Оптик бурилиш дисперсияси (ОБД) ва айланма дихроизм (АД) - Химия - Рефераты

Оптик бурилиш дисперсияси (ОБД) ва айланма дихроизм (АД)

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

157 KB

Оптик бурилиш дисперсияси (ОБД) ва айланма дихроизм (АД) Режа: 1. Қутбланган ёруғлик билан модда орасидаги таъсирлар . Коттон эффекти ва унинг амалиётдаги аҳамияти 2. Дифракцияли усуллар. Рентген-тузилиш анализи

1.Қутбланган ёруғлик билан модда орасидаги таъсирлар. Коттон эффекти ва унинг амалиётдаги аҳамияти Қутбланган нурларнинг модда билан таъсирланишини ўрганишда абсорбцион спектроскопияга нисбатан ОБД ва АД усуллари муҳим маълумотлар бериши билан ажралиб туради. Бу усуллар ёрдамида оптик актив хромофорларни тўлқин узунлигига мос равишда қутбланган нурларни буриш қобилияти (ОБД) ва шундай нурларни доира бўйича ўнгга ёки чапга турлича ютилиши (АД) ўлчанади. ОБД ва АД лар асосида бир хил физикавий қонунлар ётиб фақатгина бу усуллар бир хил ходисани икки хил йўл билан ўрганишга бағишланган бўлиб, булар оптик актив моддаларни қутб-ланган нурлар билан таъсирланишига асосланган бўлади. Бу усулларни ишлатиш имкониятларини билиш учун уларнинг назарий асосларини кўриб чиқиш мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Электромагнит тўлқинлари текисликда ҳамма йўналишда тебранган ҳолда тарқалишда маълум шароитларда йўналишли тўлқинларни ҳосил қилиши мумкин. Агар электр майдон кучланганлик вектори битта текисликда тебраниш ҳосил қилса, ёруғлик нури чизиқли қутбланган (ёки ясси қутбланган) бўлади. (18-расм). Қутбланган нурни олиш учун ёруғликни Никол призмасидан ўтказилади. расм. Ясси қутбланган тўлқин. Электр майдон кучланганлигининг XZ текисликда тебраниш ҳосил қилиши Агар кучланганлик вектори тўлқин тарқалаётган ўқ бўйлаб айланса, бундай ҳолатда эллиптик қутбланган ёруғлик нури тўғрисида г an бўлиши

мумкин. Ёруғликнинг эллиптикли қутбланганлигининг айрим ходисаси сифатида нурнинг доиравий қутбланиши ҳисобланиб, бунда векторнинг узунлиги айланишда ўзгармайди (19-расм). расм. Эллиптик қутбланган нурланишнинг ҳосил бўлиши. ( I - амплитудалари ҳар хил; II -амплитудалари бир-хил). Қутбланган нур модда орқали ўтаётганда молекула атомларининг электронлари билан таъсирланади, бу жараён натижасида нурнинг тарқалиш тезлиги камаяди ва электр майдон векторлар амплитудаси пасаяди. Ёруғликнинг тарқалиш тезлигининг камайиши нурнинг синиши билан боғлиқ бўлиб, синиш кўрсаткичини n ҳарфи билан белгиланади, электр майдон амплитудасининг камайиши эса нурнинг ютилиши билан боғлиқ ва унинг ютилиш моляр коэффициенти  билан белгиланади, n ва  қийматлари тўлқин узунлиги  га боғлиқ бўлиб, бу кўрсаткичнинг ўзи молекуланинг электрон ва фазовий тузилишига боғлиқ ҳисобланади. Шундай қилиб, агар ёруғлик нури қутбланган бўлса жуда кўп моддалар билан таъсирланганида фақат ёруғ-ликнинг синиши ва ютилиши рўй беради, аммо айрим молекулалар ёруғлик билан таъсирланганда тушаётган ёруғликнинг қутбланиш текислигига сезгирлиги кузатилади. Бундай молекулалар ёки хромофорларни оптик фаол молекулалар қаторига киритилиб, уларнинг синиш кўрсаткичи ҳар хил, яъни чапга ( n L ) ёки ўнгга ( n R ) синишли кўрсаткичлар билан ҳамда ютилишнинг уларга мос келувчи молярли коэффициенти  L ва  R билан ифодаланади, яъни буларда нурлар айлана бўйича чапга ёки ўнгга бурилган бўлади.

