Органик кимёнинг назарий концепциялари - Химия - Рефераты

Органик кимёнинг назарий концепциялари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

126 KB

Органик кимёнинг назарий концепциялари РЕЖА: 1. Биринчи о рганик бирикмалар 2. Органик бирикмалар алхимия даврида 3. Янги маълумотлар 4. Бутлеров назарияси 5. Органик кимё фан сифатида .

Органик химия ҳам бошка фанлар каби инсоннинг амалий фаолияти асосида вужудга келган. Кишилик жамияти ривожланишининг барча бос қ ичларида органик моддаларнинг амалий а ҳ амияти ни ҳ оятда катта б ў лган. Органик моддалар инсон ов қ атининг таркибини ташкил қ илади, кийим ва пояфзал тайёрлашда, э ритиш ва иситишда, к ў пинча қ урилиш материаллари, ме ҳ нат қ уроллари ( ёғ оч) ва бош қ алар тайёрлашда ишлатилади. Ў симликлар уру ғ идан ажратиб олинадиган ёғ ва мой, шакар (асал холида), турли хил смола ҳ амда мум, ў симлик ё ки хайвонлардан олинадиган б ўёқ моддалар (моллюскалардан олинадиган- қ ирмизи, қ изил пигментли хашаротлардан олинадиган б ўёқ - қ ош иқ ни), ў симликлардан ё ки қ азиб олинган соллардан олинадиган хушб ў й моддалар қ адим замонларда ёқ турмушда ишлатилар эди. Ў симликларнинг шакарли шираси биж ғ иши натижасида ҳосил б ў ладиган вино ва бу винони ачитиб олинадиган сирка кишиларга жуда қ адим замонлардан маълум. Турли хил ши ф обахш ў симликлар ва улардан тайёрланадиган ҳамда даволаш учун ишлатиладиган моддалардан ҳам кенг к ў ламда фойдаланилар эди. Органик моддарни ў рганишга қ адимги ва ў рта аср табиблари асос солдилар, хаттоки анча кейинги даврларда - 18 асрда органик моддаларни ў рганувчи химиклар, к ў пинча шифокор ё ки дорихона ходимлари б ў лар эди. Органик хи м ия бу даврда медицинага хизмат қ илар эди. Ҳар қ андай фаннинг ривожланишидаги биринчи қ адам ани қ топилган фактларни т ў плаш ва баён қ илишдан бошланади. Лекин бирор моддани та ъ рифлаш учун уни тоза холда олиш керак. Шунинг учун органик моддаларни ў рганишда эришилган муваффа қ иятлар уларни олиш ва тозалаш усулларининг такомиллашуви билан чамбарчас бо ғ лик эди. Учувчан ё ки осон кристалланадиган органик моддаларни олиш ва тозалаш осон.

Моддаларни хайдаш ва кристалга тушириш йули б и лан тозалаш жуда кадим замонлардан бери маълум. Шар қ алхимиклари сую қ ликларни хайдаш усулини такомиллаштирдилар. Улар винодан "вино рухини"- спиритус (спиритус-л о тинча "рух" деган с ў здир), сиркадан "дистилланган сирка “ олишга муваффак б ў лдилар. Бу ишлар Европада фа қ атгина 1200 йилга келиб маълум б ў лди. Алхимик Раймонд Лулл х 13-асрда винодан кетма - кет хайдаш йули билан деярли тоза спирт ажратиб олиш усулини ба ё н қ илиб берди. Лекин бу спирт таркибида ҳ ам хали бир оз сув бор эди. Кишилар узо қ ва қ тларгача ҳ амма ў симликларда б ў ладиган ва уларнинг ширасига нордон та ъ м берадиган кислота фа қ атгина битта сирка к ислотадир деб ўй лар эдилар. Фа қ ат 16 асрга келиб яна иккита органик кислотала р дан ҳ айдаш махсулотларидан бензой кислота ва табиий қ ахрабодан қ ахрабо кислота ажратиб олинди. 18 асрда қ атор о р ганик кислоталар чумоли кислота (чумоли ажратиб чи қ арадиган нордон сую қ ликлардан) лимон, олма, аксалат кислоталар, сут кислота (ачиган сутдан) ва бош қ алар ажратиб олинди. 18-асрда ў симлик ва хайвон ма ҳ сулотларидан кислоталардан таш қ ари бош қ а моддалар турли шакарлар, (лавлаги шакари, узум шакари ва сут шакари), кристал л холидаги модда-сийдик таркибига кирадиган мочевина олинди. Органик моддаларни тозалаш со ҳ асида айни қ са 18-асрнинг охирида рус академиги Ловиц катта юту қ ларга эришди. У биринчи б ў либ сувсиз (абсолют) спирт, кристал л холдаги тоза сувсиз сирка кислота, крахмал ва целлюлозадан узум шакари ва бош қ а к ў п бирикмалар олишга муваффа қ б ў лди. Тахминан 16-асрлардан ў симлик ва хайвонлардан олинадиган моддаларнинг химиявий ў згаришларни иситиш, турли кислота, иш қ ор ва бош қ а реагентлар таъсирида ў згариши ў рганила бошлади. Бу тажрибаларда табиатда мутла қ о учрамайдиган янги моддалар олинди. Масалан, спиртдан унга нисбатан янада учувчан б ў лган модда оддий эфир ва мураккаб эфирлар ,

