн билан ижро этилади. Наср - сочма маъносини англатиб, улар Шашмақомда ўн тўртта ном билан аталади: Бузрукда - Насруллойи, Наср Уззол; Ростда - Наср Ушшоқ, Наврўзи Сабо; Навода - Насри Баёт, Орази Наво, Хусайний Наво; Дугоҳда - Насри Чоргоҳ, Орази Дугоҳ, Хусайний Дугоҳ; Сегоҳда - Насри Сегоҳ, Наврўзи Хоро, Наврўзи Ажам; Ироқда - Мухайяри Ироқ. Улар мафоийлун - мафоийлун - мафоийлун вазнли шеҳрий туркумлар асосида ижро этилади. Уфар - мақом ижроларининг якунловчи қисми бўлиб, шўх дойра усулида ижро этилади. Ҳар бир мақомнинг шўҳбалари ва уларнинг

тароналари туркум тарзида ижро этилиб, уфар билан тамомланиб, охирги супориш билан якунланади. Уфар ижроларида турли вазндаги шеҳрлардан фойдаланилади. Ашула бўлимининг иккинчи гуруҳ шўҳбалари Савт ва мўғулчалар усулида ижро этиладиган ашула йўлларидир. Иккинчи гуруҳ шўҳбалари беш қисмдан иборат бўлиб, асосан ашула йўлларидан иборатдир. Бундан ташқари, Талқинча, Қашқарча, Соқийнома, Уфар шахобчалари ҳам мавжуддир. Улар Рамал, Комил, Музореҳ, Ражаз, Мутроқий вазнидаги шеҳрлар билан ижро этилади. Иккинчи гуруҳ шўҳбалари орасида Рок, Ироқи Бухоро, Мустаҳзоди Наво ўз тузилиши билан Савт мўғулча шўҳбаларидан фарқ қилади ва уларнинг бош қисмлари Сараҳбор ва Талқин усулларида ижро этилади. Биз қуйида Шашмақомнинг ҳар бир туркумининг номланиши, мазмуни, куй ва ашула йўллари тузилмалари ҳақида қисқача баён этишни лозим топдик ва шу асосда жадвалда кўрсатишга ҳаракат қилдик. Бузрук мақоми Олтита мақомнинг биринчиси шу ном билан аталади. Бу мақом қадимдан машҳур бўлган. Қадимий мусиқий манбаларда Бузрук аниқ лад тузилмасини ва унга мос куй ва ашулаларни ифодалаган. Ҳозиргача эса Шошмақом таркибидаги куй ва ашула йўллари билан ифодаланади. «Бузрук» - форсча сўз бўлиб, «катта, улуғ» маъноларини билдиради ва маъносига қараб ҳам кўплаб куй ва ашула йўлларини ўз ичига олади. Шунинг учун ҳам улуғ мақом деб номланади. Бузрук мақомининг чолғу бўлими Таснифи Бузрук, Таржеи Бузрук, Гардуни Бузрук, Муҳаммаси Бузрук, Муҳаммаси Насруллойи, Сақилий Ислимий, Сақилий Султон чолғу ижроларидан иборат. Бу чолғу қисмлар куй тузилиши, оҳангдор лиги билан мукаммал асарлар сарасига киради. Бузрук мақомининг чолғу ва ашула йўлларининг бадиий қиммати шундан иборатки, улар асосида бастакорлар томонидан жуда кўп куй ва ашулалар яратилган.

