Organik birikmalardagi bog‘larning uzilish usullari - Химия - Рефераты

Organik birikmalardagi bog‘larning uzilish usullari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

479.6201171875 KB

Organik birikmalardagi bog‘larning uzilish usullari Reja: 1. Birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi va to‘rtlamchi uglerod atomlari 2. Organik reaksiyalarning turlari 3. Organik reaksiyalarning mexanizmiga yoki bog‘larning uzilish t ur iga ko‘ra sinflanishi 4. Organik birikmalarning sinflanishi

Organik birikmalardagi kovalentbog‘lar ikki xil (gomolitik va geterolitik) usulda uzilishi mumkin. Qutblanmagan yoki kuchsiz qutblangan kovalent bog‘lar (C–C, N–N, C– H) yuqori harorat, ultrabinafsha nur yoki radioaktiv nurlanish ta’sirida gomolitik (radikal) uziladi. Natijada bitta toq elektroni bor elektroneytral zarrachalar – erkin radikallar hosil bo‘ladi:H + C H H H H C H H H metil radikali vodorod atomi Erkin radikal va atomlar juda qisqa vaqt mavjud bo‘la oladigan, beqaror, reaksiyaga kirishish qobiliyati juda kuchli oraliq zarrachalardir. Ular kimyoviy aylanishlar natijasida barqaror birikmalarga o‘tadi: CH3 + yoki CH3-CH 3 CH 3 CH 3 CH3 H + yokiH 2 H H H Kuchli qutblangan va oson qutblanadigan kovalent bog‘lar geterolitik (ionli) uzilishga moyil. Bunday uzilish natijasida zaryadlangan zarrachalar – k ation va anionlar hosil bo‘ladi. Geterolitik uzilishda elektron jufti atomlarning biriga to‘liq o‘tadi. Elektron juftini qabul qilgan atom manfiy zaryadga ega bo‘lib, anionga aylanadi. O‘z elektronidan mahrum bo‘lgan ikkinchi zarracha esa musbat zaryadlanib, kationga aylanadi: + CH IH H CH H H + I  m e t i l y o d i d m e t i l - k a t i o n ( k a r b k a t i o n ) y o d - a n i o n Kovalent bog‘ning geterolitik uzilishidan ba’zan organik anionlar (karbanionlar) ham hosil bo‘lishi mumkin: CH 3 : Li : CH 3  + Li + metil-anion

Karbkation va karbanionlar ham erkin radikallar singari beqaror bo‘lib, ko‘p reaksiyalarda reaksiyaga kirishish qobiliyati kuchli bo‘lgan oraliq zarrachalar rolini o‘ynaydi. Birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi va to‘rtlamchi uglerod atomlari Uglerod atomi o‘zi bilan bevosita bog‘langan boshqa uglerod atomlarining soniga qarab birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi va to‘rtlamchi uglerod atomlariga bo‘linadi. Agar C atomi bitta qo‘shni C atomi bilan bog‘langan bo‘lsa birlamchi, ikkita C atomi bilan -ikkilamchi, uchta C atomi bilan -uchlamchi va to‘rtta C atomi bilan bog‘langan bo‘lsa to‘rtlamchi C atomi deb aytiladi. Xuddi shuningdek, vodorod atomlari ham (nechalamchi C atomi bilan bog‘langanligiga qarab) birlamchi, ikkilamchi va uchlamchi H atomlariga bo‘linadi. Quyidagi birikmada birlamchi C atomlari C 1 , ikkilamchilari – C 2 , uchlamchilari – C 3 , to‘rtlamchilari – C 4 , birlamchi H atomlari H 1 , ikkilamchilari – H 2 , uchlamchilari – H 3 belgilari bilan tasvirlangan: H C HH CH H CH CH H H C CH H HC HH H CH H H1 11 1 1 1 1 1 1 1 11 11 1 1 11 11 2 22 33 4 Birlamchi, ikkilamchi va uchlamchi vodorod atomlari reaksiyaga kirishish qobiliyati jihatidan farq qiladi.