нитрат эфири (нитрат кислота ва спиртдан), ацетат эфир (сирка кислота ва спиртдан) ва бош қ алар олинди. Ёғ очни қ уру қ хайдаб олинган сую қ махсулотда сирка кислота ва спиртли учувчан сую қ лик борлиги ани қ ланади. Бу сую қ ликдан фа қ ат 19 асрнинг бошларига к е либ одатдаги вино спиртига нисбатан учувчан б ў лган ёғ оч спирти (метил спирт) олинди. Швециялик химик Шееле 1783 йилда қў р ғ ошин оксиднинг ёғ лар билан ў заро таъсир ма ҳ сулотларидан шири н , лекин шакардан фар қ қ иладиган мо д да глицерин олди. 18 - асрнинг охирида газсимон органик моддалар: ў симлик қ олди қ лари бот қ о қ ликлар тагида чириши натижасида ҳосил буладиган алангаланувчи бот қ о қ лик гази (метан), виноспиртини сулфат кислота билан бирга қ издириш натижасида ҳосил б ў ладиган этилен ҳ а қ ида дастлабки маълумотлар олинди. 18 - асрнинг охирида химия фанида ў симлик ва хайвонлардан олинадиган айрим моддалар ҳақида қ ис қ ача маълумотларгагина эга эди. Тоза холда олинган органик моддаларнинг умумий сони 100 тага етмас эди. Бу моддалар орасида ҳ еч қ андай бо ғ ланиш топиб б ў лмас, шунинг учун уларни илмий жихатдан синфларга ажратиб б ў лмас эди. Органик фанлар химияси эндигина ривожлана ё тган бу вактда, аноорганик моддалар химиясида катта юту қ ларга эришилган эди. 18 асрнинг ў рталарида М.В.Ломоносов химиянинг асосий қ онуни моддалар массасининг сакланиш қ онунини кашф этиб, химиявий тажрибаларга узунлик ва о ғ ирлик ў лчовлари киритиб ҳамда атомистик таълимот асосида оддий ва мураккаб моддалар, аралашмалар ҳамда тоза моддалар ҳ а қ идаги тушунчаларнинг фар қ ини к ў рсатиб химия фанига асос солди. 18 асрнинг охирига келиб 20та турли хил элемент ва минг г а я қ ин ў рганилган анорганик моддалар маълум б ў лди. Янги кашф этилган қ онунлар ва текширишнинг янги усуллари органик моддаларни ў рганишга ҳам татбик этила бошлади.

Махсус микдорий тажрибалар ё рдамида Лавуаз ъ е спиртнинг, шунингдек, шакарнинг биж ғ ишидан спирт ҳосил бўлиши, ҳар қ андай химиявий ҳодиса каби, моддалар массасининг са қ ланиш конунига б ў йсунишини исботлади. Бу тажрибаларнинг илмий аҳамияти катта эди, чунки улар органик моддаларнинг бир турдан иккинчи турга ў тиш ҳодисаси химиянинг умумий қ онунларига б ў йсунишини ва бунда ҳ еч қ андай сир й ўқ лигини к ў рсатди. Хи м иклар 18 асрнинг охирида турли хил органик моддаларнинг таркибини т е кшириб, уларнинг к ў пчилиги уч элементдан-углерод кислород ва водороддан ҳосил бўлганлигини, баъзиларин ин г таркибида эса бундан таш қ ари яна т ў ртинчи элемент азот бўлишини ани қ ладилар. Химия фани 19 асрга органик моддалар ҳ а қ идаги билимларнинг шундай запаси билан кириб келди. 19 асрда жамият и қ тисодий ҳаётининг ривожланиши органик моддаларни ў рганувчилар олдига янги вазифалар қў йди. Бу моддаларга фақат медицинада эмас, саноатда ҳам эхтиёж кучая борди. 18 асрнинг 2-чи ярмида ишлаб чи қ ариш усулларида кескин бурилиш, яъни саноат р е волюцияси б ў лди. Бунга бу ғ машинасининг ихтиро қ илиниши ҳамда т ўқ иш ва йигириш ишларига машиналарнинг киритилиши сабаб б ў лди. Механик ишлаб чи қ аришлардаги ў згариш химиявий ишлаб чи қ аришларда ҳам ў згариш бўлишига олиб келди. Ишлаб чи қ ариш тара ққ и ё тининг бу даври ҳ а қ ида Карл Маркс: "Машинада йигириш , машинада т ўқ иш заруратини, булар иккаласи эса биргаликда о қ артириш, читга гул босиш ва б ўёқ ишлаб чикаришда механик химиявий революция қ илиш заруратини вужудга келтирди." Янги пайдо бўлган капиталистик т ўқ имачилик саноатида, асосан мустамлака мамлакатлардан келтириладиган турли хил табиий б ўёқ лар ишлатилар эди. Шу сабабли бўёқ моддаларни ўрганиш, уларни ў симликлардан тоза холда ажратиб олиш ва бўёқ моддалардан ҳосил б ў ладиган махсулотларни ўрганиш зарур б ў либ қ олди.

