Ўзбекистонда кимё фани ва кимё саноати - Химия - Рефераты

Ўзбекистонда кимё фани ва кимё саноати

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

56 KB

Ўзбекистонда кимё фани ва кимё саноати Биз 3 минг йиллар олдинга даврга тўғри келадиган Жез даврини тарихдан яхши биламиз. Бу даврда мисдан ясадган меҳнат қуроллари сифатида мисни қалайга қориштириб Жез кашф қилинган ва ундан кескир тиғли меҳнат қуроллари, уй - рўзғор ва косметика буюмлари, маъбудлар, нақшдор буюмлар ясалган , Ўзбекистонда мелоддан аввалги VIII- VI асрларда темир даври бўлиб, улар Хоразм, Бақтрия, Сўғдда ва Фарғона водийсида яхши ўрганилган. Темир рудасининг мис ва қагтйга нисбатан табиатда кўп учраши айтилган. Милоддан аввалги 1- мингинчи йиллар ўрталарида ўрта Осиёда заргарлик, тўқимачилик, рудалардан металлар олиш ривожланди. У асрнинг иккинчи ярми ва олтинчи асрнинг бошларида Турк ҳоқонлига даврида Фарғона ва Сўғдда олтин, мис, темир, симоб қазиб олинган. Шу даврда ҳар хил кимёвий ишлар - нефт, газ, кўмир қазиб олиш амалга оширилган. Самарқанд ва Бухорада оқ қоғозлар ишлаб чиқарилган, қовунларни сақлаш учун ва сувларни юргизиш учун қўрғошинли маҳсулотлардан фойдаланилган. Ўрта аср бошларида қишлоқ хўжалиги, ҳунармандчилик, кончилик, ойна ясаш, минералогия, медицина ва кимё ривожланди. Урта аср ал-кимёсининг йирик вакилларидан бири Ибн Синодир. У ўзининг "Китоб аш-шифо" ва "Тиб қонунлари" да 100 дан ортиқроқ кимёвий тоза моддалар, аралашмалар кўпгина кислота, ишқор, шифобахш моддаларни тиббиёт амалиётига қандай ишлатишни кўрсатди ва кимёвий жараёнлар хайдаш, қайта кристаллаш, тозалаш, сублимациялаш ҳақида фикрлар берди. Абу Райхон Беруний ҳам кимё фанига катта ҳисса қўшган. Унинг "Китоб ас- Сайдана фи-т-тибб" ("Доришунослик") асарида минерал дорилар ҳақида гап боради. Унинг кимё ҳақида ва у билан чамбарчас боғлиқ бўлган геологияга бағишланган қатор асарлари дунёга маълум ва машҳурдир. Медицина соҳасида шаркда ёзилган кўп асарлар орасида

