Reaktsiya tezligiga ta‘sir qiluvchi omillar reagentlar kontsentratsiyasi stategik omil, - Химия - Рефераты

Reaktsiya tezligiga ta‘sir qiluvchi omillar reagentlar kontsentratsiyasi stategik omil,

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

124.5 KB

Reaktsiya tezligiga ta‘sir qiluvchi omillar reagentlar kontsentratsiyasi stategik omil, Reja: 1. Reaksiyaning tezligi temperaturaning ta‘siri 2. Reaksiya tezligiga reagentlar konsentratsiyasining ta‘siri 3. Eruvchining tabiati, ion kuchi

1.Har qanday reaksiyaning tezligi reaksiyaga kirishuvchi moddalarning tabiatiga, konsentratsiya, bosim, temperatura, yorug‘lik, katalizatorlar, erituvchining tabiati va boshqa sharoitlarga bog‘liq bo‘ladi . Temperaturaning o‘zgarishi reaksiya tezligiga juda katta ta‘sir etadi. Chunki harorat o‘zgarganda reaksiyaning tezlik konstantasi o‘zg a radi. Reaksiya borayotgan temperatura ko‘tarilagan sari reaksiyaning tezligi orta boradi va temperaturaning bu ta‘siri anchagina sezilarli bo‘ladi. Vant-Goff qoidasiga muvofiq gomogen reaksiyaning tezligi temperatura 10 0 ga ko‘tarilganda 2-4 marta ortadi. 0 0 da reaksiyaning tezlik konstantasi 1 ga teng bo‘lsa, 10 0 da 2 ga teng bo‘ladi; 20 0 da 4 ga 30 0 da 8 ga, 40 0 da 16 ga, 50 0 da 32 ga, 60 0 da 64 ga, 70 0 da 128 ga, 80 0 da 256 ga, 90 0 da 512 ga, 100 0 da 1024 ga teng bo‘ladi. Reaksiya tezligi shu tarzda geometrik progressiya tarzida ortib boradi. Reaksiya tezligining temperatura koeffitsenti tezlik konstantasining temperatura konstantasiga nisbatiga aytiladi va  (gamma) yubilan belgilanadi: t t k K 10   1889 yilda S.Arrenius tezlik konstantasi bilan temperatura o‘rtasidagi bog‘lanishni aniqladi va quyidagi formula bilan T B c k   lg k - reaksiyaning tezlik konstantasi С va B ayni reaksiya uchun xos konstantalar . Reaksiya tezligining temperatura o‘zgarishi bilan o‘zgarishi quyidagi diagramma orqali ko‘rinadi. Ko‘rinib turibdiki temperatura ortishi bilan reaksiya tezligi ortadi. Reaksiya issiqlik effektini to‘g‘ri va teskari protsesslarga oid ikki energetik miqdorlar ayirmasi deb qaraylik: 2 1 E E V    Е - reaksiyaning aktivlanish energiyasi. Tezlik konstantasining temperaturaga qarab o‘zgarishini miqdoriy jihatdan ifodalaydigan tenglama Arrenius Vant-Goff qonuni deb ataladi.