Агар молекула асимметрик хусусиятга, яъни ассимметрик марказга эга бўлса, моддалар оптик фаол деб ҳисобланади. Масалан: C CC lH H H H O H* 1 хлор - 1 - окси этан C C CH H H HN H 2 O O H* аланин C C C C C C O O HO HO HO HO HH H H H H H H* * * * глюкоза Оптик фаол моддалар билан қутбланган нурнинг таъсирини кўриб чиқамиз. Қутбланган тўлқин - айланма қутбланишнинг L ва R тўлқинлар йиғиндисидан иборат бўлиб, модда қутбланган ёруғликнинг L , R қисмлари билан таъсирланади. Агар текширилаётган модда L ва R тўлқинларни бир хилда секинлаштирса, яъни n L ва n R қийматлар бир хилда бўлса, бу тўлқинлар моддадан ўтгандан сўнг яна қайтадан бирлашиб ясси қутбланган нур ҳосил қилади, унинг текислиги моддага тушаётган нурнинг текислигига ўхшаш бўлади. Агар ёруғликнинг L ва R қисмлари моддадан ўтиб ҳар хил секинлашишга учраса, бунда n L ва n R қийматлар турлича бўлади, бу ҳолатда моддадан ўтгандан кейин улар иккита синусоидли тўлқин ҳосил қилади. Бундай ҳодиса кузатилганда L ва R шундай тўлқинлар ҳосил қиладики, улар тушаётган ёруғликнинг қутбланиш текислигига бурчак бўйича йўналган бўлади. Ёруғлик билан шундай таъсирлашишда бўлган ҳар қандай модданинг буриш қиймати ундаги хромофорларнинг сонига, молекуланинг концентрациясига, модда эритмаси жойлаштирилган найчанинг узунлигига ( d ) ва ёруғликнинг тўлқин узунлигига(  ) боғлиқ бўлади.

Кузатиладиган буриш бурчагини   деб белгиланиб, градусларда ифодаланади, унинг қиймати қуйидаги тенглама билан топилади:    180 d n n L R ( ) (13) Кўп ҳолларда солиштирма буриш [   ] ёки молярли буриш [М] лар ишлатилади, уларнинг қийматларини эса қуйидаги тенгламалар орқали топиш мумкин: [ ]     d с (14)   - кузатилган буриш (градусларда) d - найчанинг узунлиги (дециметр) [ ] M M d c      100 (15) С - модданинг г  молдаги концентрацияси М - модданинг молекуляр массаси Тўлқин узунлиги  нинг қийматлари билан  , [  ] ва [М] лар орасидаги боғланишни кўрсатадиган эгри чизиқ оптик буриш дисперсиясининг спектри деб айтилади. R ва L таркибий қисмлардан ташкил топган нур моддадан ўтганда ёруғликнинг интенсивлигида қандай ўзгариш содир бўлишини кўриб чиқамиз. Агар модда оптик фаол бўлмаса R ва L таркибий қисмлардан ташкил топган ёруғликнинг ютилиши бир хил бўлади, аммо тўлқин узунликларининг оралиқ қийматларида оптик фаол модда ютиш қобилиятига эга бўлиб унинг ҳар бир қийматида R ва L таркибий қисмли ёруғлик турлича ютилиши мумкин. R ва L таркибий қисмли ёруғлик ютилиши моляр коэффициент қийматларининг айирмасини қуйидагича ифодалаш мумкин:   L R    -дихроикли ютилиш айирмаси ёки айланма дихроизм деб айтилади. Демак, дихроизм ҳодисаси ёруғлик моддадан ўтгандан сўнг маълум тўлқин узунлиги соҳасида турли хил кўринишга (қийматларга) эга бўлишини тушуниш мумкин. Агар  L -  R  0 бўлса, айланма дихроизм мусбат,  L -  R <0 бўлганда эса манфий бўлади. Оптик фаол молекула мусбат қийматли АД билан, унинг

