logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Химия
  4. Синтетик каучук ва синтетик каучук саноатининг барпо этилиши ҳақида

Синтетик каучук ва синтетик каучук саноатининг барпо этилиши ҳақида

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

93.5 KB
Скачать
Синтетик каучук ва синтетик каучук саноатининг барпо этилиши ҳақида РЕЖА: 1. Каучукнинг турмуш ва саноатдаги аҳамияти. 2. Каучукнинг мухим хоссалари. 3. Каучукнинг кашф қилиниши. 4. Резина саноатининг ривожланиши. 5. Полимерлар, уларнинг тарихи, аҳамияти. Каучукнинг инсон турмуши ва саноатидаги аҳамияти. Ҳаммага жуда яхши маълум бўлган резина буюмлар устида тўхтаб ўтамиз. Сўрғич, картон ёки калишни ҳамма билади. Каучук телефон ва радио симларини изоляция қилишда ҳамда мўғизли каучук ёки эбонит сифатида ишлатилади. Шунинг учун ҳам асримизни нақли равишда резина асри деб аташимиз мумкин. Хақиқатдан ҳам юз йил ўтмасданоқ инсоният каучукка мухим техник хоссалар бериш йўли билан уни тўғри ишлатишни ўрганди. Шу юз йил давомида резина саноати шундай ривожландики, хозир биз шунга аминмизки, каучукнинг йўқ бўлиши ёки унинг тугаши жуда халокатли оқибатга олиб келган бўлар эди. Каучукнинг мухим хоссалалари Ҳозир каучук ҳамма ерда ишлатилади. Унинг қайси сохаларда ишлатилишини санаб ўтирмай, балки у ишлати л майдиган сохаларни кўриб чиқиш тўғрироқ бўлади. Каучук ишлатилмай д иган сохалар кундан-кунга камайиб бормоқда. Умуман айтганда, каучук ишлатилмайдиган соха бўлмаса керак. Резина буюмларнинг бунчалик кенг тарқалишига сабаб нима? Каучукдан ясалган буюм хоссаларини анализ қилиш билан бу саволга жавоб бериш мумкин. Суюқлик газларни ўтказмайдиган, химиявий жихатдан чидамли енгил, иссиқлик ва электрни яхши изоляция қилувчи ва энг мухими эластик материаллар керак бўлга н ҳамма ерда каучук ишлатилишини кўрамиз. Эластиклик каучукнинг энг асосий хоссасидир. Шунинг учун бу хосса устида бир оз тўхтаб ўтамиз. Предметнинг бирор куч таъсиридан сўнг ўзининг дастлабки холатига қайтиб келиш хоссасига эластиклик дейилади. Эластикликни тушунтиришда пружина энг содда мисол бўлиб хизмат қилади. Агар биз уни чўзсак ва кейин қўйиб юборсак , у ўзининг олдинги узунлигига қайтиб келади. Худди шунга ўхшаш биз уни қисиб, сўнг қўйиб юборсак, у тўғриланиб олади. Бундай хусусиятга эга бўлмасдан деформацияланган холатда қоладиган предметларни эластик предметлардан фарқ қилиб, пластиклар деб аталади. Элатикликни бирмунча бошқачароқ ҳам тушунтириш мумкин. Биз пружинани чўзиш ёки сиқишда унинг устидан бирмунча иш бажарамиз, чўзилган ёки қисилган пружинани қўйиб юборсак, сарф қилган ишимизни оламиз. Қанча иш сарфланган бўлса худди шунча иш олинади. Бошқача қилиб айтганда, эластик жисм энергия транспарматори ёки акумляторидир, яъни у иш бажаришга эга. Дунёда каучукнинг барча хоссаларига эга бўлган материал йўқ. Шунинг учун ҳам каучук дунёда маълум бўлган таб и ий махсулотлар ичида мухим р о л ўйнайди. Каучукнинг кашф қилиниши Шуниси қизиқки, хақиқатдан ҳам каучук биз учун шунчалик қийин экан, нима учун ундан фойдаланишни илгарироқ ўрганмадик? Инсоният каучукни қачондан бери билади? Бу саволларга қуйидагича жа в об бериш мумкин. Шубхасиз, инсон каучукни жуда илгари учратган. Цивилизация