RT E e k k   0Molekulalar orasida bo‘ladigan har qaysi to‘qnashish natijasida ximiyaviy reaksiya vujudga kelavermaydi. Molekulyar kinetik nazariyaga muvoqiq, temperatura 10 0 ko‘tarilganda reaksiya tezligi taxminan 2% ortishi kerak, ammo reaksiya tezligi temperaturaning ko‘tarilishi yuilan juda tez ortadi; masalan, temperatura 10 0 ko‘tarilganda reaksiya tezligi 100-200% ortadi. Arrenius tenglamasini Vant-Goffning izoxara tenglamasidan keltirib chiqariladi: 2 ln RT V dt K d c   Reaksiyaning issiqlik effektini to‘g‘ri teskari protsesslarga oid ikki energetik miqdorlar ayirmasi deb qaraylik: 2 1 E E V    Bu tenglamadan: 2 ln RT E dT k d  kelib chiqadi. Uni integrallab: B RT E k   ln tenglama hosil bo‘ladi. Bu tenglamalardagi E -reakqiyaning aktivlanish energiyasi deb ataladi. B -intergallash konstantasi ТR E ek k   0 Tezlik konstantasining temperaturaga qarab o‘zgarishini miqdoriy jihatdan ifodalaydigan bu tenglama Arrenius-Vant-Goff qonuni deb ataladi. Agar reaksiyaning tezlik konstantasi qiymatlari T 1 va T 2 temperaturalarda topilgan bo‘lsa, bu qiymatlarda foydalanib, reaksiyaning aktivlanish energiyasini hisoblab chiqish mumkin. Aktivlanish nazariyasi: 1.Molekulalar orasida bo‘ladigan har qaysi to‘qnashish natijasida ximiyaviy reaksiya yuzaga kelavermaydi. Ularning faqat bir qismi reaksiyani vujudga keltiradi. 2.Moleklyar –kinetik nazariyaga ko‘ra, temperatura 10 0 ko‘tarilganda reaksiya tezligi taxminan 2% ortishi kerak edi. Lekin, reaksiya tezligi temperaturaning ko‘tarilishi

bilan juda tez ortadi; masalan, temperatura 10 0 ko‘tarilganda reaksiya tezligi 100-200% ortadi. 3.Ba‘zi moddalar odatdagi temperaturada uzoq vaqt aralash holda bo‘lsa ham ular orasida ximiyaviy reaksiya sodir bo‘lmaydi. Lekin, aralashma qizdirilsa reaksiya ancha tez boradi. Reaksiyada molekulalar orasdagi to‘qnashishlar soniga bog‘liq holda, ularning tezliklari turlicha bo‘ladi. 4.Agar molekulalar orasida bo‘ladigan har qaysi to‘qnashish natijasida ximiyaviy reaksiya vujvdga kelsa edi, barcha reaksiyalar yashin tezligida sodir bo‘lishi kerak edi. Shu holatlar hisobga olinib, aktivlanish nazariyasi yaratildi. Hamma molelular orasida bo‘ladigan to‘qnashuvlar natijasida ximiyaviy reaksiya vujudga kelavermaydi, reaksiya ortiqcha energiyaga ega bo‘lgan aktiv molekulalar orasidagi to‘qnashuvlar natijasidagina maydonga keladi. Molekula ximiyaviy reaksiyaga kirish uchun u to‘qnashish yoki boshqa biror ta‘sir natijasida ortiqcha energiyaga ega bo‘lishi kerak. Aktiv molekulalarning soni ham juda kam bo‘ladi. Ayni reaksiya amalga oshishi uchun zarur bo‘lgan eng kichik qo‘shimcha energiya miqdori reaksiyaning aktivlanish energiyasi deyiladi. U odatda 1g mol uchun o‘lchanadi va bir necha ming kichik kaloriya bilan o‘lchanadi. Ximiyaviy reaksiyaning tezligi aktiv va aktivmas molekulalar orasidagi nisbatga bog‘liq. Bu nisbat Boltsman qonuniga binoan, quyidagi tenglama bilan ifodalanadi:RTE e N N   0 1 N 1 -aktiv molekulalar soni , N 0 -barcha molekulalar soni E-aktivlanish energiyasi, T-absolyut temperatura R-gaz konstantasi (1,987 kal/mol. grad.) Formuladagi RT E e ifoda “taqsimlanishi funktsiyasi” deb ataladi. Temperatura ko‘tarilishi bilan taqsimlanish funktsiyasi tez ortadi. Aktivlanish nazaroiyasi asosida 1) reaksiya tezligining molekulalar to‘qnashishi soniga to‘g‘ri kelmasligini, 2) reaksiya tezligining temperatura koeffitsenti juda katta ekanligini izohlab beradi.