Organik reaksiyalarning turlari Aksariyat organik reaksiyalar sekin boradi, ularda asosiy mahsulotning unumi unchalik yuqori emas (50-80%ni tashkil qiladi). Buning sababi – asosiy mahsulot hosil bo‘lish jarayonida, asosiy reaksiya bilan bir vaqtda bir necha qo‘shimcha reaksiyalar ham boradi. Shuning uchun ham, ko‘pincha organik reaksiya kimyoviy tenglama ko‘rinishida emas, balki uning sxemasi shaklida ifodalanadi. Sxemada reaksiyaga kirishgan dastlabki moddalar, reaksiyaning asosiy mahsuloti, shuningdek, reaksiya sharoiti ko‘rsatiladi, tenglik belgisi (  ) o‘rnida, moddalarning aylanish yo‘nalishini ko‘rsatuvchi ko‘rsatgich (  ) ishlatiladi. Reaksiya tenglamasi ham qisqartirilgan holda yoziladi. Ko‘rsatgich ustida reaksiyani o‘tkazish sharoiti (katalizator, bosim, harorat, ba’zan reagentlar), ko‘rsatgich ostida esa minus belgisini qo‘yib ajraladigan qo‘shimcha moddalar ko‘rsatiladi. Organik reaksiyalar yo‘nalishi, mexanizmi va molekulyarligiga ko‘ra sinflanadi. Yo‘nalishiga ko‘ra ular to‘rt turga bo‘linadi : 1. O‘rin olish yoki almashinish reaksiyalari Bu reaksiyalarda organik molekuladagi vodorod atomi yoki funksional guruh, boshqa funksional guruh yoki vodorod atomiga almashinadi. Masalan, X  Y o‘rin olish reaksiyasini umumiy ko‘rinishda quyidagicha yozish mumkin: R  X + Y  R  Y + X (1) reagentlar mahsulotlar Organik reaksiyalarda dastlabki moddalarni reagentlar, hosil bo‘ladigan birikmalarni esa mahsulotlar deyiladi. Qulaylik uchun reagentlardan biri substrat, boshqasi esa hujum qiluvchi reagent deb ataladi. Odatda, substrat murakkabroq tuzilishga, hujum qiluvchi reagent esa ko‘pincha noorganik tabiatga ega bo‘ladi. Masalan, metanning xlor bilan reaksiyasida metan-substrat, xlor esa hujum qiluvchi reagent hisoblanadi:

CH 4 + Cl2 hto CH 3Cl + H Cl (2) m etan (substrat) xlor (reagent) xlorm etan (m ahsulot) vodorod xlorid (qo'shim cha m ahsulot)O‘rin olish reaksiyalari lotincha S harfi bilan belgilanadi (inglizcha «substitution» –o‘rin olish). Vodorod atomining almashinish reaksiyalari, ko‘pincha kiritiladigan funksional guruhning nomi bilan ataladi. Masalan , (2) reaksiya xlorlash deyiladi ( H  Cl, ya’ni vodorod atomi xlor atomiga almashinadi ) . O‘rin olish reaksiyalarida nafaqat vodorod atomlari, balki turli funksional guruhlar ham almashinishi mumkin: Masalan, Cl  OH almashinishi: CH 3 Cl +  OH  CH 3 OH + Cl  (3) xlormetan gidroksid- metanol xlorid- ion ion 2. Birikish reaksiyalari. Bu reaksiyalarda reagent substrat molekulasining karrali (C  C, C  O, C  N, C  C, C  N) bog‘lariga birikadi. Masalan: CH 2  CH 2 + HBr  CH 3  CH 2 Br (4) etilen brometan C H3C O H + HCN C H 3C O H H CN (5) atsetaldegid atsetaldegid siangidrini H Cl (H gCl2) CH CH CH 2 CH Cl atsetilen xloretilen (6) Birikish reaksiyalari lotincha Ad yoki A simvoli bilan belgilanadi (inglizcha «addition» – birikish).