Органик химиянинг ривожланишига ози қ- ов қ ат саноати ва қ ишло қ х ў жалик махсулотларини қ айта ишлаш (шакар саноати, ёғ ларни қ айта ишлаш, виночилик ва бош қ алар) билан бо ғ ли қ бўлган ишлаб чи қ аришлар ҳам сабаб б ў лди. 18 - аср охиридаги "саноат революцияси" 19 - асрнинг иккинчи ярмида органик химия тара ққ иётининг асосий йуналишларини белгилаб берди. Бу "революция"нинг му ҳ им о қ ибатларидан бири органик моддаларни янги бой манба а тош кў мир смоласидан ажратиб олиш усулининг топилишидан иборат б ў лди. Тошк ў мир смола си кокс ва газ - саноатларининг чи қ индиси ҳ исобланар эди. Бу смола дан кенг к ў ламда фойдаланилмас у завод ҳ овлиларида жуда к ў плаб у ю либ ё тар ва уни дар ё сувларига о қ изиб юбориш натижасида сувни бир неча километрлаб ифлосларди. Химия олдига тошк ў мир смола сини ишлатиш усулларини топиш масаласи қў йилди. Бу масалани тошк ў мир смоласи таркибидаги моддаларни чу қ ур ва ҳ ар тарафлама ў рганмасдан туриб ҳ ал қ илиб б ў лмас эди. 19 - асрнинг бошларида химиклар медицина практикаси томонидан анча илгари қў йилган масала доривор ва заҳарли ў тлардаги таъсир этувчи моддаларни соф холда ажратиб олиш масаласини ҳ ал этишга киришдилар. 21 асрнинг дастлабки ў н йилларида ёқ хайвон ва ў симликлардан соф холда ажратиб олинадиган моддалар сони анча к ў пайиб кетди. Табиий манбалардан ажратиб олинган мураккаб моддаларнинг химиявий хоссасини ани қ лаш учун уларга турли хил химиявий реактивлар билан ишлов берилди. Натижасида янги моддалар ва химиявий бирикмаларнинг янги синфлари кашф этилди, масалан , хин дарахтининг п ў стло ғ ида хинин билан бирга б ў ладиган хин кислотани ўрганиш натижасида Д.И.Менделеевнинг А.А.Воскресенский бирикмаларнинг хинонлар д е б аталадиган янги синфини к ашф этди. Мухим табиий бўёқлардан бири бўлган индигони иш қ ор билан бирга қ издириб сую қ лантириш натижасида анилин олинди. Бензол С6Н6 га (тошк ў мир

смоласидан олинган углеводород) нитрат кислота таъсир э т тириб нитробензол С 6 Н 5 NO 2 олинди. 1842 йилда машхур рус химиги Н.Н.Зинин нитробензолни қ айтариб анилин С 6 Н 5 N Н 2 олиш мумкинлигини топди. Бу янгилик тошк ў мир смоласида б ў ладиган моддалардан бўёқлар каби мураккаб моддалар олиш мумкинлигини к ў рсатди. Бу масала фақатгина 19 - асрнинг иккинчи ярмида вужудга келган синтетик органик химия саноатининг барпо этилишига асос б ў лди. Шу кашфи ё т туфайли тошк ў мир смоласи ташланди қ нарсадан турли моддалар олинадиган қ имматба ҳ о хом - а ш ё га айланди. Шундай қ илиб саноат революцияси турли хил органик моддаларни турли туман й ў налишларда ў рганилишига сабаб б ў лди. Натижада жуда к ў п янги моддалар ва янги хил реакциялар кашф этилди. Лекин бу кашфи ё тларнинг асосий амалий натижалари 19 асрнинг иккинчи ярмида маълум б ў лди. 19 - асрнинг биринчи ярмида ха қ и қ ий билимлар ҳ ажми кенгайиши билан бирга бош қ а жараён содир б ў лди органик химия юзаки назарий фанда н органик моддаларнинг туб мохиятини, уларнинг ў зига хослик сабабларини, бир турдан иккинчи турга айланиш қ онуниятларини очиб берувчи фанга айланди. Табиатда бор нарсаларни олиш ва тавсифлашгина эмас, балки жамият э ҳ тиёжига зарур бўлган янги моддалар ҳосил қ илиш керак эди: бу масала илмий назарий асосдагина ҳ ал қ илишини мумкин эди. Органик бирикмаларнинг жуда мураккаблигини э ъ тиборга олсак бундай назария яратиш осон иш эмаслиги равшан б ў либ қ олди. Текширилувчи модданинг мураккаблиги билан бо ғ ли қ бўлган қ ий и нчиликлардан таш қ ари, органик химиянинг ривожланишида бош қ а т ў си қ : ҳаётга идеалистик ну қ таи назардан қ араш ва ундаги ў згаришлар ило ҳ ий куч таъсирида содир б ў лади деган тушунча бор эди. Бу сирли "ҳаётий куч" таъсирида хайвон ва ў симлик танасида органик моддалар ҳосил б ў лади, дейиларди.