даврида қўнғир кўмирлардан худди каучукка ўхшаш смоласимон модда топилган. Бу шуни кўрсатадики, тошкўмир даврида ўрта Европадаги Чилида каучук тўпланадиган найли дарахтлар ўсган. Тропик мамлакатларда каучу к берадиган бундай дарахтлар хозир ҳам бор. Демак, инсон бу мамлакатларда каучук билан илгаридан таниш бўлиши керак эди. Лекин жудда кўп ёдгорликлар қолдирган қадимги дунё каучук тўғрисида ҳеч қандай маълумотлар қолдирмаган. Хатто, тропик Африка қўшниси бўлган Миср ҳам,афтидан каучукни билмаган. Амерканинг тропик мамлакатларида, масалан, Мексикада қазиб олинган нарсалар орасида резина копток топилган. Бундай коптоклар диний маросимлар учун хизмат қилган. Каучукнинг ерли халклар орасида ажойиб материал деб аталишига эхтимол резина коптокнинг қаттиқ юзага урилганда сапчиб орқага қайтиши сабаб бўлгандир. Ерли халқларнинг ана шундай копток ўйнаётганларини европаликлардан биринчи бўлиб Колумбнинг йўлдошлари Гаити ороли сохилига тушганларида кўрган эдилар. Шуни қайд қилиш керакки, ерли халқларда бу ўйин шу вақтгача сақланиб қолган. Европаликлар ҳам албатта, коптокнинг бундай ажойиб хусусиятига хайрон бўлганлар ва ғалати модда қаердан олинади деб суриштирдилар. Испан тарихчилари томонидан ХVII асрда ёзиб қолдирилган маълумотлар бўйича бизга маълум бўлдики, бундай коптоклар махсус дарахтнинг ширасидан ясалар экан. Афтидан испаняликлар шу билан қаноатланиб, кейинчалик бунга қизиқмай қўйганлар. Каучук намуналари Европага келтирилиб, музейларда нодир нарса сифатида сақланган. Юз йил ўтгач, ХII асрнинг биринчи чорагида Француз Фанлар академияси меридиан узунлигини ўлчаш учун Жанубий Америкага экспедиция уюштирди. Экспедицияга кирган бу моддалар химия саноатининг янги сохаларининг юзага келтиришда асос бўлиб хизмат қилади. Тозаланган дивинилни олиш билан каучукни синтез қилиб олишнинг биринчи босқичи тугади деб хисоблаш мумкин. Жараённинг иккинчи босқичи дивинилни полимеризациялаб каучукка айлантиришдан иборат. Дивинил осон конденсацияланиб ҳаракатчан, рангсиз суюқликка айланадиган, - 4,5 оС да қайнайдиган газдир. Юқорида баён этилган жараёнда дивинил суюқ холда олинади. Бундай дивинил бир неча ой давомида ўзгармай сақланиши мумкин. Уни полимеризацияга учратиш учун полимерланиш жараёнини қўзғатувчи моддалар та ъ сир эттириш лозим. Полмеризация жараёнини қўзғатувчи жуда кўп моддалар маълум. Биз бундан 20 йил муқаддам инглиз Мэт ъ юс ва Стренджлар томонидан кўзғатувчи сифатида ишлатилган натрий метали хақида гапирамиз. 15 атм босимига чидамли темир аппарат ичидаги суюқ дивинилга сим шаклида 0,5 % натрий қўшилади. Полимерзация жараёни боради, модда ташқи кўринишидан қуюқлашади. Бунда модда (бошланғич хажмига нисбатан 30% гача) қаттиқ сиқилади, иссиқлик ажралиб чиқади. Дивинилнинг полмеризацияланиш иссиқлик эффекти 325-кал\г гача етади. Жараённинг тезлиги ва ажралаётган иссиқлик аниқ бошқарилмаса каучук парчаланиб кетиши мумкин. Тажриба заводида, бир неча марта, жараённи тўғри б ошқара олмаганлик натижасида каучук ўрнига кўмирга айланган масса олинган. Нормал полимеризация жараёнида ярим тонна оғирликдаги каучук блоки олинади. Бу хом каучук таркибида газ холидаги псевдобутилен ва натрий метали эриган бўлади. Каучук таркибидаги