AKTIV KOMPLEKS NAZARIYASI “Aktiv kompleks” (yoki “o‘tar holat”) nazariyasiga muvofiq dastlabki moddalar “aktiv kompleks”orqali reaksiya mahsulotlariga o‘ta oladi. Masalan, H 2 va J 2 o‘zaro to‘qnashganda aktiv kompleks H 2 ... J 2 bunyodga keladi. Aktiv kompleksda H – H va J – J masofalar uzluksiz ravishda kattalasha boradi, lekin H – J masofa uzluksiz ravishda qisqaradi. Buning natijasida H – H va J – J tipidagi bog‘lanishlar uziladi, H – J tipidagi bog‘lanishlar esa hosil bo‘ladi: Bu reaksiya “aktiv kompleks” orqali amalga oshganligi sababli protsessning aktivlanish energiyasi 40 kkal ga teng bo‘ladi; vaholanki dastlabki moddalarning atomlarga batamom parchalanish energiyasi 140,4 kkal ga teng (ya‘ni H 2 ning va J 2 ning atomlarga parchalanish energiyalari yig‘indisi 104,2 kkal +36,2 kkal =140,4 kkal ). Demak, reaksiyaning aktivlanish energiyasi dastlabki moddalarni atomlarga batamom parchalanish energiyasi dastlabki moddalar aktiv kompleks orqali reaksiya mahsulotlariga o‘tganida sistema energenik jihatdan ko‘proq manfaat ko‘radi. Shuning uun ham ko‘pchilik reaksiyalarning mexanizmi (ya‘ni qanday qilib ximiyaviy reaksiya sodir bo‘lishi) aktiv kompleks nazariyasi asosida izoh qilina oladi. 1953 yilda Eyring va u bilan bir vaqtda Polyani taklif qilgan bu nazariya reaksiyaning aktivlanish energiyasini aniq ifodalab berdi. “Reaksiyaning aktivlanish energiyasini dastlabki moddalrni “aktiv kompleks” holatiga o‘tkazish uchun zarur bo‘lgan energiya miqdoridir”. REAKTSIYANING AKTIVLANISH ENTROPOGIYA Reaksiya tezligi faqat aktivlanish energiyasiga emas, balki molekula tarkibidagi atomlar va atom gruppalarining joylanishiga, ularning katta kichikligiga va shakllariga ham bog‘liqdir. Ba‘zan, energiyasi reaksiyaning aktivlanish energiyasiga teng bo‘lgan to‘qnashuvlar (hatto undan ham katta qiymatli energiyaga ega bo‘lgan to‘qnashuvlar) natijasida ham reaksiya amalga oshmasligi mumkin.

Ikkita vodorod atomning o‘zaro to‘qnashishini ko‘zdan kechiraylik. Vodorod atomining elektron buluti sferik-simmetrik shaklga ega bo‘lganlgi uchun bu atomlar o‘zaro qaysi yo‘nalishda to‘qnashishi hech qanday ahamiyatga ega emas. Ular qanday yo‘nalishda to‘qnashmasin, bari bir elektron bulutlar o‘zaro qoplaniveradi. Xlorning uchta p -orbitalidan faqat bittasida toq elektron bo‘ladi (qolgan ikkitasi juftlangan elektronlar bilan band). Agar vodorod atomi ana shu toq orbitalga kelib urilsagina, ximiyaviy reaksiya sodir bo‘ladi. Agar vodorod atomi xlorning boshqa p -orbitallariga kelib urilsa, H bilan Cl orasida bog‘lanish hosil bo‘lmaydi. Reaksiya amalga oshishi uchun xlorning yakka elektronli r-orbitaliga vodorod atomi kelib urilishini ta‘minlashi kerak. Misolimizda xlor atomining muvofiq burilishi ehtimolligi: bilan ifodalanadi. Agar w ning nftural logarifmini Boltsman konstantasi k ga ko‘paytirsak, aktivlanish entropiyasi kelib chiqadi:w k Sакт ln   Agar актS ni Avogadro soniga ko‘paytirsak, 1 mol modda uchun hisoblangan aktivlanish entropiyasini olamiz: w R w k N N S S A A акт акт ln ln       bundan R S w акт . ln  yoki R Sакт e w .  kelib chiqadi. Zarrachaning reaksiya uchun muvofiq burilish ehtimolligi qanchalik katta bo‘lsa, reaksiya tezligi shunchalik katta bo‘ladi; binobarin tezlik konstantasi ham shunchalik katta bo‘ladi. Demak, k ning o‘zi R Sакт e . ga proportsional deyish mumkin: R Sакт e k .  Agar reaksiyaning tezlik konstantasi bilan aktivlanish energiya orasida: Tакт R E e c k .   