"Ҳаётий куч" таълимотининг тарафдорлари виталистлар одам органик модда чи қ ариши, уни парчалаши ё ки бош қ а турга айлантириши мумкин, лекин уларни минерал моддалардан синтетик усулда ҳосил қ ила олмайди деб та ъ кидлар эдилар. Организмда моддалар ҳосил бўлишини гуё ростлаб турадиган сирли ҳаётий куч т ўғ рисидаги мистик таълимот 1729 йилда Франция буржуа революцияси ма ғ лубиятга учрагандан кейин 19 - асрнинг дастлабки 10 йилликларида Европада айни қ са кенг қ улоч ё йди. Р е волюцион материалистик дунё қ арашга идеализм ва диний хурофотлар қ арши қў йилган эди. Тажрибаларга асосланган, ани қ таббиётга қ арши идеализм исботланмаган англаб б ў лмайдиган "натурфилософия"ни қў йди. Кант, Шеллинг, Гегел ъ ва бош қ а идеалис-философлар "ҳаётий куч" ғ оясини қ атти қ химоя қ илдилар. Идеалистик реакция ў ша замоннинг маш ҳ ур химиклар фикрига ҳам таъсир қ илди. 1827 йилда маш ҳ ур швед олими Берцелиус ёзган биринчи органик химия дасрлиги босмадан чи қ ди. Бу "органик химия" нимани ў ргатар эди? "тирик тана ундаги а норганик жисмларга эмас, балки қ андайдир бош қ а нарсага бо ғ ли қ . Бу " қ андайдир нарса" ҳаётий куч анорганик элементлардан мутла қ о мустаснодир. Агар биз келажакда соф анорганик материаллардан тузилган бирор органик модда кашф этсак ҳам бу кичик далил органик моддаларни қ ачонлардир сунъий йул билан олиш мумкин б ў лар, деган хулоса чи қ ариш учун етарли б ў лмайди. Шундан 20 йил кейин химиянинг бош қ а масалалари жи х атидан Берцелиусга қ арши бўлган Француз химиги Жерар ҳаётий куч тар ғ иботида Берцелиуснинг қ ат ъ ий тарафдори эканлигини э ъ лон қ илди. " Т акрор айтаманки, - деб ёзган эди у химиявий кучлар ҳаётий кучга бевосита қ арама қ аршидир". Органик моддаларни анорганик моддаларга бундай қ ат ъ ий қ арама - қ арши қў й и ш нимага асосланган эди? Аслида органик моддаларга ҳам

атомистик назарияни татби қ этиб, уларни тар к ибини ҳам анорганик моддалар каби формулалар билан ифодалаш мумкин Берцелиуснинг ў зи эдику. Жерар эса водоро д нинг энг оддий анорганик бирикмаларига ("тип") асосланиб ва уларни бош қ а б арча (анорганик ё ки органик моддалар бўлишидан қ ат ъ ий назар) моддалар билан та ққ ослаб моддаларнинг ягона классификациясини таклиф қ илган эди. Виталистларнинг бирдан бир асоси ҳа ли шу пайтгача лабораторияда ҳ еч ким органик моддаларни синтез қ илмагани эди. Ҳ атто Ломоносов ў з даврида ҳ ар қ андай моддани текширишда уни парчалаш (анализ билан бир ва қ тда оддий моддаларни қ айта ҳосил қ илиш (синтез) ҳам керак эди деб та ъ кидлаган эди. Бу фикр а норганик моддалар ў рганилаётган ва қ тда амалга оширилди. Бунда ба ъ зан мураккаб моддани анализ қ илишдан олдин синтез қ илинар ҳам эди. Масалан , олдин водород ё нганда сув ҳосил бўлиши ани қ ланди, фақат шундан кейингина сувни парчалаб водород ва кислород ҳосил қ илинди, иккала тажриба биргаликда сувнинг тар к иб и ни исботлади. Карбона т ангидридни н г таркиби д а стлаб у к ў мир ҳ атто оло вда ёнди р илганд а ҳосил бўлиши туфайли ани қ ланган эди. Синтез асосида чи қ арилган хулосани кейинчалик дастлабки р ус химикларидан бири Мусин Пушкин исботлаб берди , у фосфор ё рдамида карбонат ангидриддан углер о дни си қ иб чи қ аришга муваффа қ б ў лди. Органик бирикмаларга ў тганда а ҳ вол бутунлай ў згаради. Жерар органик моддаларни синтез қ илиш со ҳ асида химия мутла қ о ожиз деб ҳ исоблар эди: агар м енинг тахминларим т ўғ ри б ў лса бу со ҳ ада химия шундайлигича абадий қ олади "деб ё зган эди. Лекин тиббиётнинг бутун тарихи унинг қ удрати етмайдиган ҳеч нарса й ўқ эканлигини к ў рсатмо қ да. Бу г ун амалга ошириб б ў лмаган нарсани индинга амалга ошириш мумкин десак т ўғ иро қ б ў лади. Жерарнинг органик моддаларни химиклар синтез қ ила олмайдилар деган тахмини ў ша даврда ёқ нот ўғ ри б ў либ чи қ а бошлайди. Ха қ и қ атдан ҳам