псевдобутилен сўриб олинади, натрий эса қолдирилади. Бу каучукка валецлар ёки аралаштиригичлар ёрдамида кейинги механик ишлов бериш вақтида натрий ҳаводаги кислород ва нам та ъ сирида оксидланади ва кейинчалик қўшиладиган ингредиентлар билан қисман бирикади. Бундай каучук беқарордир. У ҳаво кислородини тез ютиб, секин-аста эластиклик хоссасини йўқотиб боради ва охирида “қақраган”, я ъ ни техник мақсадлари учун мутлақо кераксиз бўлган махсулотга айланиб қолади. Каучукни оксидланишдан сақлаш стабиллаш учун унга валецлар ёки аралаштиргичлардан ишлов бераётган вақтида 0.5% дан то 1% гача антиоксидантлар қўшилади. Шу тариқ а ишлов берилган каучук турғун товар махсулот хисобланади. Сер ҳ аракат олим Кондамин янги мамалакатларда бўлишидан фойдаланиб , д иққатга сазавор бўлган ерларни тўла ўрганиб чиқмоқчи бўлди. У каучук билан қизиқиб қолиб, унинг Бразилияда олинишини ва ишлатилишини тўла ўрганиб олди. У бу хақда жудда қимматли маълумотлар ёзиб қолдирган. Унинг ёзган нарсалари 1735 йилда босилиб чиқди ва бизга қуйидагилар маълум бўлди. Каучук олинадиган дарахтнинг номи Heve. Унинг кесилган еридан сутга ўхшаш оқ шира оқиб чиқади ва у ҳавода қорайибқотади. Тўқималарни сув ўтказмайдиган қилиш учун бу шарбат шимди р илади, қотиб қолган смоладан машала ясашда ҳамда пуркагич асбоб сингари махсус бутилкалар олишда ишлатилган. Портигалчасига “серингилар”деб аталувчи пуркагич асбобларни тайёрлаш учун аввал лойдан нок шаклида жисм тайёрлаб олиб, унга гевая дарахтининг шираси суркалади ва гулхан тутунида қуритилади. Биринчи қават қуриб бўлгандан сўнг, янги каучук қават хосил қилиш учун яна шира суркалади. Истаган қалинликдаги пуркагич хосил бўлгунича шу иш кайтарила беради. Пуркагичнинг шакли тайёр бўлгач, ичидаги лой сув эритиб юборилади ва натижада, ичи бўш эластик идиш хосил бўлади. Бу идиш ёрдамида сувни анча баландга сочиш мумкин. Каучукдан саноатда фойдаланишнинг бошланиши . Англия шаҳарларини газ билан ёритиш ишлари бошлангач, газ тайёрловчи заводларда тошкўмирни қуруқ хайдашдан хосил бўладиган қўшимча махсулот сифатида анчагина суюқ модда тўплана бошлади. Сол ъ вент-нафтлар деб аталувчи бу махсулот каучукни эритади. Глазго шахридаги Макинтош деган бир фабрикант барча газ заводларида тўпланган бу моддани сув ўтмайдиган кийим таёйрлаш мақсадида сотиб олди. Унда каучукни эритиб, газламалар устини шу эритма билан қоплади. Сув ўтказмайдиган пал ъ толар ўша вақтдан бошлаб макинтош деб атала бошланди. Макинтош кийиш жудда одат бўлган эди , лекин кўп ўтмай бу усулда тайёрланган кийимнинг фойдали томонлари кўплигига қарамай, камчиликлари борлиги аниқланди. Камчиликлари шундан иборатки, бу газлама совуқда қаттиқ ва синувчан, иссиқдан эса ёпишқоқ ва ноқулай бўлиб қолади. Ундан ташқари мойлар, ёғлар, нефт, скипидлар ва бошқа суюқликлар уни осонлик билан бузади. Вулканизация қилинмаган каучук шундай хусусиятларга эга. Бундай тўқималарни тайёрлаш билан бирга резина саноати бошқа йўллар билан ҳам ривожланди. Бутилка ва оёк кийимларини лой ёғоч қолипларга каучук ширасини қайта-қайта суркаш билан тайёрлаш усулининг Кондамин томонидан ёзилиши каучукни саноатда ишлатилишига сабаб бўлади. Бу қуйидагича бошланади.1823 йилгача калиш тўғрисида ҳеч қандай маълумот йўқ эди. Шу йили Бостонлик Томас Уэлъс деган киши ажойибот тариқасида ерли халқлар калишидан бир неча жуфт келтирди. Лекин унинг фойдали эканлигига ҳеч ким ишонмади. Бу калишлар қиздирилганда тиззагача чўзиларди ва умуман кулгига сабаб бўлди. Уэлъс рухий тушкунликка тушмади, ерли халқларга яхши қолиплар юборди. 