тескари қиймати эса манфий АД билан изоҳланади, қийматлари миқдор жиҳатдан бир хил бўлади. Айланма дихроизм спектрида ордината ўқига градусларда ифодаланган эллипсоидлик қиймати (  ), абцисса ўқига эса тўлқин узунлиги  нинг қиймати кўрсатилган бўлади. Тўлқин узунлигининг қиймати билан солиштирма эллипсоидлик (  ) орасидаги боғлиқликни ифодалайдиган эгри чизиқ АД спектри деб айтилади.   3300   - асбобда кузатилган эллипсоидлик қиймат (градусларда) М - молекуляр масса [ ]      M d c  10 d - эритма солинган найча узунлиги С – концентрация Агар оптик айланиш дисперсияси спектрида ҳосил бўладиган спектр чизиғи абцисса ўқидан юқорида (Қ) ва пастки қисмида ( – ) намоён бўлса, бу чизиқ оптик айланиш дисперсиясининг Коттон эффекти спектри деб номланади. Оптик фаол модда мусбатли Коттон эффекти билан ифодаланса унга худди шакли билан ўхшаш бўлган манфий Коттон эффекти мос келади (20- расм). Айланма дихроизм спектр чизиқлари оптик айланиш дисперсияси спектрига ўхшаб манфий қийматли бўлиши мумкин. Мусбат қийматли АД мусбат қийматли ОБД нинг Коттон эффекти, манфийси эса манфий қийматли ОБД нинг Коттон эффекти билан ифодаланади.

расм. Айланма дихроизм спектрининг мусбат қийматли (а) ва манфий қийматли (б) кўринишлари. ОБД ва АД спектрларини олиш учун моддаларни эритма ҳолатида ишлатилади. Эритма найчали идишчага солинади. Ёруғлик манбаи ва монохроматор маълум тўлқин узунликка эга бўлган нурланиш олишга ишлатилади. Бундай нур қутблагичдан ўтказилиб қутбланган нурга айлантирилади. Қутбланиш бурчагини аниқлаш учун қутблагичга паралел равишда қўйилган анализатордан фойдаланилади. Агар найчада намунанинг эритмаси жойлашган бўлса, ҳамда у қутбланиш текислигини буришга олиб келса, нурни энг кўп миқдорда эритмадан ўтиши учун анализаторни маълум бурчакка айлантириш зарур бўлади, шу қиймат моддани қутбланган нурни буриш бурчагини беради. АД спектрини олиш учун эритмадан R ва L таркибий қисмли нур ўтиши керак. Бунинг учун қутбланган нурни ўзгарувчан электр майдони қўйилган кристалдан ўтказилади. Бу кристалл ёруғликнинг L ва R қийматларини майдоннинг қутбланганлигига қараб ўтказади. Hyp намуна қўйилган найчадан ўтгандан сўнг фотокўпайтиргичга тушади.

Фотокўпайтиричнинг чиқиш сигнали электр асбоби ёрдамида ўзгартирилиб маълум кучланиш ҳосил қилинади, бу эллиптикликка пропорционал бўлиб натижада тўлқин узунлигининг функцияси сифатида чизилиб АД спектри олинади (21-расм). 21-расм. Айланма дихроизм спектри олинадиган асбобнинг чизмаси 1-нур манбаи 5-фотокўпайтиргич 2-қутблагич 6-электр асбоби 3-эритма солинадиган найча 7-детектор 4-анализатор Оптик буриш дисперсияси спектрига нисбатан айланма дихроизмининг устунлиги шундан иборатки, бу усул ёрдамида маълум хромофорнинг ҳолати тўғрисида аниқ ахборот олинади. 1961 йилда америка олими К.Джерасси ва бошқалар кўп миқдордаги карбонил гурухи тутган бирикмаларнинг ОБД ва АД спектрларини ўрганиб, "октант қоидаси" ни кашф этдилар. Агар карбонил гурухи, кислород атоми томонидан қаралса, бир-бирига перпендикуляр бўлган учта р- орбиталларнинг кесишиши нуқтасидан ўтган текисликда ётади, деб фараз қилинса, бу гурухнинг атомлари саккизта бўлакчаларда (октанларда) ётади деб қараш мумкин. Ҳар бир бўлакчаларга маълум белги берилса атом гурухларининг белгилари бўлакчалар белгиларининг йиғиндисидан иборат. Октантлар қоидаси циклогексанон ва кўп стереоид бирикмалар мисолида яхши ўрганилган.