3 . Ajralish reaksiyalari. Birikishga teskari bo‘lgan bu reaksiyalarda substratdan zarracha yoki molekula (suv, galogenvodorod, galogen va hokazo) ajraladi va aksariyat hollarda to‘yinmagan birikma hosil bo‘ladi. Masalan: + H 2 O C HH 3 C C H 3O H H 2 S O 4 ,  C HH 3 C C H 2 ( 7 ) izopropil propen spirt CH 3 C B r B r C B r B r C H 3 + 2 Z n + 2 Z n B r 2CH 3 C C C H 3 ( 8 ) 2,2,3,3-tetrabrom- 2-butin butan (7) reaksiya degidratlash, (8) reaksiya esa debromlash deyiladi. Ajralish reaksiyalari lotincha E harfi bilan belgilanadi(inglizcha «elimination» – ajralish). 4. Qayta guruhlanishlar. Qayta guruhlanishlar turli organik reaksiyalar jarayonida borishi mumkin. Qayta guruhlanish reaksiyalarida substrat molekulasidagi atom yoki atomlar guruhining o‘rni o‘zgaradi, uning molekulyar formulasi o‘zgarmasdan dastlabki substratga izomer mahsulot hosil bo‘ladi. Masalan:

CH H2C CH2 CH3 CH H3C CH CH3 C H2C CH3 CH3 Al2O3; 450-5500C 1-buten 2-m etil-1-propen 2-buten (9) CH H3C CH3 Cl CH2 H3C CH 2 Cl A lCl3 (10) 1-xlorpropan 2-xlorpropan Qayta guruhlanishlar lotincha R harfi bilan belgilanadi (inglizcha «rearrangement» – qayta guruhlanish). Organik reaksiyalarning mexanizmiga yoki bog‘larning uzilish t ur iga ko‘ra sinflanishi Reaksiyaning mexanizmi deganda barcha bosqichlarda uning qanday borishini to‘la bilib olish tushuniladi. Mexanizmlarni o‘rganishda eski kovalent bog‘larning uzilishi va yangi kovalent bog‘larning hosil bo‘lishi qanday tartibda, qaysi faol zarrachalarning hosil bo‘lishi orqali borishi aniqlanadi. Reaksiya jarayonida substrat va reagent orasida valent elektronlar qayta taqsimlanadi. Substrat molekulasidagi kovalent bog‘ning uzilish tipiga ko‘ra organik reaksiyalar gomolitik (radikal) va geterolitik (ionli) reaksiyalarga bo‘linadi. Radikal reaksiyalar (indeksi R ) kovalent bog‘larning gomolitik uzilishi bilan boradi: A  B  A  + B  Bu reaksiyalarda erkin radikallar (toq elektroni bor elektroneytral atomlar yoki atomlar guruhi) reagent hisoblanadi. Yangi kovalent bog‘ hosil bo‘lishida reagent va substratning har ikkalasidan bittadan elektron qatnashadi . Masalan, alkanlarning xlorlanishi quyidagicha boradi: Cl  Cl ⃗hv 2Cl  R  H + Cl   R  + HCl

substrat reagent R  + Cl  Cl  R  Cl + Cl  Elektromanfiyligi yaqin elementlar atomlaridan tuzilgan (qutbsiz yoki kuchsiz qutblangan C  C, N  N, C  H bog‘lari bor) organik moddalar yuqori harorat, yuqori energiyali nur (UB-nur, radioaktiv nurlanish) ta’sirida, shuningdek, erkin radikallarga oson parchalanadigan peroksidlar ishtirokida radikal reaksiyalarga kirishadi: R–O : O–R  2RO . Bu reaksiyalar qutbsiz erituvchilarda boradi va erkin radikallar bilan reaksiyaga oson kirishadigan ingibitorlar (kislorod, yod, gidroxinon va hokazo) ta’sirida juda sekinlashadi yoki butunlay to‘xtaydi. Ionli yoki qutbli reaksiyalar kovalent bog‘larning geterolitik uzilishi bilan boradi: A : B  A + + : B – Kuchli qutblangan va oson qutblanadigan bog‘lar geterolitik uzilishga moyil bo‘ladi. Reagentlar xarakteriga qarab ionli reaksiyalar nukleofil (indeksi N) va elektrofil (indeksi E) reaksiyalarga bo‘linadi. Nukleofil (yadroni sevadigan) reagentlar deb, reaksiyalarda umumlashmagan elektron juftini yoki qutbli bog‘ning ikkita bog‘lovchi elektronini oson berib, elektrofil bilan bog‘ hosil qiladigan elektronodonor zarrachalarga aytiladi. H   (gidrid-ion),  NH 3 , (birlamchi aminlar),(ikkilamchi aminlar),R 3 N  (uchlamcha aminlar), , , , galogenid–ionlar( ), alkenlar, alkadiyenlar, CN – va hokazo nukleofillar organik reaksiyalarda ko‘p ishlatiladi. Nukl e ofil reagentlar organik sub s tratning musbat reaksion markaziga hujum qiladi: Nu   + R  +  X   Nu  R +  X H : S : H. . . .R 2N H N H 2 R :F: + .. .. ,:C l: + .. .. , :B r: + .. .. , :I: + .. .. H :O :  M + .. .. OH H. . . .

