Обид Содиқович Содиқов - Химия - Рефераты

Обид Содиқович Содиқов

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

43.8623046875 KB

Обид Содиқович Содиқов Обид Содиқович Содиқов 1913 йилда Тошкентнинг кадимий даҳаларидан бўлган Сағбонда этикдўз оиласида дунёга келди. 1931 йилда мактабнинг иккинчи босқичини тугатаб Ўрта Осиё Давлат университетининг тайёрлов факулыетига ўкишга киради ва 1933 йилдан меҳнат фаолиятини ўқиш билан боглаган ҳолда университет кошидаги илмий-текшириш институтида лаборант лавозимида ишлаш билан бошлайди. Бу йилларда у органик кимё кафедрасида профессор И.П.Цукерваник рахбарлигида олиб борилаётган ўсимликлардан олинган турли хил синфдаги бирикмаларнинг комплекс тадқикот ишларида фаол иштирок этиб келади. О. Содиқов ҳаётида бу даврларда Москвадаги Бутунитгифоқ кимё-физика илмий-текшириш институтида шу даврнинг етук кимёгарларидан ҳисобланган профессор А.П.Орехов раҳбарлигида сальсолидинни оптик антиподларга ажратищ бўйича олиб борган" биринчи илмий ишлари алоҳида ўрин эгаллайди. 1937 йилда у университетнинг кимё факультетини имтиёзли тугатди ва органик кимё кафедрасига аспирантурага кабул қилинди. Аспирантура давомида у Ammothamnus Lehmahi ўсимлигини кимёвий тадкиқ килди ва 1940 йилда олиб борган изланишлари асосида номзодлик ҳимоясини амалга оширди. Йккинчи жаҳон уруши даврларида О. Содиқов 'чойдан кофеин ва анабазин сульфатдан никотин кислотаси олишнинг янги усулларини ишлаб чиқиш муаммолари билан шуғулланди. Бундан ташқари Anabasis aphylla ўсимлигини кенг миқёсда ўрганади ва бу ишлар унинг докторлик диссертациясини ҳимоя қилишига (1945 йил) ва кейинчалик «Химия алкалоидов A . aphylla » монографиясининг ёзилишига асос бўлди. Уша давр матбуотида бу йўналишдаги ишларнинг долзарблиги кўрсатиб ўтилади ва О.Содиқов

алкалоидлар кимёси бўйича изланишлар олиб бораётган йирик олимлар сафига киради. Алкалопдларнинг тузилишлари, таъсир механизми ва турли хил ўзгаришлари бўйича олиб борилган кенг микёсдаги амалий тадкиқотлар 1946 йилда кимё факультети қошида ўсимликлар кимёси (ҳозирги табиий бирикмалар кимёси) кафедрасининг ташкил этилишига олиб келади. 1956 йилда ўсимлик дунёсини янада кенгроқ даражада ўрганиш мақсадида кафедра қошида муаммолар лабораторияси ташкил этилади. Бундан ташқари шу йиллар ичида Ўзбекистон Фанлар академияси Ўсимлик моддалари кимёси институтида олим томонидан пахта ўсим лигини комплекс ўрганиш мақсадида ғўза кимёси лабораторияси ташкил этилади. О.Содиқовнинг илмий ва ташкилотчилик фаолияти педа- гоглик фаолияти билан чамбарчас богланиб боради. У бу йиллар мобайнида Самарканд ва Тошкент Давлат университетларида, Тошкент Фармацевтика институтида органик кимё, алкалоидлар кимёси ва табиий бирикмаларнинг бошка гурухдари ҳакида маърузалар ўкийди, аспирант, изланувчилар ишларига рахбарлик қилади, дарсликлар ёзади. Академиклар Ш.И.Солиҳов, О.С.Содиқов, А.П Александров, Э.Ю. Юсупов Узбекистон Фанлар академияси Биоорганик кимё институти очилиши маросимида ( 1980 йил). О.Содиқовнинг ёрқин ташкилотчилиги, келажакни кўра олиш қобилияти унинг атрофида кимёгар - табиийчиларнинг йиғилишига сабаб бўлади, уларнинг олиб борган изланишлари нафақат бизнинг мамлакатимизда, балки