Бузрукнинг чолғу қисмидаги куйлар бирин - кетин ижро этилгандан сўнг, шўҳбаларга ўтилади. Бу шўҳбалар Сараҳбори Бузрук, Талқини Уззол, Насруллойи, Насри Уззол, Уфори Уззол номлари остида тароналари билан туркум тарзда ижро этилади. Улар орасида Насруллойи ва Насри Уззол Наср шўҳбалари саналади. Уларнинг авжлари Ушшоқ, Уззол, Муҳайяри, Чоргоҳ намудлари асосида бўлиб, Насруллойида эса турк авжидан фойдаланилган. Ҳеч қайси шўҳбаларни камситмаган ҳолда Бузрук мақомининг асосий Наср шўҳбаларидан бўлмиш Насруллойи ҳақида бироз тўхталамиз. Насрулло - шу номли куй ва ашулани яратган бастакорнинг таҳаллусидир. Баҳзи манбаларга қараганда, Хуросон ҳукм дори Султон Санжар замонида машҳур Насрулло ҳофиз ўтган лиги, подшоҳ Санжар ва Насрулло ҳофиз ҳақида ривоятлар ҳам мавжуд. Халқ орасида машҳур бўлган Насруллойи шўҳбаси 12 мақомда «Роҳавий» номи билан аталган. Насруллойи ижролари Бузрукнинг бошқа шўҳбаларидан фарқ қилади ва мусиқа ижодиётига сезиларли таҳсир кўрсатган. Унинг асосида туркум тарзида ижро этиладиган Насруллойи номи билан машҳур бўлган 5 қисмли куйлар Фарғона Насруллоси деб номланган ашула йўллари яратилган бўлиб, сўнгги йилларда машҳур ҳофиз ва бастакор Фаттоххон Мамадалиев бу ижро йўлларини янгича талқин этди. Насруллойининг 5 қисмли куйлар мажмуини кўҳна қадимий созлар билан тўлдирилган «Мерос» ансамбли машҳур созанда Ғуломжон Хожиқулов раҳ бар лигида муваффақиятли ижро этдилар. Бузрук мақомидаги яна бир машҳур ижро иккинчи гуруҳ шўҳбаларидан бири «Савти Сарвиноз» номи билан машҳур. Савти Сарвиноздаги куй ва ашулалар оҳангдорлиги билан ажралиб туради. Бу ашула оҳанглари асосида XIX асрнинг охирида Шаҳрисабзлик машҳур бастакор мақомдон ҳофиз Абдураҳмонбек уч қисмли туркум яратди. Бу туркум ҳозиргача севиб ижро этилади. ХХ асрнинг бошларида Марғилонлик Мадали ҳофиз Абдураҳмонбеги туркумини тўлдириб, уни еттита ашула йўлини яратди ва ўз даврида бу

ижролар «Мадалибеги» номи билан машҳур бўлган ва 1912 йилда пластинкага ёздирилган. Бу ноёб пластинка ҳозирда Марғилон санъат музейида сақланади. Бузрук мақомининг 2 гуруҳдаги шўҳбаларидан бири халқнинг севимли ижроларидан Ироқи Бухоро саналади. Бу ижро ўзининг жозибаси билан куй тузилиши, авжининг хилма - хиллиги билан ажралиб туради. Ироқ йўллари асосида Чўли Ироқ, Суворий сингари машҳур чолғу асарлари, Тошкент Ироқи каби ашулалар юзага келган ва севиб чалиниб, куйланиб келади. Умуман, Бузрук мақоми Шашмақом таркибида бош катта мақом вазифасини ўзининг мусиқий салобати билан тўлдириб туради. Рост мақоми «Рост» мақоми - қадимий мақомлардан бири бўлиб, 12 мақомнинг бири ҳисобланган. Рост мақоми борасида турли афсоналар ҳам мавжуд бўлиб, Одам ато ва Момо Ҳаводан қолган деб ҳам юритилади. «Рост» ибораси «мос келадиган, тўғри тушадиган» маъноларини билдиради. Бу мақомнинг ладига кўп куй ва ашулалар мос келгани учун Рост деб номланган. Рост мақоми ҳам чолғу ва ашула бўлимларидан иборат бўлиб, мушкулот қисми Таснифи Рост, Гардуни Рост, Муҳаммаси Рост, Муҳаммаси Ушшоқ, Муҳаммас Панжигоҳ, Сақилий вазмин, Сақилий Раг-раг деб номланади. Ростнинг ашула йўллари биринчи ва иккинчи шўҳбалардан таркиб топган бўлиб, биринчи гуруҳ Сараҳбори Рост, Талқини Ушшоқ, Насри Ушшоқ, Наврўзи Сабо шўҳбалари ва Уфари Ушшоқ қисмидан иборат. Рост мақомининг ашула бўлими бош мавзуи бўлган Сараҳбори Рост ўзининг куй тузилиши жиҳатдан бетакрор ашула йўлларидан бўлиб, жуда мураккаб қиёфага эга. Рост мақомининг иккинчи шўҳбаси «Талқини Ушшоқ» деб номланади. Бу мақомда Ушшоқнома билан машҳур бир неча шўҳба ва қисмлар мавжуд. Биринчи гуруҳ шўҳбаларида Насри ушшоқ ва Уфори Ушшоқ ашула йўллари мавжуд. Уларнинг барчаси бир-бири билан ҳамоҳанг бўлиб, куй тузилиши ва таркибий қисмлари ҳам бир хилдир. Ушшоқ ибораси