доришуносликка оид боблари бўлган ва аҳамиятли ҳисобланганларидан бири Абу-Бакр ар-Розийнинг «Тиб илмининг барча сохасини ўз ичига қамраб олувчи китоби» ва «қисқа вақт ичида даволаш»дир. Бу иккита китоб Ибн Синонинг «Тиб қонунлари» майдонга келгунча медицина фанида асосий кўлланма бўлиб келган. Х-аср бошларида Бухорода туғилган Абу Мансур Ҳасан ибн Нух-ал Қумрий тиб илмининг йирик олимларидан биридир. Абу Мансур «Китоб гино ва муно» ни инсон организмида пайдо бўладиган ҳар хил касалликлар, дорилар ва уларни даволаш усулларига бағишлайди. Ўрта Осиё ва Хуросонда яшаб ижод этган ал-Беруний, ал-Розий, Абу- Маисур Бухорий ва Ибн Синолар бир вақтда ҳам табиб ҳам ботаник, ҳам кимегар бўлганлар. А.Р. Хазиний (XII аср) " Тарози ва донолик ҳақида " китобини ёзиб, унда ўлчашнинг аникллигига катта эътибор қаратишни ҳамда учинчи хонагача аниқлик билан тортиш имконини берадиган тарози яратади. Юқорида зикр зтилган олимларнинг ботаника ва доришунослик фанининг дастлабки даврлардаги тараққиёти учук: катта ҳисса қўшганликларини биламиз. Ўзбекистонда кимёнинг кейинги йилларда тараққий этишини ҳам шартли равишда қуйидаги беш даврга бўлиш мумкин: Биринчи давр - бу мозийдан, 1920 йилгача давом этади. Бу давр ичида табиий сузлар, қазилма бойликлар, ёнилғи материалларни анализ қилиш ишлари амалга оширилди. Н. Тейх ташаббуси билан 1870 йилда Тошкентда кимё лабораторияси очилди. Кимё фан сифатида гамназия ва билим юртларида ўқитила бошлайди. Иккинчи давр 1920 йилдан 1933 йилгача бўлган даврни ўз ичига олади. 1918 йилда Ўрта Осиё давлат университети очилади ва юқори малакали кимёгарлар тайёрлана бошлайди. Учинчи давр 1933 йилдан 1941 йилгача бўлиб кимё соҳасида анчагина илмий ишлар қилиниб, кимё саноати қурилишлари бошланди. Тўртинчи давр 1941 - 1945 йилларни ўз ичига олади. Шу даврда

Марқазий Осиёга бир қанча кимё институтлари, кимё заводлари кўчиб келиб иш бошлади. Бешинчи давр 1945 йилдан бошлаб шу кунгача давом этмоқда. Бу давр ичида Ўзбекистон кимё фани учун хизмат қилган йирик академиклар С.Ю.Юнусов, О.С.Содиқов, И..П..Цукерваник, Х.У.Усмонов, К.С. Ахмедов, А.Султонов, Ш.Т. Толипов ва бошқа олимлар раҳбарлигида илмий текшириш институтлари - анорганик ва умумий кимё институти, полимерлар кимёси ва физиқаси институти, биоорганйка институти ва ўсимликлар кимёси институтлари очилди, университетларда ва олий мактабларда кимё факультетлари ва турли хил махсус кафедралар ташкил қилинди. Ўзбекистоннинг кимё саноати XX асрнинг 30 - йилларидан ривожлана бошлади. 1931 йилда эса Фарғона мой заводи маҳсулот бера бошлади. Ўзбекистонда биринчи бўлиб 100 хилдан ортиқ турдаги ўсимликларнинг данагидан юқори сифатли мой, қолдиқ маҳсулотлардан госсипол ва юқори сифатли оқсил ишлаб чиқариш йўлга қўйилди. 100 йилдан ортиқ тарихга эга бўлган Самарқанд кимё заводининг ҳам ўрни беқиёсдир. 1935 йилда Қўқон ўғит заводи ишга туширилиб, у кейинчалик фосфорли ўғитлар заводига айлантирилди. 1938 йилда Қувасой цемент заводи, Ўзбекистонда қора металлургия соҳаси бўйича фаолият кўрсатиб келаётган корхона Бекобод шаҳридаги Ўзбекистон металлургия заводидир. Ўзбекистонда биринчи замонавий металлургия заводи қурилиши умумхалқ ҳашари йўли билан 1942 йили бошланган. 1944 йил 5 мартида дастлабки металл эритмаси олинган. 1943 йилда эса Москва вилоятидан Наманганга кимё заводи кўчирилиб келтирилиши билан Наманган вилоятида кимё саноатининг ривожланишига асос солинди. 1959 йилда Фарғона азотли ўғитлар заводи, 1964 йилда Навоий кимё комбинати ва 1999 йилда қурилган нефтни қайта ишлаш комплекси Республикада муҳим ўрин эгаллайди. Вилоятда бутун республикада тайёрланаётган цемент махсулотларининг асосий қисми, сунъий жун олиниши, олтин, рангли нодир металлар ишлаб чиқсрилмокда.