чет элларда ҳам маълум бўла бошлайди. Олимнинг илмий, педагогик, ташкилотчилик ва жамоатчилик фаолияти кенг илмий жамоатчиликда таи олинади ва у 1947 йилда Узбекистон Фанлар академиясининг академиги ва Фанлар академияси президумининг аъзоси этиб сайланади, 1950 йилдан академиянинг техника ва кимё. - геология фанлари бўлимини бошқаради, 1966 йилда эса Иттифоқ Фанлар академиясининг мухбир аъзоси ва шу йилнинг ўзида Узбекистон Фанлар академиясининг президента этиб сайланади, бу лавозимда 18 йил фаолият олиб боради. Айнан шу йиллар мобайнида фанлар академияси бутун кучини фан билан ишлаб чикаришнииг узвий боғланишига қаратади. Бу йўналишда ишлаб чикариш корхоналари, илмий-тадқиқот институтлари, академик ва соҳа институтлари фаол иштнрок этган комплекс дастурлар ишлаб чиқилади. 1966 — 1984 йиллар давомида Фанлар академияси қошида Электроника институти, Биохимия институти, Археология институти, кейинчалик институт мақомини олган Биоорганик кимё бўлимлари очилади. Олим ва ташкилотчи хизматларининг меваси унинг 1972 йилда Иттифок 1 Фанлар академиясининг ҳақиқий аъзоси <этиб сайланганлиги бўлади. О.Содиқов классик органик кимё тарафдори сифатида кимё соҳасида пайдо бўлаётган ҳар кандай янгиликларни органик кимёга унинг замонавий ривожланиши учун татбиқ эта бошлайди. Бунинг учун илмий салоҳиятдан ташқари келажаги порлоқ, муаммоларни ҳал эта оладиган мутахассислар жамоасини тузиш керак эди. Бундай жамоа 1973 йилда Фанлар академияси қошида Биоорганик кимё бўлими сифатида ташкил этилади. Кейинчалик бу бўлим, юқорида айтиб ўтилганидек, 1977 йилда институт мақомини олди. Бу институтга 1988 йилда асосчиси Обид Содиқов номи берилди. О.Содиқов ва унинг ўқувчилари ўзларининг фан йўлидаги биринчи қадамларидан бошлаб кўп йиллар давомида табиий бирикмаларни ўрганиш иши билан шуғулландилар. Бу йўналишдаги назарий тадқиқотларнинг базаси бўлиб Марказий Осиёда ёввойи ҳолда ўсадиган ўсимликлар дунёси ва халқимизнинг бойлиги бўлган пахта ҳисобланди. Қисқа вакт ичида Тошкент