19 асрнинг 40-йиллари охирига келиб оддий моддалардан ва хатто элементлардан анч а мураккаб органик бирикмалар синтез қ илинган эди. Лекин ҳаётий куч тарафдорлари бу билан ҳ исоблашмас эдилар. Бу жи ҳ атдан Берцелиусн и нг шогирди, немис олими В ё лер мочевина синтез қ илганлиги жуда ди ққ атга сазавордир. Берцелиус органик моддалар синтези сохасида ҳаётий куч с ў зсиз хукмрондир деб э ъ лон қ илганидан бир йил кейин бу янгилик кашф этилди. Мочевинани В ё лер 1828 йилда тасодифан синтез қ илди, чунки у аслида цианид кислотанинг аммонийли тузи NH 4 CNO ни олишни ў з олдига ма қ сад қ илиб қў йган эди. Бу тузни олиш учун цианид КС N дан (цианид кислота HCN нинг тузи) фойдаланди. Калий цианидни 1982 йилда Шееле анорганик моддалар новшадил, поташ ва к ў мирни қ издириб ҳосил қ илган эди. Вёлер 1822 йилда ёқ калий цианидни оксидлаб калий цианад КС N О олган эди. Шунингдек у цианит кислота НС N нинг бир неча бош қ а тузларини ҳам синтез қ илди. Шунинг учун Вёлер сувда эрийдиган кумуш цианит тузи билан аммоний хлориднинг алмашиниш реакцияси натижасида аммоний цианитнинг сувдаги эритмасини олиш мумкин деб ў йлайди, чунки кумуш хлорид сувда эриймади ва ч ў кмага тушади. NH 4 CI + AgCHO = AgCI + NH 4 CHO Ч ў кмани фил ь тр л аб ва эритмани бу ғл атгач у цианат кислотанинг тузи эмас, б а лки мочевинага ў хшаш модда ҳосил бўлганлигини кў риб хайрон қ олди. Ҳозир бизга маълумки аммоний цианат NH 4 -0- C = N структура тузили- шини ў згартириб осонлик билан мочевина NH 2 - C - NH 2 га айланиши мумкин. Равшанки бу оддий анор г аник моддалардан органик моддаларнинг синтез қ илиниши эди.

Вёлер ў зининг муваффа қ иятларини устозига тезда хабар қ илди. Аммо Берцели ус Вёлернинг бу кашфи ё тидан кулиб, хазиломуз жавоб хати ёзди ва мочевина синтез қ илинганлигини батамом инкор қ илди. Узо қ ва қ тларгача фақат В ё лернинг кашфиётигина эмас, балки, оксалат кислота синтези, хло р сирка кислота, (бунда к ў мир олтингугурт хлор ва сувдан фойдаланилди) синтези ва ундан сирка кислота олиш шунингдек табиатд а учрайдиган лекин ў зининг таркиби ҳамда хоссалари жи ҳ атидан табиий органик моддаларга ў хшаш бўлган жуда кў п бирикмаларнинг синтез қ илиниши каби фактлар ҳам этиборсиз қ олдирилди. Шунингдек , анча мура к каб табиий органик бирикмалар ҳам синтез қ илинди. Аммо улар оддий анорганик моддалардан эмас, балки синтезлана ё тган моддага нисбатан оддий лекин, органик моддалар жумласига кирдиган моддалардан синтез қ илинди. Одатда . бундай холларда синтез қ илиш керак бўлган модданинг парчаланишидан олинган органик моддалардан фойдаланиларди. Бунга Н.Н.Зинин аллил йодид CH 2 = CH - CH 2 J ва калий роданид, KCNS да 1854 йилда учувчан горчица м ойини синтез қ илганлиги мисол б ў ла олади. Ў тган асрнинг 50-йилларида ёш француз химиги Марселен Бертло (1827-1907) органик химияда ҳаётий куч тар ғ иботининг хукмронлигига қ арши чи қ ди. Бертло ҳам ишни оддий синтезлардан бошлади глицерин ва ю қ ори органик кислоталардан ёғ ҳосил қ илди. Бу синтез билан у глицерининнг спиртлар жумласига, ёғ ларни эса мураккаб эфирлар синфига киришини узил кесил исботлади. Лекин тез орада у ў зининг тажрибаларини анча кенгайтириб ва чу қ урлаштириб элементлардан органик моддалар ҳосил қ илишни ў з олдига ма қ сад қ илиб қў йди. Худди ана шу масалани н г хал қ илиниши ҳаммани қ изи қ тирар эди. Чунки у химияда витализмга кескин зарба берарди. Шу ва қ тга келиб к ў пгина оддий синтезларни углеводород ва спиртлар асосий этиборни бу синф бирикмаларининг т ў лик синтезига берди.