1824 йилдан бошлаб янги калишлар аста секин сотила бошланди. 1836-1850 йиллар ичида Бразилядан Нъю-Йоркка 1518832 жуфт, Европага эса 853741 жуфт шундай калишлар келтирилган эди. Хозирги замон калишларига сира ўхшамайдиган бу калишлар қуйидаги усул билан олинарди. Этик шаклидаги ёғоч қолип каучук ширасига ботириб олиниб, гулханни иссиқ тутунида қуритилади. Кераклик қалинлик ҳосил бўлгунча (тахминан 1,5 мм) бу операция бир неча марта такроланади. Калиш тайёр бўлишдан олдин учи найза нарса билан унинг юзига гул солинади. Шундан сўнг калиш тайёр бўлади. Бу холда калиш вулканизация қилинмаганлиги учун хом каучукнинг ҳамма хоссаларига ва шу билан биргаликда у эга бўлган барча техник камчиликларга эга. У етарли даражада эластик эмас, температура та ъ сирида жуда тез ўзгаради, айниқса қиздилганда юмшоқ ва ёпишқоқ бўлиб қолади ҳамда кўп эритувчиларда эрийди. Шу усул билан Бразилияда тайёрланган бутуликачалар бошқа буюмларни ишлаш учун материал бўлиб хизмат қилди. Европага маълум форматда пластинка қилиб кесиб келтирилади. Магазинларда сотиладиган бундай пластинкалардан ҳар ким ўзига керак бўлган най, прокладка ва шунга ўхшаш зар у р буюмларни тайёрлади. Бундай пластинкалар ёпишқоқ бўлмаслиги учун уларнинг юзига минерал порошоклар, олтингугурт ёки кукун сепиш кераклиги кўп ўтмай маълум бўлди. Каучукни вулканизация қилиш усулини кашф этилиши. Дунёда каучук пластинка холида жуда кам ишлатилар эди. Статистик маълумотларга қараганда, 1827 йили бутун дунёда ҳаммаси бўлиб 3 тонна каучук ишлатилаг а н. 1839 йили америкалик Гуд ъ ир юқорида кўрсатилагн усул билан тайёрланган пластинкаларни сота туриб, токчадаги пластинкалардан бирини тасодифан иссиқ плита устига тушириб юборди. Аввал у буни сезмади, лекин ўз пластинкасини иссиқ плита устида ётганини кўриб қўрқиб кетди, чунки каучук қиздирилганда ёпишқоқ бўлиб қолиши ва агар қаттик қиздирилса эриб, аввалги холатига қайтмаслигини у билар эди. Шунинг учун Гу дъ ирнинг пластинкани плита устидан дарров олиб, унинг қизиш натижасида қанчалик бузилганлигини бил и ш учун эга бошлагани табиийдир. У пластинканинг юмшамаганлигини ва ҳеч бир бузилмаганлигини, аксинча, жуда эластик ва қайишқоқ бўлиб қолганлигини ҳамда аввалги эритувчиларда эриш қобилиятини йўқотганлигини кўриб жуда хайрон қолди. Пластинкага каучукд а н ташқари олтингугурт бундай ўзгариш сабабини ва унинг қанчалик мухим эканлигини дархол фахмлади. Гуд ъ ир кейинчалик бу ҳодисани техникада ишлатилиши учун патент олди. Каучукни шу йўсинда ўзгариш и ни амалга оширадиган жараён вулканизация деб аталади, буни каучук кукун холатидаги олтингугурт ва бошқа аралашмалар билан аралаштириб, ҳамирга ўхшаш масса хосил қилинади ва қиздирилади. Вулканизация қилинган каучук аввалги каучукка нисбатан жуда ҳам пишиқ бўлади. Бу билан шу вақтгача унинг ишлатилишига тўсқинлик қилиб келаётган хом каучукдаги камчиликлардан