VI A guruhcha elementlari. kislorod va oltingugurt - Химия - Рефераты

VI A guruhcha elementlari. kislorod va oltingugurt

Загружено в:

25.11.2022

Скачано:

0

Размер:

131.1298828125 KB

VI A guruhcha elementlari. kislorod va oltingugurt Reja: 1. Kislorodni tabiatda tarqalishi va olinishi 2. Kislorodni xossalari va ishlatilishi 3. Oltingugurtni tabiatda tarqalishi va olinishi 4. Oltingugurt va vodorod sulfidni xossalari 5. Oltingugurtning kislorodli birikmalari 6. Oltingugurt birikmalarining qishloq xo’jaligida ishlatilishi

1. Kislorodni tabiatda tarqalishi va olinishi VI-A guruhcha elementlariga umumiy tavsifnoma. VI-A guruhcha elementlariga kislorod, oltingugurt, selen, telur va poloniy kiradi. Bulardan poloniy radioktiv element bo’lib qolganlari metallmaslar jumlasiga kirib xalkogenlar, ya'ni ruda hosil qiluvchi elementlardir. Bu elementlar p - elementlar oilasiga mansub bo’lib, tashqi energetik pog’onasida ns 2 np 4 elektronlar bo’ladi . S, Se, Te va Po elementlarining tashqi energetik pog’onasida kisloroddan farq qilib d - pog’onachasi bor. Shuning uchun ular –2,4,6 kislorod esa –2, -1, +2 oksidlanish darajasini namoyon qila oladi. Bu elementlar vodorod bilan H 2 R, kislorod bilan RO 2 , RO 3 , birikmalarni hosil qiladi. Tartib raqami ortishi bilan metallmaslik xossalari susayib, metallik xossalari kuchaya boradi. Po metallarga kiradi. Kislorod yerda eng ko’p tarqalgan element bo’lib, yer po’stlog’i massasining 47,2% ni tashkil etadi. Uning havodagi hajmiy miqdori 20,95%, massa miqdori esa 23,15% dir. Yer yuzasida erkin kislorod fotosintez jarayoni tufayli paydo bo’ladi: 6 CO2 + 6H2O quyosh nuri C6H12O6 +6O2 Tabiatda uchta izotopi uchraydi: 168O - 99,76%, 178O - 0,037% ва 188O - 0,0204%. Sun'iy ravishda radioaktiv 5 ta izotopi olingan. Kislorod suv, tog’ jinslari, ko’pchilik silikat va alyumosilikat minerallari va tuzlari tarkibiga kiradi. Tirik organizmni tashkil etuvchi oqsillar, yog’lar va uglevodlarda bo’ladi. 1 g. gemoglobin 1,33 sm 3 kislorodni biriktirib olishi mumkin. Kislorodni birinchi Shved kimyogari Sheele 1772 yilda magniy nitrat uzini qizdirib olgan: 2Mg(NO3 )2  t ↦ 2MgO + 4NO2 + O2 1775 yili Lavuaze havo tarkibida kislorod borligini birinchi bo’lib aniqlagan. Laboratoriya sharoitida NaNO 3 , KMnO 4 , K 2 Cr 2 O 7 va KClO 3 tuzlarini qizdirib olinadi:

Sanoatda kislorod havodan va suvni elektroliz qilib olinadi. Havo yuqori bosim ostida siqilib, suyuq holatga o’tkaziladi. Suyuq havodan avval azot, so’ng kislorod bug’latib olinadi. Bu usulda olingan kislorod tarkibida azot va inert gazlar aralashgan bo’ladi. Toza kislorod suvni elektroliz qilib olinadi: 2H2O elektroliz 2H2 +O2 Elektroliz sxemasi: 2H 2 O ↔ 2H + + 2OH - ( - K ) 2H + + 2e - ↦ H 2 ( + A) 2H2O - 4e - ↦ O2 + 4H + 2. Kislorodni xossalari va ishlatilishi Kislorod rangsiz, ta'msiz, hidsiz, havodan bir oz og’ir gazdir. 1000 ml suvda 31 ml kislorod eriydi. Kislorodni suyuqlanish harorati – 219 0 C, qaynash harorati – 183 0 C . Kislorod molekulasi (O 2 ) paramagnit xossaga ega. Bu xol molekulada ikkita juftlashmagan elektron borligi bilan izohlanadi: . Shuning uchun gaz, suyuq, qattiq holatlarda kislorod magnit maydoniga tortiladi. Kislorod faol metallmas, u geliy, neon va argondan boshqa barcha elementlar bilan birikma hosil qiladi. Inert gazlar, galogenlar, oltin va platinadan tashqari barcha elementlar bilan to’g’ridan- to’g’ri birikib, oksidlar hosil qiladi. Seziy uy haroratida havo kislorodi bilan birikadi: 4Cs + O2 = 2Cs2O . Qolgan elementlar qizdirilganda oksidlar hosil qiladi:

4P + 5O 2 = 2P 2 O 5 , 4Li + O 2 = 2Li 2 O 2H 2 + O 2 = 2H 2 O, 2Ca + O 2 = 2CaO S + O 2 = SO 2 , 3Fe + 2O 2 = Fe 3 O 4 2S + 3O 2 = 2SO 3 , 4Al + 3O 2 = 2Al 2 O 3 C + O 2 = CO 2 , 2Zn + O 2 = 2ZnO Ozon . Kislorodning allotropik shakl o’zgarishlaridan biri ozondir. Ozon ko’kimtir rangli, o’ziga xos hidli zaharli gaz. Ozon – 193 0 C da suyuqlanib, -112 0 C da qaynaydi. Ozon kislorodga nisbatan suvda yaxshi eriydi. Laboratoriyada ozon ozonator asbobida olinadi: 3O2 elektr toki 2O3 Ozon kimyoviy jihatdan beqaror, kislorodga nisbatan kuchli oksidlovchi: 2KJ + O 3 + H 2 O = J 2 + 2KOH + O 2 Past haroratda ozon molekulyar azot bilan reaksiyaga kirishadi: O 3 + N 2 = N 2 O + O 2 Ozon beqaror bo’lib, molekulyar va atomar kislorodga parchalanib ketadi: O3 = O2 + O 3. Oltingugurtni tabiatda tarqalishi va olinishi Tabiatda oltingugurtni to’rtta barqaror izotopi uchraydi: 16 32 S - 95.06%, 16 33 S - 0.74%, 16 34 S - 4.18%, 16 36 S - 0.014%/ Sun'iy ravishda uchta izotopi olingan. Oltingugurt yer po’stlog’i massasining 0,04% -ni tashkil etadi. U tabiatda erkin va birikmalar (sulfidlar va sulfatlar) holida uchraydi. Metall sulfidlari : FeS 2 – temir kolchedani yoki pirit, CuS va PbS – mis va qo’rg’oshin yaltirog’i, ZnS – rux aldamasi, HgS – kinovar minerallari holida uchraydi. Sulfatlardan CaSO 4 · 2H 2 O – gips , CaSO 4 – angidrid , BaSO 4 – og’ir shpat, MgSO 4 · 7H 2 O – taxir tuz, Na 2 SO 4 · 10H 2 O – glauber tuzi holida uchraydi.

Oltingugurt inson organizmidagi ayrim vitaminlar va aminokislotalar tarkibida uchraydi. Bundan tashqari, u o’simlik va hayvon organizmidagi oqsillar asosini tashkil etishi oltingugurtni hayotiy element ekanligini ko’rsatadi. Oltingugurt termik, katalitik oksidlash va qaytarish usullarida olinadi. Termik usulda maxsus kompressorlar yordamida oltingugurt joylashgan yer osti qatlamiga qaynoq suv bug’i va yuqori bosimli havo yuboriladi. Yer ostida suyuqlangan oltingugurt (112,8 0 C) bosim ostida yer ustiga chiqariladi. Katalitik oksidlash usulida tabiiy gaz tarkibidagi H 2 S ni Fe 2 O 3 yoki Al 2 O 3 yordamida oksidlab oltingugurt olinadi: Muborakdagi gaz tozalash zavodida har yili 100 ming tonna oltingugurt katalitik oksidlash usulida olinadi. Qaytarish usulida SO 2 ni uglerod yordamida qaytariladi: SO 2 + C = CO 2 + S Oltingugurt och sariq, mo’rt, oson maydalanadigan qattiq kristal modda. U suvda erimaydi, uglerod sulfidda, toluolda yaxshi eriydi. Oltingugurt rombik, monoklinik va plastik allotropik shakl o’zgarishlarini hosil qiladi va qaysi allotropik shaklda ekanligi haroratga bog’liq bo’ladi. Eng barqarori rombik oltingugurt bo’lib, 111,8 0 C da suyuqlanadi, ρ ≈2,07 g/sm 3 . Suyuqlangan S -ni asta- sekin sovitilsa monoklinik S hosil bo’ladi, t c ≈119 0 C, ρ ≈ 2,19g/sm 3 . Monoklinik S asta-sekin rombik oltingugurtga aylanadi. 94,5 0 C dan yuqori haroratda monoklinik S barqaror bo’lib, uzun ignasimon to’q sariq rangli kristalar hosil qiladi. Rombik va monoklinik oltingugurt molekulasi S 8 halqa shaklida bo’ladi. Suyuqlangan oltingugurt qaynash haroratiga yaqinlashganda tez sovitilsa, rezinasimon massa, plastik oltingugurt hosil bo’ladi. 445 0 C haroratda S qaynaydi. Oltingugurt bug’larida S 8 – molekulasi 60%, S 6 - molekulasi 35% -ni, S 4 molekulasi4%- ni ,S 2- 2%- dan iborat bo’ladi. 4. Oltingugurt va vodorod sulfidni xossalari