Давлат университети (ҳозирги Узбекистон Миллий университети) табиий бирикмалар кимёси кафедраси ва муаммолар лабораториясида турли хил ўсимликлардан 80 га яқин хинолизидин қаторига мансуб алкалоидлар (спартеин, матрин. цитизип гуруҳлари), 30 дан ортиқ изохинолин ва трополон каторидаги (колхицин, колхициннинг алло- ва люмиҳосилалари) алкалоидлар, дипирдил гуруҳи асослари ажратиб олинади ва ўрганилади. Алкалоидлар, уларнинг гетерохалқа тутган синфлари ва ҳосилаларининг кимёвий ўзгаришлари механизмлари спектрал усул (ИК- , У Б- , ЯМР- , 'Н, |3 С) ларни ва квант - кимё усуллар ва назарий ёндошишларни қўллаш орқали ўрганилди. Anabasis aphylla ўсимлиги алкалоидлари, пахикарпин, эфедрин, софоридин ва уларнинг синтетик ҳосилаларининг конформацион холатлари чуқур анализ қилинди. Алкалоидлар ва уларнинг гетероҳалқали турдошлари асосида физиологик фаол бирикмалар олиш ишларига катта аҳамият берилди. Бу йўналишдаги ишлар кейинчалик Биоорганик кимё институтида давом этшрилди, натижада алкалоидлар ва фосфор кислоталари асосида 1200 дан ортиқ янги ҳосилалар олинди ва уларнинг кўгтчи-лиги турли хилдаги биологик фаолликка эга эканлиги аникланди. О.Содиқов ташаббуси билан лагохилус ўсимлигининг 10 турини кимёвий ўрганиш ишлари олиб борилди ва улардан 30 дан ортик турли хил синфдаги табиий бирикмалар ажратиб олинди. Олинган бирикмаларнинг 20 таси фан учун номаълум эканлиги, яъни янги кимёвий бирикмалар эканлиги тасдиқланди. Бу моддалар дитерпеноидлар гуруҳига оид моддалар бўлиб, уларнинг тузилиши, фазовий ҳолати биринчи маротаба ўрганилди. Шу моддаларни "'Укур ўрганиш натижасида самарали қон тўхтатиш хусусиятига эга бўлган «Лагоден» препарати яратилди ва ишлаб чикарилди ҳамда табобатда кенг миқёсда қўлланишга татбиқ этилди. Ўсимлик ва табиий бирикмалар асосида кенг тарқалган вирусли касалликларга қарши воситалар яратиш борасида излаиишлар олиб бориш йўлга қўйилди. Бу устувор изланишлар натижасида «Мегосин», «Батриден»,

«Госсипол 3% - линимента» дори воситалари яратилди ва тиббиётда қўлланилмокда. Академик О.Содиқов ташкил этган институт жамоасининг асосий илмий йўналишларидан бири Марказий Осиёдаги жони-ворларнинг заҳарини ажратиб олиш, уларнинг таъсир механизмини ўрганиш ҳамда ўсимликларнинг кичик молекулали пептвдлари ва иккиламчи метаболитларини ўрганишдан иборат бўлди. Биоорганик кимё институтида ҳашоратларпннг феромонларини ишлатиб ўсимликлар зараркунандаларига қарши биологик услублар ҳам ишлаб чиқилди ва амалиётга татбик қилинди. О.Содиковнииг бевосита ташаббуси билан Ўзбекистоида биринчи маротаба пахта ген инженерияси соҳасида устувор илмий-тадқиқот ишлари йўлга қўйилди ва олинган натижалар асосида биотехнология ёрдамида қишлоқ хўжалиги учун пахтанинг янги навларини олиш имконияти яратилди. Пахтанинг ўзига хос пигмента бўлган госсипол кимёсига багишланган устувор илмий йўналишлар мактабнинг муҳим тадқиқот ишлари ҳисобланади. Бу йўналишда табобат учун ўта зарур бўлган 10 дан ортик дори воситалари яратилди ва табобатга татбик этилди. Пахта ғўзаси таркибидан ажратиб олинган бирикмаларни комплекс ўрганиш натижасида олинган натижалар Иттифоқ илмий жамоатчилиги томонидан юксак такдирланди ва О.Содиқов Иттифоқ кимёгарларининг олий мукофоти - Д.И.Менделеев номидаги Олтин медалга сазовор бўлди. Биоорганик кимё фанининг асосчиси академик О. Содиқов ташкил этган кафедра ва Биоорганик кимё института жамоаси хамкорликда олиб борган ва олиб бораётган илмий ишлар жаҳон миқёсида таН олинган бўлиб, «Синтест» (АҚШ), «Сорос» (АҚШ), Россия, НАТО ва бошка давлатлар ҳамда ташкилотларнинг дастурларида фаол қўлланилмоқда. Бундан ташқари, республи- камизнинг қатор илмий-текшириш институтлари, жумладан, Уз ФА Ўсимлик моддалари кимёси институти, ЎзР ССВ Онкология илмий маркази, Вирусология институти, Тошкент Фармацевтика институти ва бошқа