У углерод сул ъ фид ва водород сул ъ фидни (бу ҳ ар иккала анорганик модда элементлардан синтез қ илиш йули билан олиниши мумкин) мис иштирок и да қ издириб, метан CH 4 олди. Бош қ а углеводород ацетилен C 2 H 2 олишда у электр ҳосил б ў ладиган ю қ ори температурадан фойдаланди. Бу температурада водород углерод билан бевосита бирикиб, ацетилен ҳосил қилади. Ацетиленга ажралиб чи қ иш пайтида яна водород таъсир эттириб ацетиленга нисбатан таркибида водород к ў п углеводород этилен C 2 H 4 , этан C 2 H 6 ҳосил қ илди. Кейин у ацетиленни бензол ва бош қ а ароматик углеводородларга айлантириш мумкинлигини к ў пгина синтезлар ё рдамида к ў рсатади. Спиртларнинг синтез қ илиниши ҳам му ҳ им аҳамиятга эга эди. Метанга хлор таъсир эттириб метил хлорид олиш мумкинлиги Б ертлодан олдин ҳам маълум эди. CH 4 + CI 2 = CH 3 CI + HCI Бертло метил хлоридга калий гидрооксид таъсир эттирилганда метил спирт ҳосил бўлишини к ў рсатди. CH 3 CI + KOH = CH 3 OH + KCI Шундай қ илиб у спиртлар энг оддий вакили метил спирт CH 3 OH ни синтез қ илди. Ундан кейинги этил спирт C 2 H 5 OH ни у этилен C 2 H 4 га сульфат кислота ё рдамида сув таъсир эттириб ҳосил қ илди. Бертло шунингдек углерод ( II ) оксид ва калий гидроксиддан таркибида биргина углерод атоми бор энг содда органик кислота чумоли кислота синтез қилди. Бертло билан деярли бир ва қ тда А.М.Бутлеров ҳам молекуласида биргина углерод атоми бўлган метилен йодид CH 2 J 2 асосида ажойиб синтезлар қилди, бу моддани бир неча марта ў згартириш натижасида у 1861 йилда у узум шакарига ў хшаш шакар С 6 Н 12 0 6 синтез қ илишга м у ваффа қ б ў лади. Бу синтезлардан кейин биронта ҳам олим органик бирикмаларнинг ҳосил бўлишига қ андайдир "ҳаётий куч ” таъсир қилади деб айта олмайдиган б ў лди. Бу тушун ч а органик химиядан бутунлай чи қ ариб ташланадиган бў лди.

Ў зининг 1864 йилда босмадан чи ққ ан "Введение к полному изучению органической химии" деган китобида Бутлеров "Ҳозир... фанда органик моддалар жумласидан бўлган к ў пгина бирикмаларни; вино спирти, сирка, шакар моддалар ва бош қ аларни элементлардан синтез қ илиш усуллари бор. Ҳ ар қандай органик моддани синтез йули билан олиш мумкин дейи ш учун шу фактларни ў зи етарли, уларни ҳосил бўлишида минерал бирикмалар ҳосил бўлишидагина ў хшаш куч таъсир қ илишига шубха й ўқ деб ё зган эди. Баъзи кашфи ё тлар ҳаётий куч тар ғ иботига қ а қ шат г ич зарба берди, лекин улар органик моддаларни суъний йул билан синтез қ илишга оид ҳамма муаммоларни ҳ ал қ илиб бермади. Улар тад қ и қ отчиларни айрим моддаларни синтез қ илишни янги усулларни билан тахминладилар, лекин улар ҳ ар қ андай органик моддани синтез қ илишда қў лланиладиган назарияни бермади. К ў пгина химикларни шу жумладан Бертло ҳам фанга қ арашларида камчилик бор эди. Умуман ў ша даврдаги к ў п олимлар ҳа р қ андай назарияга эхтиборсизлик билан қ ар а р эдилар. Капиталистик жамиятнинг хукмрон синфи фандаги назарияга қ арши кураши айни қ са Маркс билан Энгел ь с жамият ривожланишининг капитализмнинг мукаррар ў лими социализмнинг ғ алабасини инкор қ илиб б ў лмайдиган даражада тасди қ ловчи илмий назариясини ишлаб чи ққ андан кейин з ў райиб кетди. Шунинг учун буржуазия ў з идеологлари ё рдамида назарияларга шубха билан қ арашга ундайди, бу назариялар об ъ ектив ха қ и қ атни тасвирлай олмайди дейдилар. Бертлога ҳам бу реакцион фикрлар таъсир қ илган эди. Аммо органик химиянинг кейинги тара ққ иёти учу н ҳаётий куч тар ғ иботини инкор қ илишнинг ў зи кифоя қ илмас эди. Ҳ али маълум б ў лмашган моддаларнинг хоссалари тузилиши ва уларни синтез қ илиш усулларини олдиндан топишга имкон берадиган назариялар яратиш керак эди.