ОБД ва АД ларни бир қанча илмий ишларда ишлатилиши натижасида маълум синфларга оид органик бирикмаларнинг абсолют конфигурациясини аниқлашга эришилган, шунинг учун ҳам бу усуллар ҳозирги вақтда ўз мавқеини йўқотмасдан муҳим замонавий усуллар ичида ажралиб туради. Адабиётлардан олинган маълумотларга биноан, ОБД ва АД усуллари пептидлар, нуклеотидлар конформациясини ўрганишда, конформацияларнинг турли хил таъсирлар (температура, эритувчилар табиати) натижасида ўзгариши билан боғлиқ масалаларни хал этишда кенг кўламда ишлатилиши юқоридаги фикрларни тўла тасдиқлайди. Дифракцияли усуллар. Рентген-тузилиш анализи Дифракцияли усуллар молекула ва кристалл панжара атомларининг рентген нурлари таъсирида электрон ва нейтронларнинг дифракцияли сочилишига асосланган. Дифракциянинг манзараси шундан иборатки, молекула ёки кристалл таркибидаги тартибли жойлашган атомларнинг маълум кетма-кетликда тўлқинлар максимумини интерференциясига учрашишидир, яъни максимумлар ҳолатини ва интенсивлигини аниқлаш натижасида ўрганилаётган модда атомларининг бир-бирига нисбатан жойлашишини, орасидаги масофани ҳамда атомлар орасидаги кимёвий боғлар ҳосил қилган бурчак қийматини аниқлаш мумкин. Рентген нурлари молекула ёки кристалл таркибидаги атомларнинг электронларида сочилиш жараёнига учрайди. Рентген нурларининг дифракцияси ёрдамида хохлаган агрегат ҳолатдаги модданинг тузилиши билан боғлиқ масалаларни хал этиш мумкин, аммо газлар ўрганилганда албатта электронография усулига кўпроқ мурожаат этилади. Суюқ моддалар рентгенограммасининг жуда кам имконияти бор. Шунинг учун рентген ёрдамида кристалл тузилишдаги анорганик ва органик моддалар ўрганилади. Органик моддаларнинг кристалларида заррачаларнинг жойлашиши ионли кристалларникидан фарқ қилади. Органик бирикмаларда

молекуланинг жойлашиши кучсиз вандер-ваальс кучлари таъсирида ҳосил бўлади. Бундан ташқари органик бирикмаларнинг бир қанча кристалл кўринишлари бўлиши мумкин, бир кўринишдан иккинчисига ўтганда молекулаларнинг маълум ҳолати ўзгаради, аммо атомларнинг молекулада жойлашиш тартиби ўзгармайди. Масалан, резорцин молекуласининг иккита кристалл шакли мавжуд бўлиб, улар  ва  шакллар деб юритилади. (  шакли Т суюқ  108°С,  шакли Т суюқ  110°С). Органик кимё учун рентген тузилиш анализи катта аҳамиятли бўлиб, у ёрдамида кўп органик моддаларнинг геометрияси ва стереохимия билан боғлиқ назарий масалалар аниқ ўрганилган. Модданинг тузилиши билан боғлиқ анализларни олиб бориш учун дифракцияга учраган рентген нурлари дастасининг рентгенограммада ҳосил қилган доғларининг интенсивлигини ва уларнинг жойлашишини билиш зарур. Бу ишларни олиб бориш мураккаб, шунинг учун ҳозирги вақтда тез харакат қиладиган ҳисоблаш машиналаридан фойдаланилади. Ҳисоблаш ишларини бажаришдан аввал кристалл ёки молекуланинг фараз қилинган скелети ҳамда бутун дифракция максимумларнинг интенсивлигини, рентгенограммадаги максимумлар орасидаги масофани ва кристаллнинг хақиқий зичлигини билиш керак. Фотоқоғоздаги ҳар бир доғ кристалл панжараси ва атомлардан нур оқимининг ўтиб унда акс этишидир. Рентген нурларнинг монокристаллдан ўтиб дифракцияга учрашишини ва у асосида моддаларнинг тузилишини ўрганишни 1913 йилда Брэгг асослаб берди, унинг қонуни қуйидаги формула билан изоҳланади: 2 d h , k , l sin   n  (18) d h , k , l - h , k , l индекслар билан ифодаланган текисликлар орасидаги масофа  - нурнинг тўлқин узунлиги