инетитутлар билан яқин ҳамкорлик ишлари олиб борилмоқда. Академик О.Содиқов мактаби олимлари томонидан яратинган дори- дармонлар ва қишлок хўжалиги учун зарур бўлган герби- цидлар, фунгицидлар республикамизда ва МДҲ давлатларида ташкил қилинган кўргазмаларда бир неча маротаба намойиш қилинди. Булар орасида «Лагоден», «Анабазин гидрохлорид», «Мегосин», «Батриден», «Эдил» ва бошқалар алоҳида ўрин эгаллайди. Академик О.Содиқов макгабидан нафақат республикамизда танилган Йирик олимлар (академиклар: Ш.И.Салиҳов, А.А.Абдуваҳабов, Т.Ф.Арипов, А.А.Абдукаримов, профессорлар: О.С.Отрошенко, Х.А.Асланов, В.Б.Леонтьев, У.Н.Зайнутдииов, А.И.Исмоилов, Д.Н.Долимов, А.О.Содиков, С.А.Ауелбеков, А.А.Зияев, Й.Кўшмуродов, О.Эшбоев ва бошкачар), балки бошқа чет эл давлатлари (Ҳиндпстон, Хитой, Монголия, Вьетнам, Жанубин Корея, Россия, Туркменистан ва бошка МДҲ давлатлари) олимлари ҳам етишиб чиқдилар. О.Содиқов қатор илмий кенгашлар - Молекуляр биология ва молекуляр генетика муаммолари бўйича ташкилотлараро илмий - техника кенгаши, ШОПАК да Иттифоқ кимёгарлари миллий кўмитаси, Бутуниттифок табиатни ҳимоя қилиш кенгаши, Иттифок Фанлар академиясининг биоорганик кимё муаммолари илмий кенгаши, Иттифок кимё саноати вазирлиги илмий - техника кенгаши аъзоеи, «Биоорганик кимё», «Биополимерлар ва тўкима», «ЎзР ФА маърузалари» ва бошқа журналларнинг таҳририят аъзоеи сифатида фаолият олиб борди. Кенг миқёсдаги илмий салоҳият ва ҳар бир муаммога Давлат миқёсида ёндошиш унинг Иттифоқ Олий аттестация кенгашида нуфузли эксперт сифатида, Тинчликни сақлаш қўмитасида, Иттифоқ Давлат мукофотларини топшириш кенгашларида, Халқаро Абу Али ибн Сино ва Фаробий мукофотлари, Абу Райҳон Беруний номидаги Давлат мукофотини топшириш кўмиталарида фаолият олиб боришига замин яратди. О.Содиқовнинг кўп қиррали илмий, педагогик, ташкилий фаолияти ва

ташкилотчилиги давлат томонидан муносиб тақдирланди. У Меҳнат Қаҳрамони, Халқлар Дўстлиги ордени, Ҳурмат белгиси ордени, Венгрия тинчлик кенгаши ордени ва бошқа орден ҳамда медаллар соҳибидир. 2002 йилда Президентимиз томонидан устознинг буюк хизматлари ҳисобга олиниб, «Буюк хизматлари учун» ордени билан тақдирланганлиги алоҳида ўрин эгаллайди. Ҳукуматимиз академик О.Содиқов хотирасини абадийлаштириш мақсадида у ташкил этган институтга, тугилган ва яшаган кўчага ҳамда Тошкент шаҳрининг тгуфузли мактабларидан бирига унинг номини берди.

Адабиётлар: 1.Каримов И.А. “Ўзбекистон ХХI аср бўсағасида: хавфсизликка тахдид ва барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари.”Т. 1997 105-128 бетлар. 2.Тўхтаев А. “Экология” Т. Ўқитувчи-1998. 3.Ғуломов М. Жўраев Й. “Экология. Жиноят ва жазо” Т. 1991 4.Алимов Т.А. Рафиқов А.А. “Экология хатолик сабоқлари” Т. “Ўзбекистон”1991

Похожие

Сойибжон Содиқович Негматов

Раиса Ҳайдаровна Жиянбаева

Раҳим Содиқович Тиллаев (1927 - 2012)

Карим Содиқович Аҳмедов (1914-2003)

Kimyo ko'chasi va qiziqarli ma'lumotlar