tenglama bilan ifodalanadigan bog‘lanish borilgini nazarga olsak, k uchun quyidagi tenglamani yoza olamiz:R S R E акт tакт e e k    . Agar proportsionallik koeffitsentini kiritsak: R S R E акт tакт e Ze k    . tenglamasiga ega bo‘lamiz. (bu yerda Z –propotsionallik koeffitsenti). Bu tenglamadagi R Sакт e . qiymati – sterik ko‘paytuvchi nomi bilan yuritiladi. Sterik ko‘paytuvchi ifodasida temperatura yo‘q, chunki zarrachalarning muvofiq burilishi temperaturaga bog‘liq emas. GETEROGEN REAKSIYALAR Agar reaksiyada qatnashayotgan moddalar boshqa-boshqa fazalarga mansub bo‘lsa, bunday reaksiyalarni geterogen reaksiyalar deb yuritiladi . Gaz muhitida boradigan ba‘zi reaksiyalarga idish devorlari ta‘sir etganligidan, bu reaksiyalar qatoriga kiradi. Eritmada boradigan ba‘zi reaksiyalar ham geterogen reaksiyalar qatoriga kiradi. Geterogen sistemalardagi ximiyaviy reaksiya asosan fazalar chegarasidagi sirtlarda boradi. Fazalar chegarasidagi sirt boradigan geterogen reaksiyalarning kinetikasi uch bosqichdan iborat: 1) dastlabki moddalarning reaktsion zonaga kelishi (bu bosqich diffuziya tufayli amalga oshadi); 2) ximiyaviy reaksiyalar sodir bo‘ladigan bosqich; 3) reaksiya mahsulotlarining reaktsion zonadan chetlanishi (bu bosqich ham diffuziya tufayli amalga oshadi). Temperatura va moddalar konsentratsiyasini shunday idora qilish mumkinki, natijada reaksiyaning tezligi moddalarning chegara sirtiga kelish va sirtdan qaytish tezligidan ortiq bo‘ladi. Bunday sharoitda reaksiyaning diffuzion sohasi deyiladi; bu holda diffuziya sekin sodir bo‘lganligi sababli reaksiyaning tezligi diffuziya tezligi bilan o‘lchanadi. Agar moddalarning chegara sirtiga kelishi va undan qaytishi tez sodir bo‘lsa- yu, reaksiyaning kinetik sohasi deb ataladi, chunki umumiy protsessning tezligi diffuziya tezligi bilan emas, reaksiya tezligi bilan o‘lchanadi.