Xona haroratida oltingugurt ftor, xlor va konsentrlangan nitrat, sulfat kislotalar bilan reaksiyaga kirishadi: S + 3F 2 = SF 6, S + Cl 2 = SCl 2 3S + 4HNO 3 = 3SO 2 ↑ + 4NO + 2H 2 O S + 2H 2 SO 4 = 3SO 2 ↑ + 2H 2 O Oltingugurt havoda havo rang alanga berib yonadi, bunda asosan SO 2 , qisman SO 3 lar hosil bo’ladi: S + O = SO 2 , 2S + 3O 2 = 2SO 3 . Yuqoridagi reaksiyalarda oltingugurt qaytaruvchilik vazifasini o’taydi. Qizdirilganda oltingugurt C, Si, P, H 2 va ko’pchilik metallar, ishqorlar bilan reaksiyaga kirishib oksidlovchilik xossalarini namoyon qiladi: S + C = CS 2, 2S + Si = SiS 2 3S + 2P = P 2 S 3 S + H 2 ↔ H 2 S S + Zn = ZnS, S + Fe = FeS 3S + 6KOH = K2SO3 + 2K2S + 3H2O S+Hg= Hg S – bu reakstiya hona haroratida boradi. Vodorod sulfid H 2 S – palag’da tuxum hidi keladigan gaz. U suvda yaxshi eriydi. H 2 S tabiatda vulqon gazlarida, mineral buloq suvlarida va oltingugurtli organik moddalar chiriganda hosil bo’ladi, t q =–60 0 C, t c =–86 0 C. Vodorod sulfid quyidagi usullarda olinadi: H2 + S = H2S FeS + 2HCl = H 2 S + FeCl 2 Al2S3 + 6H2O = 2Al(OH )3 + 3H2S Gazsimon vodorod sulfid ko’kish alanga berib yonadi bunda SO 2 va S hosil bo’ladi: 2H 2 S + 3O 2 = 2SO 2 + 2H 2 O 2H2S + O2 = 2S + 2H2O Vodorod sulfid galogenlar bilan reaksiyaga kirishadi: H 2 S + Br 2 =↓ S + 2HBr H2S + J 2 = S + 2HJ Vodorod sulfid suvda eriganda kuchsiz sulfid kislotani hosil qiladi va kuchsiz kislota ikki bosqichda dissotsialanadi:

H 2 S ↔ H + + HS - (K 1 = 6 * 10 - 8 ) HS - ↔ H + + S 2 - (K 2 = 1 * 10 - 14 ) Sulfid kislota ko’pchilik reaksiyalarda qaytaruvchilik vazifasini o’taydi. Masalan: H 2 S + 4Cl 2 + 4H 2 O = H 2 SO 4 + 8HCl 5H 2 S + 2KMnO 4 + 3H 2 SO 4 = 5S + 2MnSO 4 + K 2 SO 4 + 8H 2 O 2H 2 S + H 2 SO 3 = 3S + 3H 2 O 2FeCl 3 + H 2 S = 2FeCl 2 + S + 2HCl Sulfid kislota asosli oksidlar, asoslar va ba'zi tuzlar bilan reaksiyaga kirishib sulfidlar va gidrosulfidlarni hosil qiladi: Na 2 O + H 2 S = Na 2 S + H 2 O NaOH + H 2 S = NaHS + H 2 O 2NaOH + H 2 S = Na 2 S + 2H 2 O Pb(NO 3 ) 2 + H 2 S =↓ PbS + 2HNO 3 ZnSO 4 + H 2 S =↓ ZnS + H 2 SO 4 ZnS, CuS, CdS, HgS – suvda kam eriydi, Na 2 S, K 2 S, (NH 4 ) 2 S, CaS – lar suvda yaxshi eriydi. 5. Oltingugurtning kislorodli birikmalari Oltingugurt kislorod bilan bir necha hil oksidlar hosil qiladi, bular ichida SO 2 – oltingugurt (IV)-oksid va SO 3 – oltingugurt (VI)- oksid katta ahamiyatga egadir. Oltingugurt 360 0 C da yonib, SO 2 ni hosil qiladi: S + O 2 = SO 2 . Laboratoriya sharoitida sulfitlarga va ba'zi bir metallarga xlorid va sulfat kislotalar ta'sir ettirib olinadi: Na 2 SO 3 + 2HCl = SO 2 ↑+ 2NaCl + H 2 O Cu + 2H 2 SO 4 ( конц .) = SO 2 ↑+ CuSO 4 + 2H 2 O Zn + 2H 2 SO 4 ( конц .) = SO 2 ↑+ ZnSO 4 + 2H 2 O Sulfit angidrid sanoatda ZnS yoki FeS 2 –ni kuydirish yo’li bilan olinadi: 2ZnS + 3O 2 = 2ZnO + 2SO 2 4FeS2 + 11O2 = 2Fe2O3 + 8SO2