Фарғона нефтни қайта ишлаш заводи 1960-70 йилларда ўз маҳсулотларини юқори даражада бера бошлади Ўзбекистонда пластмасса ва пропилен маҳсулотларини қайта ишловчи Оҳангарон «Сантехлит», Тошкент шаҳрида «Совпластитал» заводи, Жиззах пластмасса қувурлари заводи, Тошкент лок-буёқ заводи, Чирчикда Электрокимё комбинати ва «Капролактам» заводи, Тошкент ёғ - мой комбинати таркибида синтетик ювиш воситаларини ишлаб чиқарувчи завод ва бошқа корхоналар фаолият кўрсатиб келмокдалар. Ўзбекистоннинг барча қолган вилоятларида ҳам кимё саноати кенг ривожанган бўлиб, бугунги кунда мустақиллигимиз йўлида хизмат қилиб келмокда ва у давлатимизда энг устивор йўналишлардан ҳисобланади.Кимё саноати минерал ўғит, ўсимликларни ҳимоя қилувчи воситалар, кимёвий тола, суньий ювувчи воситалар, лак-буёқлар, спирт, резиналар, металларни қайта ишлашга йўналтирилди. Жуда катта маҳсулотлар запасига эга бўлган кимё саноати бугунги кунда Ўзбекистон саноатининг 12 фоиз маҳсулотни бермокда. Жаҳон стандартлари асосида ишлаётган 40 корхонада 45 минг киши ишламокда. Янги турли хил маҳсулотлар ишлаб чиқарилмокда ва кўпчилиги экспорт қилинмокда. Минерал ўғитлардан асосан азотли, фосфорли ва калийли ўғитлар ишлаб чиқарилмоқда. Кейинги йилларда сунъий полимерлар ишлаб чиқариш ривожланмоқца. Қўнғиротдаги сода ва ош тузи ишлаб чиқариш заводи, Қизилқумдаги фосфорит комбинатлари Ўрта Осиёдаги энг катта корхоналардан хисобланади. Фарғона азот, Навои азот ва Электрокимё заводлари қайтадан ишга туширилмокда. Навои Электрокимё заводида каустик сода, хлор, хлорид кислота, дезинфекцияловчи воситалар, сунъий ипак ва иплар, целлюлоза, меламин ва лак-буёқ материаллари ишлаб чиқариш йўлга қўйилди. Республикада кимё саноатини ривожлантириш учун манбалар етарли- газ, газ конденсатлари, нефт, олтингугурт, фосфор, натрий карбонат, ва бир қанча саноат учун керакли хом ашёлар мавжуд. Кимё саноати 34 корхонани ўз ичига олади. Улар

қуйидаги 6 гуруҳга бўлинади. 1.Минерал ўғитлар - карбамид, аммофос, аммоний нитрат, аммоний сульфат, суперфосфат ва суюқ аммоний ишлаб чиқарадиган корхоналар. 2.Техник ва озиқ-овқат спирти. З.Сунъий тола. 4.Халқ истеъмоли товарлари (ювувчи воситалар. силлиқловчи кукунлар, лак - буёқ). 5.Резинотехника буюмлари. 6. Кислоталар, газлар ва бошқа маҳсулотлар. Рангли ва қора металлар ишлаб чиқаришда Ўзметкомбинат акционерлик жамияти, Олмалиқ тоғ- металлургия комбинати, Узбекистон иссиқликка чидамли ва қийин суюқланувчи металлар комбинати фаолият кўрсатишмоқда. Ҳозир АК «Узметкомбинат». Консорциум сифатида фаолият кўрсатмоқда ва унинг гаркибига » - инвестиционн банк Марказий ва Шарқий Европадаги, Сгоир» - Европада 3 ўринда турадиган банк, Коташа» (Руминия), ва компания , консалтинг фирма ( Лондонда жойлашган)лар киради. Металлургия комплексида Олмалиқ тоғ-металлургия комбинати асосий ўринни эгаллайди. Унда қимматли, рангли, қора, сийрак ва сийрак ер металлари олинмоқда Унинг таркибига 4 тоғ-руда комбинати, 2 бойитиш фабрикаси, 2 металлургия заводи киради ва асосан мис, молибден, қўрғошин, рух, олтин, кумуш, рений, селен, теллур, висмут , олтингугурт олинади. Рудалар халькоприт, молибденит, пирит, халькозин минераллари ҳолида учрайди. Навоий тоғ металлургия комбинати 1958 йилда очилган. У жойлашган Марказий Қизилқум рудаларга бой бўлиб. кўп микдорда - уран, олтин, кумуш, вольфрам, палладий, рений, фосфорит, ош тузи, мармар, марганец, шиша, фаянс, керамика ишлаб чиқариш учун кварц қумлар ;учрайди. Комбинат таркибига 5 руда бошқармаси киради. Бу ерда чиқариладиган олтин тозалиги 99,99 бўлиб Лондон олтин

