Radikal va fotokimyoviy polimerlanish - Химия - Рефераты

Radikal va fotokimyoviy polimerlanish

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

55.5 KB

Radikal va fotokimyoviy polimerlanish Radikal polimerlanishda aktiv markaz erkin radikallar ta’sirida vujudga keladi. Erkin radikallarda juftlashmagan –toq elektronning borligi ularning turli monomerlar bilan tezda reaksiyaga kirishishiga imkoniyat yaratadi. Natujada o’sish imkoniyatiga ega aktiv markaz hosil bo’ladi: R ` + CH 2 = CHX → R – CH 2 - ` CHX Polimerlanish reaksiyasi harorat ta’sirida olib borilganda (termik polimerlanish) aktiv markazning paydo bo’lishi qo’shbog’ uzilishi hisobiga sodir bo’ladi: t 0 CH 2 = CHR → `CH 2 - `CHR Buning natijasida monomer molekulasi biradikalga aylanib, o’sish reaksiyasi biradikalning har ikkala tomoni bo’ylab davom etadi: t 0 `CH 2 - `CHR + CH 2 = CHR → `CH 2 – CHR – CH 2 - `CHR Biroq termik polimerlanish reaksiyasi juda sust boshlanadi, temperaturani ko’tarishgina reaksiyani tezlashtiradi. Ba’zi monomerlar, jumladan vinilasetat, vinilidenxlorid, akrilonitril kabi monomerlar temperatura ta’sirida mutloqo polimerlanmaydi. Sterol, metilmetakrilat va ularning hosilalari qizdirilganda polimerlaninsh ancha tezlashadi. Yorug`lik nuri energiyasi tasirida polimerlanish fotoximiyaviy polimerlanish deyiladi. Bunda monomer molekulasiga kvant nur energiyasi yutilishi natijasida erkin radikal hosil bo`ladi. Dastlabki kvant energiya yutilishi bilan monomer molekulasi qo`zg`algan holatga o`tadi: CH 2 = CHR + hv → `CH 2 - `CHR Bu yerda hv - nurning bir kvant energeyasi bo’lib, u Plank doimiyligi (h) ni to’lqin tebranish tezligi (v) ga ko’paytmasiga teng.

Tarkibida galoid atomi bo’lgan monomerlarning ushbu usul bilan aktiv markazlar hosil qilishi oson. Masalan, issiqlik ta’sirida mutlaqo polimerlanmaydigan vinilxlorid ul’trabinafsha nuri ta’sirida -35 0 da ham polivinilxlorid hosil qiladi. Nur ta’sirida boruvchi polimerlanish jarayonlarining ko’pchiligida nur yog’dirish to’xtatilgandan keyin ham polimerlanish davom eta beradi. Biroq bunda reaksiya tezligi tobora kamayib, ma’lum vaqtdan keyin mutlaqo to’xtaydi. Fotoximiyaviy polimerlanishning tezligi, asosan nurning intensivligiga bog’liq. Monomer molekulalari erkin radikalga aylanishi uchun unga ta’sir etadigan nurning to’lqin uzunligi 3000 0 A atrofida bo’lishi kerak. Fotopolimerlanish jarayonida temperaturaning ko’tarilishi zanjirning o’sish tezligini oshiradi, biroq aktiv markaz paydo bo’lish tezligi o’zgarmaydi. Bu molekula massasi anchagina katta bo’lgan polimer hosil bo’lishiga olib keladi. Fotopolimerlanish jarayonining tezligini oshirish maqsadida sistemaga nur ta’sirida oson parchalanib, radikal hosil qiluvchi sensibilizatorlar qo’shiladi. Monomer molekulalarini, shuningdek α, β, γ nurlar , roentgen nurlari, tezlashtirilgan elektronlar va boshqa yuqori energiyali zarrachalar yordamida radikalga aylantirib polimerlash mumkin. Bunday jarayon radiasion polimerlanish jarayoni deyiladi. Radiasion polimerlanish jarayoni boshlanish davrida fotoximiyaviy polimerlanish qonunlariga bo’ysinadi. Jarayon oxirida qo’shimcha reaksiyalar sodir bo’lib, reaksiya mexanizmi murakkablashib ketadi. Buning asosiy sababi katta energiyali nurlarning sistemadagi atomlar, atomlar gruppasi va qo’shbog’larga murakkab ta’sir ko’rsatishi va ular atrofidagi electron bulutlar yunalishini jiddiy o’zgartirib yuborishidadir. Radiasion polimerlanish jarayonining asosiy xususiyatlaridan biri shuki, uning natijasida nur ta’sirida polimer molekulalari hosil bo’libgina qolmay, balki bir vaqtning o’zida shu makromolekulalarning parchalanishi ham sodir bo’ladi. Natijada chiziqsimon polimer zanjirlari o’rniga choklangan va tarmoqlangan makromolekulalar hosil bo’ladi. Makromolekula uchidagi erkin radikal yo’qolsa, polimer zanjiri uziladi.