Бундай назария шар қ да яратилди. Органик химияда маълум фақатларни чу қ ур мухокама қ илишга ва янги фактларни олдиндан к ў ра билишга имкон берадиган назарияни Европада ў ша ва қ тдаги университетлар орасида энг шар қ да жойлашган Қ озон университетида ё ш рус олими профессор Александр Михайлович Бутлеров (1828-1886) ишлаб чи қ ди. Россия хакли равишда химиянинг бутун кейинги тара ққ и ё тини белгилаб берган лиги ва чу қ ур назарий хулосалар (химиявий элементлар даврий системаси ҳамда органик моддаларнинг тузилиш назарияси) ватани б ў либ қ олди. Россияда феодализм емирилиб капитализм кенг қ улоч ё за ё тган бир ва қ тда ижтимоий ғ оялар ривожланиб бади и й адабиёт , музика , тасвирий сан ъ ат ва фанда буюк ў згариш даври б ў лди. Рус табиатшунослари орасида Россия фанларининг асосчиси М.В.Ломоносовнинг материалистик қ арашлари кучли эди. Материализм байро ғ ини революцион демократлардан Белинский, Добролюбов, Чернишевский ю қ ори тутдилар. Уларниг ғ оялари ё ш зи ё лилар орсида кенг тар қ алган эди. Ғ рабий Европа буржуа доираларида кенг тар қ алаган умидсизлик, яъни фаннинг кучига об ъ ектив ха қ и қ атга эришиш мумкинлигига ишонмаслик, ҳодисаларнинг сабабини тушунтириб ў тирмай юзаки тасвирлаб ў тиш фанга та ъ ма билан қ арашга ил ғ ор рус жамоатчилиги табиат ва жамиятдаги об ъ ектив қ онунларни ўрганишда чегара йу қл игини ифодаловчи ғ ояни чу қ ур қ арши қў яди, ходи са ларнинг асл ма ъ носини тушунишга ҳамда ў з фанига хизмат қ илишга ундайди. Ана шу шароит буюк генийлар Д.И.Меделеев ва А.М.Бутлеров етишиб чи қ дилар. Ломоносов ва Лобачевский каби Бутлеров ҳам фанга ха қ и қ ий революционер мутла қ о янги назария яратувчи сифатида хазмат қилди.

Ў тган асрнинг 50 йилларининг охирига келиб органик хими яда жуда кў п далилларни билар эдилар. Яхши ў рганилган органик моддалар сони маълум бўлган анорганик моддалар сонидан кам эмас эди. Деярли ҳ ар куни янгидан янги органик моддалар кашф этилар эди. Лекин назария тез т ў плана ё тган амлий билимлардан жуда ор қ ада қ ола бошлади. Назария кашфи ё тлар бўлишини олдиндан айтиб бера олмай, балки унинг кетидан борди. Ў ша ва қ тад а ги мавжуд назариялар маълум моддаларни клас- сификациялаши мумкин эди холос янги моддаларни олдиндан айтиб бериш имониятлари нихоятда чекланган эди. Янги фактлардан к ў плари изохлаб берилмаган б ў либ органик моддаларни Жерар таклиф этган ва ў з ва қ тида прогрессив б ў либ Ҳозир эскириб қ олган классификациясига мос келмас эди. К ў пинча изомер бирикмалар яъни молекулларининг сифат ва микдорий таркиби бир хил аммо хоссалари турлича бўлган моддалар борлигини олдиндан айтиб бериш ва классификациялаш айни қ са қ ийин эди. Изомерия ҳодисаси ҳ а қ ида айтилган бирдан бир ту ғ ри фикр изомер моддаларнинг молекулалари турли хил тузилишига эга эканлигини тан олиниши б ў лди. Лекин Жерар назарияси молекулалар тузилишини ани қ лаш мумкинлигини ин к ор қ илар эди. Химик моддаларни турли ў згаришини ўрганиш асосида молекула ла рнинг тузилиши, молекулада атомлар қ андай тартибда жойлашганлиги ҳ а қ ида ҳеч қ андай хулоса чи қ ара олмайди, деб деярли эх ъ роф этилган эди. Бутлеров бундай фикрларга кескин қ арши чи қ ди. У химиядаги барча маълумотлар атом а молекулаларни реал мавжудлигини к ў рсатади, деди. Агар улар ха қ и қ атдан мавжуд б ў лса молекулада атомларнинг ў заро таъсири ҳам бор бўлиши керак, фактлар эса бу ў заро таъсир муайян даражада молекулалар ани қ таркибга эга бўлгани каби, муайян структура (тузилишга) эга эканлигини ҳам к ў рсатади.

Маълумки , молекула таркибидаги ҳ ар қ андай ў згариш унинг ҳамма хоссаларини ў згартиради, чунки бунда бош қ ача хоссаларга эга бўлган янги модда ҳосил б ў лади. Худди шунингдек молекуланинг тузилиши ҳар қандай ў згарганда унинг хоссалари ҳам албатта ў згаради хоссалари бир биридан кескин фар қ қиладиган изомер моддаларнинг мавжудли ли ги бунга далил б ў ла олади. Таркибининг доимилий қ онуни каби берилган модда структурасининг доимийлик қ онуни ҳар доим бор дейиш мумкин. Бирикма струкурасининг ў згариши таркибининг ў згариши каби катта сифат ў згаришларига сабаб б ў лади. Химиявий бирикмалар молекуларининг маълум тартибда тузилиши ха қ идаги қ оида Бутлеровнинг янги назария с ининг асосини ташкил этади. Буни Бутлеров қ уйидагича та ъ рифлайди: "Мураккаб заррачанинг (яъни молекуланинг - Л.С) химиявий хоссаси элементар таркибий қ исмларнинг (атомларнинг Л.С) хоссаси ми қ дори ва" химиявий тузилишига қ араб ани қ ланади", Б утлеров химиявий тузлиш деганда молекуладаги атомларнинг бир бири билан муайян изчилликда химиявий бо ғ ланиш тартибини тушу н арди. Кейинчалик Бутлеров хи м иявий реакцияларга асосланиб, молекуладаги атомларнинг бо ғ ланишини чу қ ур ўрганиш, унинг ха қиқ ий хи м иявий тузилишини билиш мумкинлигини исботлади. Билиш мумкинлигига сабаб шуки молекуладаги атомлар айни қ са ў заро бевосита бириккан атомлар бир бирига маълум даражада таъсир этиб туради, бу эса моддаларнинг физик хоссаларидагина эмас, балки химиявий реакцияларда ҳам намо ё н б ў лади. Масалан , натрий сув Н 2 О даги кислород билан бири к кан да водородни си қ иб чи қ аради, метан СН 4 даги углерод билан бириккан водородни эса си қ иб чи қ ара олмайди. Бир - бири билан бевосита бо ғ ланган икки атомнинг бундай ў заро тасирлашуви турли молекулаларда ҳам бў лади. Ш унинг учун биз тажрибала рд а молекул я р формуласи СН 4 О бўлган метил спиртдаги т ў ртта водород атомидан фақат биттасини натрий си қ иб чи қ ара олиниши