nukl eo fil substrat mahsulot chiqib ketuvchi reagent guruh (nukleofug) Elektrofil (elektronni sevadigan) reagentlar nukleofil zarracha bilan uning elektron jufti hisobiga bog‘ hosil qiladigan, elektronoakseptor xossasiga ega musbat zaryadlangan zarrachalardir. Elektrofil reagentlarga bo‘sh orbitali bor erkin kationlar, kuchli qutblangan va oson ionlanadigan neytral birikmalar, elektron orbitali to‘lmagan atomlar yoki elektronga moyilligi kuchli neytral molekulalar kiradi: H + I  , H + Br  , H + Cl  , H + O  SO 3 H, BF 3 , BCl 3 , AlCl 3 , AlBr 3 , FeBr 2 , FeCl 3, SO 3 , F 2 , Cl 2 , Br 2 , I 2 va hokazolar muhim elektrofillar hisoblanadi. Elektrofil reagentlar organik substratning manfiy qutblangan markaziga hujum qiladi: R  +  Y  + E +  R–E + Y + substrat elektrofil mahsulot chiqib ketuvchi guruh (elektrofug) Qutblangan molekulalar va kimyoviy bog‘larda doimo ikkita (nukleofil va elektrofil) reaksion markaz bo‘ladi:C R O R(H ) +  C R Li H   H elektrofil nukleofil nukleofil elektrofil markazmarkaz markaz markaz Demak, shunga mos ravishda geterolitik reaksiyaning borishi uchun ikkita (nukleofil va elektrofil) reagent ham bo‘lishi kerak. Nukleofil reaksiyalarda elektrofil zarracha yoki elektrofil markaz nukleofil zarrachalar bilan, elektrofil reaksiyalarda esa nukleofil zarracha yoki nukleofil markaz elektrofil zarrachalar bilan reaksiyaga kirishadi. Shunday qilib, organik kimyoda S, A yoki Ad, E belgilar va R, N, E indekslar bilan ifodalanadigan to‘qqiz turdagi reaksiyalar farqlanadi: Reaksiyalar: radikal nukl e ofil elektrofil

O‘rin olish S R S N S E Birik i sh A R A N A E Ajralish E R E N E E Reaksiyalarning molekulyarligiga ko‘ra s inflanishi Reaksiyaning molekulyarligi deganda uning tezligini belgilovchi bosqichda kovalent bog‘lari o‘zgaradigan moddalar soni tushuniladi. Molekulyarligiga ko‘ra organik reaksiyalar mono-, bi-, tri- va polimolekulyar bo‘lishi mumkin. Aytaylik, reaksiya natijasida A modda molekulasi X moddaga aylandi yoki (X  Y)ga parchalandi. Bunday reaksiyalar monomolekulyar deyiladi, chunki reaksiya tezligini belgilovchi bosqichda faqat A modda molekulasi ishtirok qiladi va reaksiyaning tezligi A moddaning konsentratsiyasiga bog‘liq: V  K  A  A moddaning ikki molekulasi yoki A va B moddalar molekulalari qisqa muddatli to‘qnashuv natijasidagina bir-biri bilan reaksiyaga kirishsa (to‘qnashuvlar nazariyasi), bunday reaksiyalar bimolekulyar deyiladi va ularning tezligi ikkita moddaning konsentratsiyasiga bog‘liq bo‘ladi: V  K  A  2 yoki V  K  A  B  Trimolekulyar reaksiyalarning tezligi uchta (masalan, A, B va C ) moddaning konsentratsiyasiga bog‘liq : V  K  A  B  C  To‘qnashuvlar nazariyasiga ko‘ra ayni bir vaqtda A, B va C moddalar molekulalarining to‘qnashishi ehtimoli juda kichik. To‘rtta modda molekulalarining reaksiya jarayonida o‘zaro to‘qnashishi ehtimoli esa yana-da kam bo‘ladi. Shuning uchun trimolekulyar va ayniqsa polimolekulyar reaksiyalar juda kam uchraydi. Reaksiyalarning faollashtirish t ur iga ko‘ra sinflanishi Katalizatorsiz boradigan, masalan, (3) va (4) reaksiyalarga nokatalitik reaksiyalar deyiladi. Bu reaksiyalar faqat haroratni oshirish orqali