арабча «Ошиқлар» маъносини англатади. Ушшоқнинг чолғу ва ашула йўллари ишқий, лирик оҳанг касб этишини ўзи ушбу маънога монандлигини кўрсатади. Ўтмиш мусиқий манбаларида Наврўзи Араб, Наврўзи Хоро, Наврўзи Баёт, Наврўзи Ажам, Наврўзи Сабо сингари наврўз байрамига нисбатан берилган шўҳбалар мавжуд бўлганлиги айтилади. Баҳор манзараларини лирикасини тасвирлайдиган ушбу ижролар 12 мақомда роҳавий мақомини шўҳбаси саналган. Шашмақомда эса Рост мақоми таркибига киритилган. Рост мақомининг биринчи гуруҳ шўҳбалари жуда машҳур ашула йўллари саналади. Улар асосида Савт ижролари, уларнинг шоҳобчалари, Ушшоқнинг қатор вариантлари, Гулёри Шаҳноз ва унинг шаҳобчалари, сурнайда чалинадиган қатор мусиқа асарлари юзага келганлиги билан алоҳида аҳамият касб этади. Рост мақомининг биринчи гуруҳ шўҳбалари Сараҳбори Ростдан бошланиб, унинг 4 та таронаси айтилади. Туркум эса Талқини Ушшоққа уланиб кетади. Таронасининг ижросидан сўнг Талқини Ушшоққа уланиб кетади. Сўнгра иккита таронаси, Наврўзи Сабо унинг талқинчасига ўтилади. Биринчи гуруҳ шўҳбалари Уфори Ушшоқ ва охирги сипориши билан якунланади. Рост мақомининг иккинчи гуруҳ шўҳбаларига Савти Ушшоқ, Савти калон, Савти Сабо киради ва Ростнинг биринчи гуруҳ шўҳбалари асосида яратилган бўлиб, уларнинг вариантлари саналади. Булардан Савти Ушшоқ шўҳбаси алоҳида мазмунга эга бўлиб, янгича сайқал билан жилоланади ва бой мазмундор ашула йўлларига эгадир. Савти Ушшоқнинг куй оҳанглари асосида халқ бастакорлари жуда кўп куй ва ашулалар яратганлар. Халқимиз орасида машҳур бўлган «Гулузорим», «Фарғонача тановар», «Тонг отгунча», Хоразм достонларида айтиладиган «Найлайин» ашуласи «Излайман» ва бошқа Фарғонача қўшиқ ва яллалар бунга мисол бўла олади. Бундан ташқари, Мухтор Ашрафийнинг «Дилором» операсидаги Дилором арияси, Дони Зокировнинг «Кўрмадим» романси, Дадаали Соатқуловнинг Муқимий ғазалига ёзган «Нав баҳор» романси,

Тўхтасин Жалилов ижодига мансуб бир неча ашула йўллари, Ғанижон Тошматовнинг «Истадим» қўшиғига ўхшаган машҳур ижролар Савти Ушшоқ ҳамоҳанглиги натижасида яратилган бўлиб, мусиқий маданиятимизнинг дурдоналарига айланиб кетган. Рост мақомининг машҳур шўҳбаларидан бири «Савти калон» саналади. «Калон» сўзи бастакор тахаллусидир. «Савти калон» беш қисмли ашула йўли бўлиб, унинг шаҳобчалари Тал қин ча, Қашқарча, Соқийнома ва Уфордир. Улар асосида кўплаб куй ва ашулалар яратилган бўлиб, Қаландар 1- II (раққосасидан) “Фарҳод ва Ширин” драмасидаги Ширин арияси шулар жумласидандир. Ушбу шўҳбадаги Соқиномайи Савти калон ашуласи машҳур ижролардандир. Рост мақоми йўлларига мос куй ва ашулалар халқимиз мусиқий меросидан муносиб ўрин олган бўлиб, санъаткорларимиз томонидан севиб ижро этилиб келинади. Наво мақоми «Наво» мақоми - «Шашмақом» таркибидаги учинчи мақом са на либ, унинг тарихи ҳам ўтмиш замонларга бориб тақалади. «Наво» атамаси арабча сўз бўлиб, ёқимли куй, оҳанг деган маънони англатади. Буюк бобомиз Алишер Навоий ҳам ўз тахаллусини шу атамага монанд қўллаган бўлиб, «Наво чекувчи, куйловчи» маъноларини англатган. Ўтмиш мусиқа рисолаларида Наво мақоми Нағмаий Довудий, яҳни Довуд пайғамбар куйи деб ҳам аталади. Ўн икки мақомда наво мақоми иккинчи чолғу ва ашула бўлимларидан иборат. Ашула бўлими, биринчи ва иккинчи гуруҳ шўҳбаларидан таркиб топган. Наво мақоми саккизта чолғу қисмига эга бўлиб, Таснифи Наво, Таржеи Наво, Гардуни Наво, Нағмаи Орази Наво, Муҳам маси Наво, Муҳаммаси Баёт, Муҳаммаси Хусайний, Сақили Наво деб номланади. Тасниф - мақомнинг бош куйи, Таржеҳ - қайтарма оҳанглардан иборат куй, Гардун, Муҳаммас ва Сақил иборалари дойра усулларининг ифодасидир. Шунингдек, Нағмаи