Oltingugurt (IV)- oksid yoki sulfit angidrid rangsiz, o’tkir qo’lansa hidli, zaharli gazdir, - 10 0 C ga sovitilsa rangsiz suyuqlikka aylanadi, u po’lat balonlarda suyuq holda saqlanadi. SO 2 oksidlanish va qaytarilish xossalariga ega: SO 2 suvda yaxshi eriydi, 1hajm suvda 40 hajm SO 2 erib faqat suvli eritmalarda mavjud bo’ladigan sulfit kislotani hosil qiladi: Demak, sulfit kislota ikki qator tuzlar-sulfitlar va gidrosulfitlarni hosil qiladi: H 2 SO 3 + NaOH = NaHSO 3 + H 2 O H 2 SO 3 + 2NaOH = Na 2 SO 3 + 2H 2 O 2H 2 SO 3 + Na 2 CO 3 = 2NaHSO 3 + H 2 O + CO 2 Sulfit kislota kislorod va galogenlar ta'siridan oksidlanadi: 2H 2 SO 3 + O 2 = 2H 2 SO 4 H 2 SO 3 + H 2 O + Cl 2 = H 2 SO 4 + 2HCl Na 2 SO 3 + Cl 2 + H 2 O = Na 2 SO 4 + 2HCl Na 2 SO 3 + J 2 + H 2 O = Na 2 SO 4 + 2HJ NaHSO 3 + H 2 O 2 = NaHSO 4 + H 2 O NaHSO 3 konservant sifatida ishlatiladi. Oltingugurt (IV)-oksid oksidlanganda oltingugurt (VI)- oksid hosil bo’ladi . SO 3 – suyuqlik bo’lib, zichligi 1,92 g/sm 3 , t q =44,9 0 S, t muz =16,8 ga tengdir. Uzoq vaqt saqlansa polimerlanadi. SO 3 – kuchli oksidlovchi, suv bilan shiddatli reaksiyaga kirishib sulfat kislotasini hosil qiladi: H 2 O + SO 3 = H 2 SO 4 + 88k Ж SO 3 konsentrlangan H 2 SO 4 da erib oleumni hosil qiladi. Sulfat kislota rangsiz, moysimon suyuqlik, 96%- li H 2 SO 4 zichligi 1,84 g/sm 3 ga tengdir. 100%- li H 2 SO 4 10,5 0 C da qotadi. Sulfat kislota suvga o’ch modda bo’lib, suv bilan