tezlashtiriladi va shuning uchun termik reaksiyalar deb ham yuritiladi. Faollashtirishning bu usuli t o yoki  bilan belgilanadi. Nokatalitik reaksiyalarda kuchli qutblangan yoki zaryadlangan zarrachalar dastlabki reagentlar hisoblanadi. Katalizatorlar ishtirokida boradigan reaksiyalarga katalitik reaksiyalar deyiladi. Ishlatiladigan katalizatorning tabiatiga ko‘ra bu reaksiyalar kislotali  masalan (7) va (10) reaksiyalar  kataliz (kislotalar katalizatorligida boradi) va asosli kataliz (asoslar katalizatorligida boradi) ga bo‘linadi. Nurlantirish bilan faollashtiriladigan reaksiyalarga fotokimyoviy reaksiyalar deyiladi. Faollashtirishning bu turi h v bilan belgilanadi. Masalan, (2) reaksiya, shuningdek, etilenning dimerlanishi fotokimyoviy reaksiyalardir. CH 2  CH 2  CH 2  CH 2 ⃗hv (11) etilen etilen siklobutan (11) reaksiya qorong‘ida, hatto qizdirganda ham bor maydi Organik birikmalarning sinflanishi Organik birikmalarning son jihatdan juda ko‘pligi va xilma-xilligi ularni guruh va sinflarga bo‘lib o‘rganishni taqozo etadi. Organik birikmalar uglerod skeletining tuzilishi va molekulasidagi funksional guruhlarga qarab sinflanadi. Uglerod skeletining tuzilishiga qarab organik birikmalar uch guruhga bo‘linadi: 1. Ochiq zanjirli (atsiklik yoki alifatik) birikmalar Bu birikmalar tarmoqlanmagan (normal) va tarmoqlangan (izo tuzilishli), shuningdek, to‘yingan va to‘yinmagan bo‘lishi mumkin: CH 3 – CH 2 –CH 3 CH 2 =CH 2 CH 3 –C  C H propan izobutan etilen metilatsetilen CH 2 =CH–CH=CH 2 CH  C–CH=CH 2 1,3 – butadi y en vinilatsetilenH 3 C C H C H 3C H 3

2. Karbosiklik (izosiklik) birikmalar molekulasida faqat uglerod atomlaridan iborat bitta yoki bir nechta halqa tutgan birikmalardir. Bular o‘z navbatida alitsiklik va aromatik birikmalarga bo‘linadi: a) Alitsiklik birikmalar: siklopentan siklopentadi y en-1,3 siklogeksan b) Aromatik birikmalar: benzol difenil naftalin 3. Geterosiklik birikmalar molekulasida uglerod va boshqa element atomlari(geteroatomlar)dan tuzilgan halqalar bor yopiq zanjirli birikmalardir: O N HN N H furan pirrol piridin piperidin Har bir guruh o‘z navbatida molekulasidagi funksional guruhlarga qarab organik birikmalarning sinflariga bo‘linadi(2-jadval). Organik birikmalarning aksariyat reaksiyalari funksional guruhlar hisobiga boradi, ularning uglerod skeleti esa o‘zgarishga kam s j adval Organik birikmalarning muhim sinflari Funksional guruh Guruhning nomi (old qo‘shim - chada) Sinfning nomi Sinfning ayrim vakillar i