бозоридаги Арбитраж лабораторияси "оптимальной поставки", товар белгисини берди. Бу ерда олтин таркибида бўлган рудаларни анализ қилувчи гамма-активацион лаборатория мавжуд. Зарафшон шаҳрида ўзбек - америка олтин ишлаб чиқарувчи "Зарафшан- Ньюмонт" қўшма корхона бўлиб, бунда дунёда ягона, олтинни пульпадан ажратиб олувчи гравитацион сорбцион ионалмашишга асосланган технология яратилган, олтин ва уран ажратиб олишнинг реагентсиз усуллари, уран, ванадий, молибден, скандий, иттрий ва бошқа сийрак ер металларини ажрагиб олиш усуллари, хом ашё рудаларининг сифатини текширувчи автоматлашган система "Руда", олтин ва кумушдан сифати 585 бўлган ( 400 дан ортиқ турдаги оғирлиги 1г. дан 50 граммгача бўлган занжир ва халқалар чиқарилмоқца ); полиэтиленнинг ўрнига поливинилхлориддан трубалар ва турли рангдаги мармар плиталар чиқарилмокда. ИссиқҚа чидамли ва қийин суюқланадиган металлар комбинати - 130 дан ортиқ молибден ва вольфрам маҳсулотларини кукун металлургия усулида чиқармокда. Молибдендан ясалган маҳсулотларининг юқори сифатлилиги учун 1995 йилда Европа тадбиркорлар уюшмаси комбинатга "Олтин глобус" мукофотини ҳадя қидди. Комбинат Германия, Исроил, Ҳиндистон, АҚШга вольфрам метали ва вольфрам симини экспорт қилмоқца. Комбинат йилига молибден металини кукун, металл сим ва ип ҳолида 1,5 млрд. метр ишлаб чиқармоқца. - вольфрам ангидриди, вольфрам кукуни, аммоний молибденли - нордон кукуни, вольфрам ва молибден тузларининг жуда тоза маркалилари чиқарилмоқца; - сийрак ер металлардан жуда тоза бўлган скандий, скандий оксиди (99,995%), скандий метали(99,99%), иттрий, европий, самарий, лютеций метали (99,99%).ишлаб чиқарилмоқда. - майда дисперсли вольфрам карбидни плазма қайтариш усули билан

вольфрам нинг ультрадисперс кукунларидан олинмокда. Наманган вилояти кимё заводида дастлабки йилларда вискоза ипак ишлаб чиқарилган бўлса, кейинчалик бу ерда Карбоксилметилцеллюлоза ҳам ишлаб чиқарила бошлади. Карбоксилметилцеллюлоза махсулотлари турли сохаларда фойдаланиб келинмоқда. Бугунга кунга келиб Мингбулоқца йодни олиш цехи ишга тушди.

Похожие

Органик кимё фани

Аналитик кимё фани ва вазифалари

Кимё фани ва унинг методологик муаммолари

Кимё саноати фаннинг мазмуни ва вазифалари. жараёнларнинг классификацияси

Органик кимё фани ва унинг ривожланиш тарихи