n - қайтариш тартиби  - сирпаниш бурчаги.sin ,, ,,  hkl hkl n d   2 расм. Кристалл панжаралардан рентген нурларининг қайтиш чизмаси.  бурчагининг қиймати қатиян маълум градусларда бўлгандагина рентген нурларининг қайтарилиши яхши бўлади, шунинг учун ҳам рентгенограммани олиш учун кристаллни айлантириб туриш керак, яъни уни ҳар хил ўқ атрофида айланма тебранишга учратиш керак.  бурчагини аста-секин ўзгартириб туриш натижасида Брэгг қонунини қаноатлантиришга эришилади. Кристаллдан ўтиб қайтган нур фотоқоғозда кўринади. Натижада қоғозда доғларнинг системаси рентгенограмма сифатида олинади, буларнинг бир-бирига нисбатан жойлашиши атомларнинг ёки ионларнинг кристалл панжарасидаги геометриясига боғлиқ. Кристалл билан фото қоғоз орасидаги масофани доимий қийматли L деб белгиланса, у ҳолда ҳар бир доғлар маълум ҳолатда бир-бирига нисбатан жойлашади (22-расм).

Рентгенограммани олиш учун амалиётда кристалл айлантирилиб турилади, фото қоғоз ва рентген нур оқими эса бу жараёнга учрамайди. Рентген тузилиш анализининг асосий вазифаларидан бири нуқталар системасидан панжара тузилишига ўтиши ҳисобланади. Олдиндан кристаллнинг симметрияси, кристаллик хусусияти ва умумий молекуланинг тузилиши тўғрисида маълум маълумотлар мавжуд деб қарасак, панжарада атомларнинг жойлашиши тўғрисида маълум керакли маълумотга эга бўлишимиз мумкин. Рентген тузилиши анализининг ривожланиш тарихига эътибор берилса, оддий анорганик моддалар кристалларининг тузилишидан кейинчалик мураккаб органик молекулалар тузилишига ўтилганлигини кўриш мумкин. Кўп органик бирикмаларнинг тузилишини бу услуб ёрдамида ўрганиш, тузилиши номаълум бўлган молекулалар тўғрисида аниқ маълумотлар олишга керакли имконият яратади. Бу усул ёрдамида органик кимёда бошқа физикавий усуллар ёрдамида хал қилинмаган масалалар ҳам чуқур ўрганилган. Масалан, пенициллин антибиотиги кристалларининг тузилиши 1944 йилда Дороти Ходжкин томонидан рентген ёрдамида тасдиқланган, бошқа физикавий усулларнинг берган маълумоти етарли эмас эди. Пеницилиннинг молекуласи водород атомидан ташқари яна 23 та атомдан ташкил топган. Кейинги олиб борилган мураккаб ишлардан бири В 12 витаминнинг тузилишини аниқлаш ҳисобланиб, бунда 93 та атомнинг фазовий координаталарини топиш лозим бўлди ва натижада витамин В 12 нинг фазовий модели тузиб чиқилди. Атомлар ўртасидаги ковалент боғларнинг жойлашиш чизмаси топилди, бу эса ў З навбатида витаминнинг аниқ тузилишини билишга имконият яратди. Бундай мисолларни табиий бирикмалар кимёсидан жуда кўплаб келтириш мумкин. Шундай қилиб, рентгенография усули ёрдамида кристаллни қандай моддага тегишли эканлигини билиш, кристаллик даражасини аниқлаш, унда электронларнинг тақсимоти ва кимёвий боғ ҳосил қилишда унинг ўзгариши