 F ,  Cl ,  Br ,  I Galogen - Galogenli hosilalar CH 3 Cl (xlormetan) CH 2  CH-Cl (xloreten) C 6 H 5 Br (brombenzol)  OH Gidroksi - Spirtlar C 2 H 5 OH (etanol) Fenollar C 6 H 5 OH (fenol)  SH Merkapto - Merkap-tanlar C 2 H 5 SH ( etilmerkaptan, etantiol)  OR Alkoksi - Odiy efirlar ( C 2 H 5 ) 2 O (dietil efir) – N=O Nitrozo - Nitrozo- birikmalar C 6 H 5 N  O (nitrozobenzol)N O O Nitro - Nitrobirik- malar CH 3 NO 2 (nitrometan) C 6 H 5 NO 2 (nitrobenzol) – NH 2 Amino - Aminlar C 6 H 5 NH 2 (anilin) C 2 H 5 NH 2 (etilamin) C H O Formil - Aldegidlar CH 3 CHO (atsetaldegid) C 6 H 5 CHO (benzaldegid) C O Okso - (keto-) K etonlar CH 3 C(O)CH 3 (atseton) C O H O Karboksi - Karbon kislotalar CH 3 COOH(sirka kislota) C 6 H 5 COOH(benzoy kislota) C O R O Alkok - si k arbonil - Murakkab efirlar CH 3 COOCH 3 (metilatsetat) C 6 H 5 COOC 2 H 5 (etilbenzoat) C NH2 O Karbomoil A midlar HC(O)NH 2 (formamid) CH 3 C(O)NH 2 (atsetamid) – C  N Siano - N itrillar CH 3 C  N (atsetonitril) –CH=CH 2 Vinil - (etenil-) Alkenlar CH 2  CH 2 (etilen, eten) –C  CH Etinil - Alkinlar CH  CH (atsetilen, etin) Fenil - Aromatik uglevodorod - lar C 6 H 6 (benzol) E lektron effektlar Organik birikmalarning reaksion qobiliyati ko‘p omillarga, ayniqsa, bog‘ tabiati va molekulada atomlarning o‘zaro ta’siriga bog‘liq.

Molekulada atomlarning bir-biriga ta’siri induktiv va mezomer effektlar ko‘rinishida namoyon bo‘lishi mumkin. Induktiv effekt. Karrali (qo‘sh va uch) bog‘lari yo‘q molekulalarda, elektromanfiyligi bilan farq qiladigan o‘rinbosarlar (atom yoki atomlar guruhi) ta’sirida elektron zichligining  -bog‘ bo‘ylab siljishi induktiv effekt (I-effekt) deyiladi. Induktiv effekt  -bog‘lar zanjiri orqali beriladi va o‘rinbosardan uzoqlashgani sari kamayib (so‘nib) boradi,  -uglerod atomida esa uning ta’siri nisbatan kuchli bo‘ladi. O‘rinbosar  -bog‘lar elektron bulutini o‘ziga tortsa, bu o‘rinbosarda elektron zaryadining bir qismiga teng qisman manfiy zaryad yig‘iladi. Uglerod atomida esa shuncha miqdorda qisman musbat zaryad hosil bo‘ladi. Qisman (yoki samarador) zaryadlar  + va   bilan belgilanadi. Induktiv effekt musbat (+I) va manfiy (  I) bo‘ladi. Elektromanfiyligi uglerod yoki vodorod atomlarinikidan katta bo‘lgan o‘rinbosar(1-xlorpropanda xlor), manfiy induktiv effekt (  I-effekt) namoyon qiladi: Elektronoakseptor o‘rinbosar ta’sirida elektron zichligining siljishini formulalarda to‘g‘ri ko‘rsatkich yoki samarador zaryadlar bilan ko‘rsatish mumkin:H C H H C C H H Cl H H yoki H C H H C C H H Cl H H            -atom > > >  1-xlorpropan Bitta formulada to‘g‘ri ko‘rsatkich va samarador zaryadlarni qo‘ysa ham bo‘ladi: H C H H C C H H Cl H H            Elektromanfiyligi yuqori bo‘lgan elementlar atomlari (  F,  Cl,  Br,  I,  O,  S),  CF 3 ,  CCl 3 ,  CHCl 2 ,  OH,  NO 2 ,  NH 2 ,  OR,  CHO,