ERISH TEZLIGI Ko‘pincha moddalarning erish tezligi eriydigan moddaning diffuziya tezligi bilan belgiladi. Moddalarning erish protsessiga temperatura, aralashtirish, moddaning mayda- yirikligi ham ta‘sir etadi. Eriyotgan modda to‘yingan eritma qavati bilan o‘ralgan bo‘ladi. Moddaning ma‘lum bir payt erish tezligi diffuziya koeffitsentiga, eriydigan modda va eritma o‘rtadagi chegara sirtiga va hajm birligiga yana erish mumkin bo‘lgan modda miqdoriga to‘g‘ri proportsional :V c c DS dt dc ) (1  Bu yerda D– diffuziya koeffitsenti, S -chegara sirti, s-eritma konsentratsiyasi, c 1 - to‘yingan eritma konsentratsiyasi, V -eritmaning hajmi,  -eriydigan moddani o‘rab olgan to‘yingan eritmaning qavatining qalinligi. Agar erish vaqtida V, S va  kattaliklar o‘zgarmas deb qabul qilinsa, erish tezligi: ) (1 c c k dt dc   Formula bilan ifodalanadi; bu yerda  V DS k . Demak, bu sharoitda erish protsessini monomolekulyar reaksiya deb qarash mumkin. Modda erigan sari uning erish tezligi kamaya boradi. ZANJIR REAKSIYALAR Valentliklari to‘yinmagan aktiv zarrachalar (erkin atom, radikal va g‘alayonlangan molekulalar) ishtirokida ketma-ket bosqichlar bilan boradigan reaksiyalar zanjir reaksiyalar deyiladi. Zanjir reaksiyalar qatoriga yonish, portlash va juda ko‘p fotoximiyaviy reaksiyalar kiradi. Bu reaksiyalarning tezlik tenglamalari oddiy reaksiyalarnikiga qaraganda ancha murakkab bo‘ladi. Zanjir reaksiyalarning mavjudligini birinchi marta 1905yilda N.F.Shilov, so‘ngra 1913 yilda Bodenshteyn HCl ning yorug‘lik ta‘sirida hosil bo‘lish reaksiyasi misolida

ko‘rsatadilar. 1923 yilda Xristiansen va kramerslar zanjir reaksiyalar haqidagi tasavvurni oddiy issiqlik reaksiyalar haqidagi tasavvur bilan almashtirishga urinib ko‘rdilar. Zanjir reaksiya lar umumiy nazariyasi XX asrning 30-yillarida akad. N.N.Semenov tomonidan yaratildi. Zanjir reaksiyalarning mexanizmi N.N.Semenov va S.N.Xinshelvud tomonidan mufassal tekshirildi. Zanjir reaksiyalar tezligi idish diametriga, reaktsion aralashmada boshqa moddalarning bor-yo‘qligiga bog‘liq bo‘ladi. Zanjir reaksiyalar, ba‘zan tez boshlamay, bir oz vaqt o‘tgach boshlanadi. N.N.Semenovning zanjir reaksiyalar nazariyasiga ko‘ra, zanjir reaksiya boshlanishi uchun birinchi shartaktiv markazlarning hosil bo‘lishidir. Aktiv markazlar vazifasini valentliklari to‘yinmagan atom va radikallar bajaradi. Aktiv markazning (atom yoki radikallarning) hosil bo‘lishi zanjirning vujudga kelish reaksiyasi deb yuritiladi . Aktiv markazlar: zanjirning uzilish, zanjirning tarmoqlanish va zanjirning davom etishi reaksiyalariga kirisha oladi. Har qanday zanjir reaksiyani uch qismdan iborat deb qarash mumkin: 1) zanjirning vujudga kelish reaksiyasi yoki “boshlama reaksiya”, 2 ) reaksiyalar zanjiri (zanjirning davom etish va tarmoqlanishi) va 3) zanjirning uzilishi . N.N.Semenov nazariyasi bir qancha tajribalar bilan uzil-kesil isbot qilindi. Misol tariqasida vodorod va xlordan vodorod xlorid hosil bo‘lishini ko‘rib chiqish mumkin. Bu reaksiya quyidagi sxema bo‘yicha boradi: energiya boshlama reaksiya:* 2 2Cl Cl  reaksiyalar zanjiri : * 2 * H HCl H Cl    * 2 * Cl HCl Cl H    * 2 * H HCl H Cl    va hokazo. Demak, dastlab xlor molekulalari nur yutib (yoki boshqa energiya yutib), aktiv atomlarga ajraladi. Hosil bo‘lgan aktiv atomlar vodorod molekulalari bilan reaksiyaga kirishib, vodorod xlorid molekularini va aktiv vodorod atomlarini hosil qiladi. Reaksiyalar zanjirini tashkil etuvchi har qaysi reaksiyani “zanjir bo‘g‘ini”, ya‘ni zvenosi deb qarash mumkin. Ularning har birida bittadan aktiv zarracha reaksiyaga kirishib, uning o‘rniga bitta boshqa zarracha va bir molekula HCl hosil bo‘ladi. Bu yerda bitta aktiv zarracha o‘rniga yana bittagina aktivq zarracha hosil bo‘layotgani uchun