қутулиш имконияти туғилди. Резина саноатининг ривожланаши. Резина саноатининг ривожланаётганлигини кўрсатиш учун бутун дунёда ишлатилаётган каучук миқдорини келтирамиз (айрим йиллар учун). Кўриниб турибдики, резина сано а ти ўтган 100 йилдан ҳам кўпроқ вақт ичида вужудга келган ва хозирги вақтда р и вожланишнинг юқори босқичига етди. Резина ишлаб чиқаришнинг мохияти устида қисқача тўхталиб ўтамиз. Унинг асоси шундан иборатки, хом каучук вал ъ цларда эзилиб, юмшоқ пластик массага айлантирилади. Кейин унга керакли аралашмалар қўшилиб, ҳамирга ўхшаш масса ҳосил қилинади ва ундан кўпчилик буюмлар тайёрлашда бошланғич материал хисобланувчи каучук листи олинади. Тайёр буюмлар ишлаб чиқарадиган айрим устахоналар резина аралашмаси листларидан қўлда ёки механик усулларда турли буюмлар ясайдилар, сўнгра уни вулканизация қиладилар. Бунинг учун у жараён, қозон ёки печкаларда қиздирилади. Шундан кейин буюм ишлатиш учун тайёр бўлади. Бу жихатдан резина ишлаб чиқаришнинг керамика иши ёки новвойчилик ишларига ўхшатиш мумкин. Масалан, керамика саноатида махсус ишлов берилган лойдан аваол ғишт ёки идиш тайёрланади ва кейин у печкада пиширилад и . Новвойчиликда ҳам аввал ҳамир тайёрланади ва ундан нон я салади. Шундан сўнг у юқори температурада пиширилади. Качукни синтез қилиш назарияси 1909 йилдан бошлаб астойдил ишлана бошланди. Бу сохадаги назарий ишларнинг йўлга қўйилишига ба ъ зи олимларнинг бунга бўлган қизиқишига эмас, балки жахон бозорида каучукнинг етишмаслиги сабаб бўлди. Автомобилсозлик билан биргаликда ўсиб бораётган каучукка бўлган талабни дарахтдан олинадиган каучук билан қондириш мумкин эмаслиги аниқ бўл ди. Бу масала устида С.В.Лебедев, И.И.Остромисленский, Б.В.Бизовлар иш олиб бордилар. С.В.Лебедев , таркибида қўш боғли система деб аталаувчи 4 та углерод атомидан тузилган С=С-С=С группага эга бўлган органик бирикмалар, асосан углерводродлар ўз-ўзидан зичлашиб ёки полимерланиб каучукка ўхшаш моддаларни ҳосил қила олишни аниқлади.Каучук қуйидагича синтез қилинади: биринчидан қўш боғли системага эга бўлган мо д да ситез қилинади (жараённинг1-фазаси), иккинчидан эса оли н ган бошланғич махсулот пол и меризацияга учратилиб, каучукка ўхшаш модда олинади (процеснинг 2- фазас и) КОНКУРС. 1926 йилнинг бошида Халк Хўжалиги Олий кенгаши синтетик каучук олишнинг энг яхши усулига конкурс эълон қилди. Конкурснинг шартлари жуда оғир эди. Унинг ҳамма шартлари бажарилишига ишонч кам эди. 1928 йил 1 январда иш тугалланиши керак эди. Синтетик каучукнинг сифати табиий каучукнинг сифатидан паст бўлмаслиги ва нархи ҳам унинг нархидан ортиқ бўлмаслиги керак эди. Ундан ташқари, каучукни заводда ишлаб ишлаб чиқариш схемасини тузиб бериш талаб этиларди. Бу кўнкурсда менинг қатнашишим қуйидагича бўлди. ( С.В.Лебедев сўзи) Мен 1926 йилнинг ўрталарида конкурсга қатнашишга рози бўлган химиклардан, асосан ўз шогирдларимдан иборат группа туздим. Иш Ленинграддаги Ҳарбий Медицина академиясининг ўзим рахбарлик қилаётган химия лабораториясида олиб борилди. Бу группа ҳеч қандай пулсиз, ишдан ташқари вақтда кечқурун ва дам олиш кунлари иш олиб борди. Бунинг устига ишни муддатида тугатиш учун 1927 йилнинг иккинчи ярмидан бошлаб зўр шиддат билан ишланди. Ёрдамчиларимнинг бу иши кўз олдимизда юзага келаётган химия саноатининг янги сохаси бўлган синтетик каучук саноатининг вуж у дга келишига фундамент бўлди. (И.