 COO H ,  COOR,  CN kabi guruhlar hamda to‘yinmagan uglevodorodlarning  CH  CH 2 va  C  CH tipidagi radikallari  I-effekt namoyon qiladi. Musbat induktiv effekt (+I-effekt) namoyon qiladigan o‘rinbosarlarga barcha metallar, tuzsimon moddalardagi O  , S  zaryadlangan atomlari, alkil radikallari  CH 3 ,  C 2 H 5 ,  C(CH 3 ) 3  kiradi. Elektromanfiyligi uglerod va vodorodnikidan kichik bo‘lgan bu o‘rinbosarlar elektronodonor ta’sir ko‘rsatib, qo‘shni uglerod atomini manfiy zaryadlaydi:H C H H C C H H Na H H yoki H C H H C C H H Na H H            > > >  -atom Mezomer effekt.  - B og‘i, p-elektronlari yoki musbat zaryadlangan uglerod atomi bor o‘rinbosar sp 2 yoki sp -gibridlangan uglerod atomi bilan bog‘langan birikmalarda mezomer effekt (M-effekt) namoyon bo‘ladi. Bunday birikmalarda o‘rinbosarning p- yoki  -orbitallari molekula asosiy qismining orbitallari bilan bir-birini qoplaydi. Natijada molekulaning asosiy qismi va o‘rinbosar odatdagi  -bog‘dan tashqari, uncha katta bo‘lmagan, qo‘shimcha  -elektron buluti bilan ham bog‘lanadi. Boshqacha aytganda, o‘rinbosarning p-elektronlari yoki  -bog‘i molekula asosiy qism i dagi  -bog‘i bilan tutashish tizimini hosil qiladi: CH H2C C O CH 3   yoki CH H 2C C O CH 3   vinilmetilketon (3-buten-2-on) H 2C CH Cl .. yoki CH H 2C Cl   vinilxlorid Formulalardagi egik ko‘rsatgichlar p- yoki  -elektronlar qaysi bog‘ yoki atom tomon siljishini ko‘rsatadi. Induktiv effektda  -bog‘ning qutbliligi

o‘zgarsa, mezomer effektda elektron buluti qo‘shni  -bog‘ tomon qisman siljiydi. Elektronlar juftini tutashishi bor zanjirga yoki aromatik halqaga beradigan quyidagi o‘rinbosarlar +M-effekt namoyon qiladi:.. O :.. , .. O H.. , .. O R.. , .. N H 2, .. N H R, .. N R2, .. S:.. , .. SH.. , .. SR.. , .. F:.., .. Cl: .. , .. Br: .. , .. I:.. O‘rinbosar tutashish tizimidan elektron juftini o‘ziga tomon tortganda manfiy mezomer effekt (–M-effekt) namoyon bo‘ladi. –M-effekt beradigan o‘rinbosarlar quyidagilar: C O H , C O R , C O OH , C O OR , C N H , R S O R , S O R , O –C  N, –N=O, –NO 2 Bir xil atomlar orasida qo‘sh bog‘ yoki uch bog‘ tutgan guruhlar (C=C, N=N, C  C) musbat va manfiy mezomer effektlarni o‘tkazuvchanlari hisoblanadi. Giperkonyugatsiya. Alkil guruhlar (xususan, metil) qo‘sh bog‘ yoki uch bog‘ uglerodi bilan bog‘langan birikmalar (CH 3 –CH=CH 2 , CH 3 –C  CH, CH 3 –CHO, CH 3 –C  C–CH 3 , CH 3 –C  N, C 6 H 5 –CH 3 ) da qo‘sh yoki uch bog‘ning  -elektron orbitallari alkil guruhining C–H bog‘lari orbitallari bilan qoplanadi.  -Bog‘larning elektronlari ishtirok etadigan bunday delokallashish giperkonyugatsiya yoki  ,  -tutashish deyiladi. Giperkonyugatsiya alkil guruhlarining + I-effektini kuchaytiradi, ya’ni giperkonyugatsiya va + I-effektlarining yo‘nalishi bir xil bo‘ladi. Masalan, propenda  CH 3 guruhi ning + I - va +M - effektlarini turlicha aks ettirish mumkin:

C H H CH CH2 H yoki C H H H CH CH2   yoki    C H H H CH CH2     +J; +M Giperkonyugatsiya tufayli qo‘sh yoki uch bog‘ ugl e rodlarining elektron zichligi bu effekt bo‘lmagandagiga nisbatan ancha ortadi. C  H bog‘larning vodorodlari qisman musbat zaryadlanadi. Tutash tizimi bor birikmalardagi elektron siljishlar (elektron effektlari) va ularning sinflanishi to‘g‘risidagi qarashlarni 1925-1933-yillarda K.Ingold ilgari surdi. +M- va –M-effektlar tutashishli birikmalardagi bog‘larning uzunligiga, molekuladagi o‘rinbosar va asosiy qismining kimyoviy tabiatiga muayyan darajada ta’sir ko‘rsatadi. Rezonans. Shunday organik birikma, ion va radikallar borki, ularning haqiqiy tuzilishini bitta formula bilan ifodalab bo‘lmaydi. Masalan, karbon kislota anioni (karboksilat-anion)ning formulasi quyidagicha tasvirlanadi: C R O O Lekin, karboksilat-anionda manfiy zaryad bitta kislorod atomida lokallashmagan, kislorodning har ikkala atomi ham teng qiymatli. Rezonans nazariyasiga ko‘ra karboksilat-anion barqarorligi bir xil bo‘lgan ikkita rezonans strukturalar gibrididir: C R O O C R O O Manfiy zaryad ikkala kislorod atomi orasida teng taqsimlangan. Shuning uchun karboksilat-anionning tuzilishi quyidagi mezomer struktura bilan tasvirlanadi:

C R O O C R O O yoki 12 12Mezomer struktura alohida olingan rezonans strukturalarga nisbatan energetik qulay. Rezonans nazariyasiga ko‘ra 1,3-butadi y enni quyidagi rezonans strukturalarning gibridi deb qarash mumkin: CH H2C CH CH2 CH H2C CH CH2 CH HC CH CH CH H2C CH CH2 Bu to‘rtta strukturaning hech biri real emas va ularning hech qaysisi 1,3 - butadi y enning haqiqiy strukturasiga muvofiq kelmaydi. Aniqrog‘i, 1,3- butadi y en molekulasi ana shu to‘rtta strukturani ham o‘ziga birmuncha aks ettirgan oraliq gibrid struktura bilan ifodalanadi. Rezonans strukturalar, boshqa cha elektron izomerlar deyiladi. Tarkibida juftlashgan elektronlar soni baravar va molekulasidagi atomlarning fazoviy joylashishi bir xil, lekin molekulada elektronlar zichligining taqsimlanishi turlicha bo‘lgan strukturalar e lektronizomerlar deb ataladi. Molekula, ion yoki radikalning rezonans strukturalari kvadrat qavslarga olinib, ular orasida rezonans ko‘rsatkichi (  ) qo‘yiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. R.A. Shoymardonov, M.Y. Ergashov . Organik kimyo . - Тоshkent: “Мuharrir” nashriyoti, 2013. 504 b. 2 . Юсупов Д., Туробжонов С.М., Кодиров Х.Э., Икромов А., Каримов А.У. Органик кимёнинг бошлангич асослари. Тошкент, 2006. -290 б. 3. Sobirov Z. Organik kimyo. Toshkent, 2005. - 403 б. 4. Alovitdinov A.B., Ismatullaeva M.G., Xolmuradov N.A. Organik kimyo, T.; O’qituvchi, NMIU, 2005.-416 б. 5 . Юнусов Р.Ю.Органик кимё. Т.: Ўзбекистон, 1995. -328 б. 6.Shohidoyatov H.M., H.O’. Xo’janiyozov., H.S. Tojimuxamedov. Organik kimyo.-T.: «Fan va texnologiya», 2014. 800 b. 7.Garey Francis.A.Ogaik chemistry / INTERNATIONA EDITION Copright@ 2000. 547 dc21.WWW mhhe;com.

Похожие

Organik birikmalardagi kimyoviy bog‘lar va ularni ilmiy asosda tushuntirish

Organik kimyo. Organik polimer materiallar

Organik kimyo fani

Organik kimyo fani

Organik kimyo fani