tarmoqlanmagan zanjir reaksiya vujudga keladi. Agar “bo‘g‘in” reaksiyada bir aktiv zarracha yo‘qolib, uning o‘rniga ikkita, uchta va hokazo aktiv zarracha hosil bo‘lsa, bu holda tarmoqlangan zanjirga ega bo‘lamiz. Zanjir reaksiyaning muhim xususiyatlaridan biri zanjir uzunligidir. Zanjir reaksiyada bir aktiv markaz vujudga keltirgan oddiy reaksiyalarning (zvenolarning) soni zanjirning uzunligi deyiladi. Aktiv zarrachalar bir-biri bilan birikkanida (; * * HCl Cl H   ;2 * * Cl Cl Cl   2 * * H H H   ) reaksiyalar zanjir uzilishi mumkin. Aktiv zarrachalar devorga urilganida ham zanjir uzila oladi. Lekin zanjirlar benihoya tarmoqlanganida va issiqlik reaktsion muhitdan chetlanishga ulgura olmagan hollarda portlash ro‘y beradi. Portlash nihoyatda tez boradigan ekzotermik reaksiyadir. Masalan, qaldiroq gazning portlash reaksiyasida aktiv zarrachalar * 2 2 2 O O H O H    ва * 2 2 2 HOOH  hosil bo‘lib, zanjir quyidagicha davom etadi:               * 2 * * * 2 2 * 2 * 2 2 * * * 2 * 2 OH O H H OH O H H H O H O H H OH H OH H O (reaksiyalar zanjiri) * * 2 * О OH O H    (bu zanjir yuqori temperaturadagina vujudga keladi). Hosil bo‘lgan bu radikallar zanjir reaksiyani davom ettiraveradi. Aktiv zarrachalarning idish devoriga urilishi va aktiv zarrachalarning o‘zaro to‘qnashishi natijasida zanjir uzilishi mumkin; yuqori bosim sharoitida bu hodisa tez yuz beradi. Idish devorida boradigan reaksiyalar portlashga qarshi reaksiyalardir. Portlash qarshilik ko‘rsatish maqsadida reaktsion muhitga qo‘rg‘oshin tetraetil kiritiladi. Bu modda reaktsion muhit ichida idish devori roli o‘ynaydigan juda mayda qo‘rg‘oshin changallari hosil qiladi; qo‘rg‘oshin zarrachalari sirtida aktiv radikallar adsorbilanishi tufayli portlashni yuzaga chiqaradigan zanjirlar uziladi. Ana shuning uchun ham benzin va havo aralashmasi o‘t olib ketmasligi uchun benzinga qo‘rg‘oshin tetaetil yoki temir karbonil ko‘shiladi. Faqat portlash reaksiyalari emas, balki boshqa xil reaksiyalar (uglevodlarning oksidlanishi, polimerlanish reaksiyalari, biologik protsesslar, atom yadrolarining parchalanishi) ham zanjir reaksiyalar mexanizmiga egadir.

Похожие

Reaksiya tezligiga ta‘sir qiluvchi omillar reagentlar kontsentratsiyasi stategik omil, harorat, erituvchining tabiati, ion kuchi

Fermentlarning reaktsiya tezligiga ta‘sir etuvchi omillar va faolik markazi

Ximiyaviy reaktsiya tezligiga erituvchilarning ta‘siri

Analitik ryeaktsiyalar. Kationlarning analitik gruppalarga bo’linish printsiplari

Kimyoviy kinetika. Kimyoviy reaksiyaning tezligi haqida tushuncha. Massalar ta’siri qonuni