ани қ ласак бу водороднинг (углерод билан эмас) балки кислород билан бо ғ ланган атоми дея оламиз. Дема к. спирт молекуласида атомларнинг ОН группаси бор экан, қ олган 3 та водород атоми эса углерод билан бо ғ ланган бундан биз метил спирт СН 3 ОН нинг структура формуласини топамиз. Бундай формула метил спирт молекуласининг ха қ и қ ий структурасини ифодалаш синтезда ҳам исботланди, бунда атомларнинг СН 3 группаси гидроксил группа билан бирикади: CH 3 CI + KON = KCI + CH 3 OH Бутлеров ана шундай муло ҳ аза қ илиб ва модданинг турли химиявий ў згаришларини ҳамда ҳосил б ў лиш реакцияларини шунингдек бу моддани ташкил қ илувчи элементларнинг валентликларни назарда тутиб молекулада атомлар бир - бири билан қандай тартибда бирикканлиггини ва бинобарин молекулада ў заро қандай таъсир этиш и ни ани қ лаш ҳамда бу тартибни структура формула ё рдамида ифод а лаш мумкинлигини ани қ лади. А.М.Бутлеровнинг структура назарияси маълум бўлган к ў п сонли ор г аник бирикмаларни ўрганишга ва уларни молекулаларнинг тузилишига асосланган табиий классификацияга ажратишга имкон берибг и на қ олмай, Ҳозир ги пайтда янги моддалар олиш йулларини топишда асосий восита б ў либ хизмат қ илмо қ да. Органик моддалар синтез илгари тасодифий б ў лар ё ки тахмин, ехуд ў хшашликларга асосланар эди, Ҳозир эса у мустахкам назарий асосга эга б ў либ, онгли ва планли равишда амалга ошириладиган б ў лди. Бутлеров назарияси унинг ў зи ва кў пгина бирикмаларни синтез қ илган шогирдлари исботладилар. Структура назариясини химиклар эхтироф этганларидан кейин органик хиия жуда тез ривожланган ли гига ажабланмаса ҳам б ў лади. 19 асрнинг 60 чи кичик ундан кейинги йилларида органик моддаларни сун ъ ий синтез қ илиш кичик лаборатория ми қё сидан келиб чи қ иб кенг

ёйилди. Химиявий синтез химия фанини амалий ҳаёт билан бо ғ лади. Заводлар гуё фан эришган юту қ ларни текширадиган ва такомиллаштирадиган улкан эксперментар лабораторияларга айланди. Илмий лабораториялар янги кашфиётлар фабрикасига айланиб борди. Бу ерларда текширувчининг иши кераклиги хоссаларга эга бўлган янги моддалар олишга ва синтезнинг яхши усулларни яратишга қ аратилган эди бундай планли кашфи ё тчилик Бутлеровнинг структура назарияси туфайли амалга оширилмокда, бу назария янги моддалар синтез қ илишга олиб борадиган йулни маш ъ алдек ё ритиб туради. Ана шундай қ илиб химия фанига асос солинди, бу фан бутун моддалар устидан бош қ арувчилик ролини инсоннинг қў лига берди: натижада ҳаво , сув , кумир , нефт ъ бош қ а ишлаб чи қ аришларнинг чи қ индиларидан янги ва қ имматли материаллар, шойидан пиш ш ик суъний толалар, табиий каучук сингари эластик моддалар, табиий буё қ лардан к ў ра ё р қ ин ва мустахкам б ў ё қ лар я қ ин ва қ тларгача одамлар учун хавфли бўлган кў пгина касалликларни даволовчи дори - дармонлар ва бош қ а к ў пгина қ имматли моддалар олинмо қ да.

Адабиётлар 1. М.Абрамов “Фарғона катта химия ўлкаси”. “Ўзб” 1978й. 2. С.Гелғбух “Средняя Азия - район болғшой химии”. 1964г. 3. С.Тешабоев “Кўзда қора на из бўл”. 4. Наука в Узбекистане . “Фан” Тошкент 1974 йил. 5. Р.Тожиев, А.Юлдашев, Ш.Султонов “Ахмад Фарғоний махнавияти ва ме ъ роси” . Фағона 1998 йил.

Похожие

Органик кимёнинг ривожланиши витализм таълимоти органик кимёнинг назарий концепциялари

XIX асрда органик кимёнинг ривожланиши

Кимёнинг асосий қонунлари

XX асрда кимёнинг ривожланиши

Органик синтез