Masalan, o’sayotgan ikki polimer zanjiri o’zining erkin radikallari bilan uchrashib, o’sishdan to’xtashi mumkin (rekombinasiya usuli): hv R - CH 2 - CH 2 ` + `CH 2 - CH 2 - R → R - CH 2 - CH 2 - CH 2 - CH 2 - R Yoki o’sayotgan makroradikal o’zining toq elektronini juftlashtirib, yangi qo’shbog’ hosil qilishi mumkin (disproporsiya usuli): R - CH 2 - CH 2 - CH 2 - CH 2 – → R - CH 2 - CH 2 – CH = CH 2 ↓H R - CH 2 - CH 2 - CH 2 - → R - CH 2 - CH 2 – CH 3 Temperatura va nurlar tasirida polimerlanish jarayonlaridan inisiatorli polimerlanish o`zining osonligl va kam energiya talab qilishi bilan ajralib turadi. Shu sababli deyarli barcha monomerlarni polimerlashda reaksiya maxsus inisiatorlar ishtirokida olib boriladi. Inisiatorlarning ahamiyati ularning osonlik bilan parchalanib, erkin radikallar hosil qilishidadir.Ularning parchalanishi kam energiya talab qiladi va tezda aktiv markazlar hosil qilib reaksiyani tezlashtirishda muhim rol o`ynaydi. Reaksiyani boshlab bergan inisiator zarralari polimer molekulalarining tarkibida kimyoviy bog` bilan ulanib qoladi. Inisiatorlarga misol qilib benzoil peroksid, vodorod peroksid, azo –bis-izo butironitril va natriy, kaliy, ammoniy persulfatlarni ko`rsatish mumkin. Polimerlanish jarayonini boshlab yuborish uchun reaksion muhitga monomer og`irligining 0,1-1 prosenti miqdorida inisiator qo`shish kifoya. Masalan benzoil peroksid 60 0 va undan yuqori temperaturada qizdirilganda ikkita benzoat gruppali erkin radikal hosil qiladi. O O O || || || C 6 H 5 –C – O – O – C - C 6 H 5 → 2 C 6 H 5 – C - O` Benzoat radikallar parchalanishni davom ettirib, fenil gruppali erkin radikallar hosil qilishi mumkin: O

|| C 6 H 5 – C –O` → C 6 H 5 ` + CO 2 Har ikkala – benzoat va fenil radikallar monomer molekulalari bilan birikib, polimerlanishning aktiv markazlarini hosil qila oladi. Azo-bis-izobutironitril ham o’zidan bir molekula azot ajratib, ikki erkin radikal hosil qiladi va vinil monomerlarning polimerlanish reaksiyasini boshlab beradi. CH 3 CH 3 CH 3 | | | NC – C – N = N - C – CN → 2NC – C` + N 2 | | | CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 | | NC – C` + CH 2 = CH → NC – C - CH 2 – CH` | | | | CH 3 COOH CH 3 COOH Bulardan tashqari, sanoatda keng ko’lamda ishlatiluvchi inisiatorlar qatoriga kumolgidroperoksid C 6 H 5 C(CH 3 ) 2 – O – O - H, uchlamchi butilgidroperoksid (CH 3 ) 3 C- O – O – H, uchlamchi butilperoksid (CH 3 ) 3 – C – O – O – C (CH 3 ) 3 , kaliy persul’fat K 2 S 2 O 8 , ammoniy persul’fat (NH 4 ) 2 S 2 O 8 va boshqalar kiradi. Radikal mexanizmdagi zanjirli polimerlanishning muhim xossalaridan biri – aktiv markaz yoki o’sayotgan polimer radikallarining reaksion muhitdagi ikkilamchi birikmalar bilan to’qnashib, o’sish markazini behuda o’zatib

yuborishidan iborat. Masalan, muhitda to’yingan modda molekulasi AB bo’lsin. Agar polimer radikali etarli energiyaga ega bo’lsa-yu AB bilan to’qnashsa, uni parchalab yuborishi mumkin. Natijada o’sayotgan polimer radikali to’yingan moddaning bir qismini o’ziga biriktirib so’nadi. To’yingan moddaning qolgan qismi esa, radikal holiga o’tadi. U yana monomerga ta’sir qilib, uni o’sish markaziga aylantiradi: R – CH 2 – CHX` + AB → R – CH 2 – CHX – A + B` B`+ CH 2 = CHX → B – CH 2 – CHX` Natijada polimerning o’sayotgan molekulasi bir necha zanjirga bo’linadi va uning molekulyar massasi kamayadi. Temperatura ko’tarilgan sari kuchayadigan bu jarayon tez-tez uchrab turadi. Misol tariqasida, etilenning tetraxlormetan ishtirokida polimerlanishini ko’rsatish mumkin: R – CH 2 – CH 2 – CH 2 – CH 2 ` + CCl 4 → R – CH 2 – CH 2 – CH 2 – CH 2 – Cl + `CCl 3 ` CCl 3 + CH 2 = CH 2 → CCl 3 - CH 2 - `CH 2 Bunday jarayondan foydalanib, etilen va tetraxlormetanning o’zaro miqdoriy nisbatlarini o’zgartirish bilan polimerning molekulyar massasini oshirish yoki kamaytirish mumkin. Bunday moddalaodatda regulyatorlar deb ham ataladi. Hozirgi zamon polimer sanoatuda regulyatorlar keng qo’llaniladi. Polimerlanish reaksiyasini butunlay to’xtatuvchi moddalar ingibitorlar deb ataladi. Ingibitorlarga gidroxinon misol bo’ladi. U o’sib borayotgan polimer zanjiridan vodorodni tortib olib, semixinonga aylanadi, zanjirda esa, qo’shbog’ hosil bo’ladi. Hosil bo’lgan semixinon gruppa yana bir makroradikal yoki aktiv markaz bilan birikib, ularni ham o’sishdan to’xtatadi, ya’ni zanjir uziladi. 2R – CH 2 – CHX – CH 2 – CHX`+ O= =O → R-CH 2 -CHX-CH= CHX + HO - - O -