aralashtirilganda ko’p miqdorda issiqlik chiqadi, shuning uchun suvga sulfat kislota qo’shish kerak. Sulfat kislota sanoatda ikki hil kontakt va nitroz usullarida olinadi. Kontakt usuli: 4FeS 2 + 11O 2 = 8SO 2 + 2Fe 2 O 3 2SO 2 + O 2 ↔ 2SO 3 SO3 + H2O = H2SO4 Nitroz usulida: SO2 + NO2 + H2O = H2SO4 + NO 2NO + O2 = 2NO2 ga aylanadi va jarayonga qaytariladi. Sulfat kislota ikki negizli kislota bo’lgani uchun ikki bosqichda dissotsialanib, o’rta va nordon tuzlarni hosil qiladi: Suyultirilgan sulfat kislota aktivlik qatorida vodoroddan chapda turgan barcha metallar bilan reaksiyaga kirishadi: Zn + H 2 SO 4 = ZnSO 4 + H 2 Konsentrlangan sulfat kislota oltin va platinadan tashqari hamma metallarni eritadi, masalan: Cu + 2H 2 SO 4 = CuSO 4 + SO 2 + 2H 2 O Zn + 2H 2 SO 4 = SO 2 + ZnSO 4 + 2H 2 O 3Zn + 4H 2 SO 4 = S ↓ + 3ZnSO 4 + 4H 2 O 4Zn + 5H 2 SO 4 = H 2 S + 4ZnSO 4 + 4H 2 O Konsentrlangan sulfat kislota metallmaslar bilan reaksiyaga kirishadi: S + 2H 2 SO 4 = 3SO 2 + 2H 2 O, C + 2H 2 SO 4 = 2SO 2 + CO 2 + 2H 2 O 2P + 5H2SO4 = 2H3PO4 + 5SO2 + 2H2O Bundan tashqari H 2 SO 4 asosli oksidlar, asoslar va tuzlar bilan reaksiyaga kirishib sulfatlarni va gidrosulfatlarni hosil qiladi. Sulfat kislota va uning tuzlari 450 0 C dan yuqori haroratda parchalanadi: Eng muhim sulfatlar:

Na 2 SO 4 * 10H 2 O,K 2 SO 4, CaSO 4 * 2H 2 O,MgSO 4 * 7H 2 O,BaSO 4, CuSO 4 * 5H 2 O FeSO 4 * 7H 2 O,ZnSO 4 * 7H 2 O,KAl(SO 4 ) 2 * 12H 2 O,K 2 SO 4, Fe 2 (SO 4 ) 3 * 24H 2 O 6. Oltingugurt birikmalarining qishloq xo’jaligida ishlatilishi Quritilgan o’simliklarda oltingugrtni miqdori 0,05%-ni tashkil etadi. Demak, oltingugrt biogen element hisoblanadi, lekin biologik ahamiyati fosforga nisbatan kam o’rganilgan. Oltingugurt fotosintez jarayonida elektron tashuvchi element hisoblanadi. Qishloq xo’jaligida eng ahamiyatli oltingugurt saqlovchi birikma bu sulfat kislota hisoblanadi chunki u juda ko’p miqdorda fosforli o’g’itlar ishlab chiqarilishi uchun sarflanadi.Oltingugurtni quyidagi birikmalari qishloq xo’jaligida keng ko’lamda ishlatiladi: CaSO 4 · 2H 2 O –sho’rxok yerlarni sho’rini ketkazishda K 2 SO 4 , (NH 4 ) 2 SO 4 , magniy sulfat, mochevina sulfat– mineral o’g’it sifatida, CuSO 4 · 5H 2 O, ZnSO 4 · 7H 2 O va MnSO 4 · 5H 2 O mikroo’g’it sifatida, mis va temir kuporoslar, oltingugurtni o’zi va har hil moddalar bilan aralashmasi fungitsid va insektitsid sifatida ishlatilmoqda. Xuddi shu maqsadda omborxonalardagi kasal qo’zg’atuvchi mikroorganizm va hashoratlarga qarshi SO 2 tutatiladi. Kimyo sanoatida hosil bo’ladigan SO 2 , atmosfera oqimi bilan bir necha ming kilometr masofaga tarqalib havo kislorodi bilan SO 3 ga oksidlanadi va suv bilan birikishi natijasida sulfat kislota tomchilariga aylanadi. Natijada sanoat korxonalaridan ancha uzoq bo’lgan hududlarda ham yomg’ir bilan o’simliklar ustiga “kislotali yomg’ir” bo’lib tushishi o’simliklar faoliyatiga kuchli salbiy ta'sir ko’rsatmoqda va tuproqlarni nordonlamoqda.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‛YXATI 1. Francis A. Carey. Organic chemistry, University of Virginia, fourth edition- 2012 (darslik) 2. Anatol Malijevsk ґ y.Physical chemistry inbrie., 2005(darslik) 3. A. Abdusamatov “Organik kimyo” Toshkent – 2005(darslik) 4. A. Abdusamatov, S. Zakirov, R.Ziyayev “Fizik va kolloid kimyo” Toshkent -2013. (darslik)

Похожие

VI guruxning p-elementlari

VI-gruppa d-elementlari

Даврий системанинг кушимша гурух элементлари vi guruxning d-elementlari

Atom tuzilishi, davriy tizim va kimyoviy bog’lanish

Neftning oltingugurt va azot saqlagan birikmalari