ва нихоят кристаллнинг хақиқий тузилиши каби муҳим масалаларни хал этиш мумкин. Рентген-тузилиш анализининг қийинчиликларидан бири ўрганилиши керак бўладиган моддаларнинг албатта монокристаллини олиш, аммо бу жараён ҳамма вақт ҳам ижобий хал этилмайди. Бундан ташқари олинган маълумотлар фақат кристаллик ҳолатга тегишли, маълумки, кўпгина моддалар эритма ҳолида бўлганда ў З тузилишини ўзгартириши мумкин. Шунинг учун ҳам, фақат бу усулда олинган маълумотлар айрим ҳолларда етарли бўлмаслиги мумкин. Рентген тузилиши анализидан ташқари электронография ва нейтронография усуллари ҳам дифракцияли усулларга киради. Булар биргаликда молекуланинг фазовий тузилиши, яъни молекулада атомларнинг ўзаро жойлашиши, боғлар орасидаги бурчаклар ва ассимметрик марказга эга бўлган молекуланинг хақиқий конфигурацияси тўғрисида ва атомлар орасидаги масофа ҳақида тўлиқ ва аниқ маълумотлар беради. Ҳозирги вақтда дифракцияга асосланган асбоблар компьютерлар билан жиҳозланган бўлиб, бутун керакли -ҳисоб ишлар электр ҳисоблаш машиналари (ЭҲМ) ёрдамида ишлаб чиқилиб молекуланинг тузилиши билан боғлиқ бўлган кўрсаткичлар аниқланади.

Адабиётлар рўйхати 1. Бенуэлл К. Основў молекулярной спектроскопии, М.,"Мир" 1985. 2. Бахшиев Н.Т. Введение в молекулярную спектроскопию, Л., Изд-во ЛГУ, 1987. 3. Мельникова К.Б. Элементў кoлeбaтeльнoй спектроскопии и их применение в химии, Киев, 1983. 4. Ельяшевич М.А., Степанов Б.М., Волькенштейн М.В. Колебание молекул, М. 1949. 5. Казицина Л.А., Куплетская Н.Б. Применение УФ, ИК, ЯМР и масс- спектроскопии в органической химии, М, Изд-во МГУ, 1979. 6. Вилков Л.В., Пентин Ю.А. Физические исследования в химии, том 1, М., Вўсшая школа, том 2, 1989. 7. Драго Р. Физические методў в химии, т 1,2. М., "Мир" 1981. 8. Афанасьев В.А., Заиков Г.Е. Физические методў в химии, Изд-во "Наука" М., 1984. 9. Иоффе Б.В., Костиков Р.Р., Разин В.В. Физические методў определения строения органических соединений, М.,"Вўсшая школа", 1984. 10. Фрайфельдер Д. Физическая биохимия. М., "Мир", 1980. 11. Бранд Дж, Эглинтон Г. Применение спектроскопии в химии, М.,"Мир",1967, 354с. 12. Сильверстейн Р., Баселер Т., Моррил Т. Спектроскопическая идентификация органических соединений, М.,1977.

Похожие

Оптик бурилиш дисперсияси (ОБД) ва айланма дихроизмнинг (АД) биополимерлар тузилишини ўрганишда ишлатилиши

Биологик макромолекулаларнинг инфрақизил спектрлари

Биополимерларни физикавий тадқиқот қилиш усуллари

Оптик спектроскопия. Ультрабинафша (УБ) спектроскопия

Углеводларнинг тузилишини оптик физикавий услублар ёрдамида ўрганиш