А.Волжинский, А.В.Воронова, Ф.Н.Воронов, Я.М.Слобидин, А.И.Якубчик ва бошқалар). Аввал хом ашё сифатида нефт ва спирт олинган эди, лекин кўп ўтмай фақат спиртдан фойдаланила бошланди. 1927 йилнинг ўрталарида спиртдан дивинил углеводороди CH2=СН-СН=СН2 ни етрали миқдорда олиш мумкинлиги исботлангандан сўнг аниқ ва муффақиятга эришилди, чунки дивинилни полмеризацияга учратиш билан бизни қаноатлантириадиган сифатларга эга бўлган каучук олиш мумкин эди. Конкурс муддати тамом бўлгунча қолган вақт жараённинг асосий қисмларини ва каучукнинг хоссаларини ўрганишга ҳамда конкурс шартига муофиқ миқдорда каучук тайёрлашга кетади. 1928 йилнинг бошида биз ишлаб чиққан усулни текшриш учун ВСНХ томонидан эксперт комиссия тайинланди. 1928 йил март-апрел ойларида комиссиянинг текшириш натижасида сарфланган спиртга нисбатан конкурсга тақдим этилган 20% ўрнига 22% хосил бўлиши кўрсатилди. Комиссия каучукнинг сифати тўғрисида аниқ бир фикр айтиш имкониятига эга эмас эди. Конкурсга тақдим этилган каучук табиий каучукдан фарқ қилар эди. Тақдим этилган материал янги бўлганлиги учун уни ўрганишга комиссия мўлжаланган вақтга нисбатан кўпроқ вақт керак эди. Кўнкурснинг ҳамма шарти тўла бажарилмаганли учун бизга мукофотнинг бир қисмигина берилди. Кейинги ишларнинг тарихи. Тажриба заводи проектини тузишга етарли бўлган маълумотларни олиш учун ВСНХ С.В.Лебедев усулини тўла ишлаб чиқишни таклиф этди. 1928 йил кузида Главхимга мен тақдим қилган лойиха бўйича тажриба заводи проектини чизиш учун асос бўладиган маълумотларни олишга бир ярим йил, тажриба заводини қуриш, синаб кўриш ва ишга туширишга эса яна бир ярим йил кераклиги кўрсатилмаган эди. Главхим бу лойихани қабул қилди ва ишни уюштирш ҳамда маблағ ажратишни Резинатрестга топширди. Тажриба заводининг биринчи директори Г.В.Пековнинг зўр ғайрати туфайли барча ишлар муддатидан илгари 3 ой олдин бажарилди. Бундан ташқари завод билан бирга ажойиб илмий текшириш лабораторияси жихозланди. У Ленинградда қурилиб “тажриба заводи” деган ном билан юритилади. Завод 1930 йилнинг декабрида ишга туширилди. 1931 йил январ ойида биринчи каучук блоки олинди. Январ ойидаёқ спирти синтетик каучук Б (СК- Б) дан қилинган биринчи автомобил покришкаси чиқарилди. 1930 йилнинг иккинчи ярмидан 1931 йилнинг иккинчи ярми оралиғида завод лабораторияси энг мухим резина аралашмалари р ўйхати ни ва синтетик каучукка ишлов бериш шароитни ишлаб чиқди. Бу билан бирга каучукнинг автопокр и шка, калиш, резина билан қопланган тўқималар, техника буюмлари ва эбонит каби резина буюмларнинг асосий типларини тайёрлаш учун яроқли эканлиги исботланди. Буюмларнинг ярим йиллик хизмати яхши натижа берганлиги учун синтетик каучукни ўзлаштириш резина саноати илмий текшириш институти (РСИТИ) орқали резина заводларига топширилсин деган қарор қабул қилинди ва бу қарор 1931 йилнинг ўрталарида амалага оширилди. Бундан аввал, я ъ ни март ойида 2 ой ичида 425С км йўл босган бизнинг биринчи автопокрашканинг холати яхшилаб текширилди ва ҳеч иккиланмасдан янги заводни қура бошлаш имкониятини беради. 