Орази Наво, Хусайний бастакорнинг тахаллусларига нисбатан берилган атама саналади. Навонинг чолғу йўллари оҳангларга бой, тез таҳсир этадиган, куйлардан тузилган. Навонинг чолғу қисмида усуллар ўзгарсада, бирин- кетин келгани учун бир-бирига боғлиқликни кузатиш мумкин. Наво мақоми асосида қатор чолғу куйлари, сурнай наво йўллари яратилган. Наво мақомининг ашула бўлими биринчи гуруҳ шўҳбалари Сараҳбор, Талқин, учта Наср ва битта Уфар қисмларидан таркиб топган. Биринчи гуруҳ шўҳбалар - Сараҳбори Наво, Талқини Баёт, Наср шўҳбалари - Наср Баёт, Орази Наво, Ҳусайний Наво деб номланади ва ўзларининг тонларига эга. Уларнинг биринчиси Савти Наво, Наво оҳанглари таҳсирида юзага келган. Чапандоз дойра усулида ижро этилгани учун «Чапандози наво» деб ҳам номланади. Устоз Юнус Ражабий «Савти» дойра усулини қўшиб, куй йўлининг барча ҳаракатларини сақлаб қолиб, ашула йўлини юзага келтирди. Натижада Савти Наво тўлдирилиб, унинг олти қисмли шакли юзага келди. Савти Навонинг бош ашула йўли ижро этилгандан сўнг ижро этилади. «Чапандози Савти Наво» ва унинг Талқинчаси, Қашқарчаси, Савти Навонинг машҳурлиги шундаки, шу асосда барча ижроларда севиб айтиладиган «Авжи Турк» юзага келган. Наво мақомининг иккинчи гуруҳга кирган машҳур шўҳбаларидан бири Мўғулчаи Наво деб номланади ҳамда Талқинча ва Қашқарча ашула йўллари мавжуд бўлиб, туркум сифатида ижро этилади. Наво мақомининг иккинчи гуруҳ шўҳбаларидан учинчиси Мустаҳзоди Наво деб номланади ва унда ҳам Талқинча, Қашқарча, Соқийнома ва Уфар қисмлари мавжуд. «Мустазод» шеҳр вазни ифодаси бўлиб, арабчада «орттирилган» маъносини англатади. Мустаҳзоди Навонинг куй йўлида ҳам шеҳр шаклидаги каби орттирилган куй бўлаги мавжуд бўлиб, ҳар бир куй жумласи кетидан уни якунлаб борувчи кичик бир куй бўлаги қўшилади. Мустаҳзоди Навонинг биринчи хати - даромад, иккинчи хати - миёнхат, учинчи ва тўртинчи хатлар Баёт намуди, бешинчи хати Наво

намуди, охирги хати эса - туширим қисмлардан иборат. Мустаҳзоди Навонинг бош йўли ижро этилгандан сўнг унинг шаҳобчалари - Талқинчаси, Қашқарчаси, Соқийномаси, Уфори ўқилади. Умуман олганда Наво йирик мақомлардан бўлиб, унинг оҳанглари асосида жуда кўп куй ва ашула ҳамда сурнай йўллари яратилган. Бу асосда Фарғона, Тошкент, Тожикистон воҳаларида машҳур бўлган баёт ижролари ва туркумлари яратил ганлиги ва севиб ижро этилганлиги яққол мисол бўла олади. Баёт йўллари шу қадар кенг тарқалганки, унинг асосида кўплаб вариантлар яратилган ва ҳозир ҳам изланишлар давом этмоқда. Бастакорлар бу асосда куй ва ашулалар яратмоқдалар. Шундан кўринадики, Наво мақоми асосида келгусида ҳам кўплаб мусиқий асарлар яратилади.

Фойдаланилган адабиётлар 1. И.А.Каримов. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Т., «Ўзбекистон», 1997. 2. И.А.Каримов. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. Т., «Ўзбекистон», 1995. 3. И.А.Каримов. Асарлар. 6- жилд. Т., «Ўзбекистон», 1998. 4. И.А.Каримов. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. Т., «Ўзбекистон», 1992. 5. Т.Маҳмудов. Мустақиллик ва маънавият. Т., «Шарқ», 2001. 6. Муаллифлар гуруҳи. «Ўзбекистон санъати». Т., «Шарқ» нашриёт матбаа акциядорлик компанияси бош таҳририяти. 2001. 7. А.Жабборов, А. Бойқўзиев. Ўзбекнаво: устозлар, юлдузлар, шогирдлар. Т., «Чўлпон» нашриёти, 2000. А.Жўраев. Юрак бўронлари. Т., Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт

Похожие

Хоразм мақомлари

Дугоҳ мақоми

Мақом асослари

Фарғона-тошкент мақом ижрочилиги йўллари

Ўзбек халқининг мусиқа мероси тарихига назар