-CHX – CH 2 – CHX – CH 2 – R O’sayotgan zanjirning uzilishi umumiy reaksiya tezligini pasaytiradi, natijada molekulaning uzunligi ham kamayadi. Ba’zi ingibitorlar reaksiyaning boshlang’ich davrida barcha aktiv markazlarni so’ndiradi. Bunda polimerlanish ingibitor tugagandan keyingina boshlanadi. Amalda ingibitorlar sifatida ko’p atomli fenollar, ayniqsa gidroxinon, pirokatexin,piragallol, aromatik aminlar, nitrobirikmalar, jumladan nitrobenzol, pikrin kislota, asetat tuzlar; noorganik moddalardan oltingugurt, yod, mis, temir va xrom elementlarining oksidlari ko’proq ishlatiladi. Monomerlarni o’zoq joylarga jo’natish va ko’p miqdorda saqlash uchun ingibitorlardan keng ko’lamda foydalaniladi. Monomerlarni o’z- o’zidan polimerlanishdan saqlash maqsadida ularga 0.5 – 1.5 % gacha ingibitor qo’shish kifoya. Radikal polimerlanishning borishi temperaturaga bog’liq. Temperaturaning ko’tarilishi muhitda aktiv markazlarni ko’paytiradi va ular temperatura ta’sirida serharakat bo’lib polimerning o’sish tezligi oshadi. Temperatura ta’sirida o’sayotgan zanjirlarning bir-biri bilan yoki aktiv markaz bilan to’qnashish tezligi ya’ni makroradikallarning uzilish tezligi ham ortadi. Demak bir tomondan polimer molekulalarining uzunligi ortib borsa, ikkinchi tomondan zanjirning uzulish tezligi oshib, molekulyar massaning qisqarishiga sabab bo’ladi. Sistemada aktiv markazlar qancha ko’p bo’lsa, makromolekulalarning o’chami shuncha qisqa bo’ladi, aksincha aktiv markazlar qancha kam bo’lsa, makromolekulalar soni ham shuncha kam bo’ladi va ular uzayishiga imkoniyat bo’ladi. Ul’trabinafsha va radiasion nurlar ta’sirida boruvchi reaksiyalarda polimerlanish tezligi temperaturaga unchalik bog’liq emas. Bunda u asosan, nurning intensivlikdarajasiga bog’liq va quyidagi tenglama bilan ifodalanadi: V= K√I Bu tenglamada V-polimerlanish tezligi, K-reaksiya tezligi konstantasi va I-nurning intensivlik darajasi. Radikal polimerlanishda inisiator miqdorining muhim ahamiyati bor. Inisiator miqdorining ortib borishi va uning parchalanishi natijasida aktiv

markazlar soni ko’payib, polimerlanish tezlashadi, polimerning molekulyar massasi esa kamayadi. Shunday qilib, polimerlanish tezligi inisiator konsentrasiyasining ildiz ostidagi qiymatiga to’g’ri proporsionaldir: V= K√i bu tenglikda V-polimerlanish tezligi, K-reaksiya tezligi konstantasi, i- inisiator konsentrasiyasi. Polimerlanish darajasi esa, inisiator konsentrasiyasining ildiz ostidagi qiymatiga teskari proporsionaldir: P=K*1/√ i bu erda P-polimerlanish darajasi.

Adabiyotlar : 1. Семчиков Ю . Д . Высокомолекулярные соединения . М .: АСАДЕМА , 2005, 367 с . 2 . Мусаев У.Н., Бабаев Т.М., Курбанов Ш.А., Хакимжонов Б.Ш., Мухамедиев М.Г. Полимерлар кимёсидан практикум. Тошк.: Университет, 2001. 3 . Тагер А.А. Физико-х и мия полимеро в . Учебное пособие. М.: Химия, 1978. 4 . Стрепихеев А.А. Деревицкая В.А . Основ ы химии в ы соко м олекулярн ы х соединений. Учебное пособие, М.: 1976. 5 . Оудиан Дж. Основ ы химии полимеров. М.: Химия, 1978 6. Шур А . М . В ыс окомолеку л ярн ы е соединения. Учебник, М.: Высшая школа, 1981.

Похожие

Radikal polimerlanish jarayonlari

Radiatsion va termik polimerlanish

Anionli polimerlanish

Kationli polimerlanish

Ionli polimerlanish