1931 йилнинг ўрталаридан бошлаб, заводлар қуришга киришилди. Юқорида айт ил ганлардан кўриниб тури бд ики , саноатнинг энг зарур ўзига хос, янги сохаси зўр муваффақият қозонмоқда. Ҳар бир кун бу ишга катта юксалиш келтиради, лекин шуниси аниқки, яқин йилларда синтетик каучук С.В.Лебедев усули билан олина бошланади. Каучукни синтез қилиш Бу усулнинг асоси қуйидагилардан иборат. Хом ашё сифатида спирт ишлатилади. Спиртнинг каучукка айланиш жараёни асосида қуйидаги реакция ётади: 2СН 3 -СН 2 О Н  СН 2 =СН-СН=СН 2 +2Н 2 О+Н 2 Бу тенглама бўйича 2 молекула спирт ўзидан 2 молекула сув ва 1 молекула водород чиқариб юбориб, 1 молекула дивинил хосил қилади, бу дивинил полмеризацияга учраши натижасида каучук хосил бўлади. Агар мос катализотлардан фойдалинса, юқоридаги тенглама бўйича бораётган жараён вақтида 30% дивинил олиш мумкин эканлигини кўрсатдик. Дивинил реакциянинг асосий махсулоти хисобланади. лекин бошқа, я ъ ни параллел кетаётган жараёнлар натижасида ҳам дивинил хосил бўлишини инкор этмаслик керак. Жараён борадиган печ сифатида 450 о С гача қандай воситалар ёрдамида бўлмасин қиздириладиган труба х и змат қилади. Ғовак массадан иборат мураккаб катализатор билан тўлдирилган труба орқали спирт буғлари ўтказилди. Спиртнинг иссиқлик ва катализатор та ъ сирида парчаланиш натижасида газ ва буғ холатидаги махсулотлар аралашмаси хосил бўлади, у печдан конденсацион системага ўтади. Бу ерда реакция махсулотлари таркибида осон учувчан суюлик буғлари бўлган газга ва таркибида кўп миқдорда тўйинмаган углеводлар, спирт, эфир ва карбонил бирикмалар учрайди. Қ имматли махсулотлар бўлган суюқ конденсатга бўлинади. Суюқ конденсатдан фойдаланиш жараённи тежамли бўлишда мухим рол ъ ўйнайди. Бу суюқлик таркибида сирка ал ъ дегид, эфир, бутил ҳамда гексил спиртлар ва бошқа моддалар бор. Дивинил газ таркибида қолади. У скрубберларда газ холидаги псевдобутилен 1 ва учувчан суюқликларнинг буғлари билан биргаликда керосинда эритиб олинади. Скруббер системаси орқали ўтиб кетадиган газ чиқинди хисобланади. У асосан водород ва этилендан иборат. К еросин ёрдамида ушлаб қолинган махсулотлар хайдалади ва ректификация қилинади. Бунда, таркибида 15- 20% изо бутилен бўлган дивинил ажратиб олинади ва полимеризация қилинади. Дивинил, водород, этилен, и зо бутилен, эфир , сирка ал ъ дегид, бутил ва гексил спиртлар шу жараён натижасида хосил бўладиган энг асосий махсулотлардир. Бу махсулотлардан ташқари чиқиндилар таркибида яна йигирмага яқин турли химиявий функцияга эга бўлган моддалар, 35% турли хил чиқинди ҳ осил қилади. Бу махсулотнинг кўпчилиги химик-синтетиклар учун ни ҳ оятда қизиқарлидир. Адабиётлар 1. М.Абрамов “Фарғона катта химия ўлкаси”. “Ўзб” 1978й. 2. С.Гелғбух “Средняя Азия - район болғшой химии”. 1964г. 3. С.Тешабоев “Кўзда қора на из бўл”. 4. Наука в Узбекистане . “Фан” Тошкент 1974 йил. 5. Р.Тожиев, А.Юлдашев, Ш.Султонов “Ахмад Фарғоний махнавияти ва ме ъ роси” . Фағона 1998 йил.

Похожие

Халк хужалиги ва саноатда кенг фойдаланиладиган синтетик полимерлар вакиллари
Синтетик ювувчи моддаларни олиш усуллари ва ишлаб чиқариш технологияси
Техникада ва турмушда полимерлар
Юқори молекуляр бирикмалар
Диен углеводородлари (алкадиенлар)