logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Химия
  4. Комплекс бирикмалар

Комплекс бирикмалар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

125 KB
Скачать
Комплекс бирикмалар Режа 1. Вернер координацион назариясининг асосий койдалари. 2. Комплекс бирикмалардан буйок моддалар сифатида фойдаланиш. 3. Комплекс бирикмалар усимлик ва хайвонотолами хайотида мухим роли Баъзи мураккаб моддалар бошка мураккаб моддалар билан реакцияга киришиб янада мураккаброк моддалар хосил килади . Хосил булган моддалар Х q Х асрнинг охирларида комплекс бирикмалар деб аталадиган булди. Комплекс бирикмалар хосил буладиган жарайоннинг мохиятини тушуниб олиш учун qioe йилда швейцария кимйогари А.Вернер таклиф килган ва Л.А.Чугаев, И.И.Черняев, А.А.Гринберг ва бошкалар томонидан тулдирилган координацион назария билан кискача танишиб утамиз. Бу назариянинг асосий бандлари куйидагилардан иборат` 1. Комплекс бирикмалардаги ион йоки атомлардан бири марказий ион (йоки марказий атом) хисобланади ва уни комплекс хосил килувчи деб аталади. 2. Комплекс хосил килувчи марказий ион (йоки атом) атрофига маълум сон карама-карши зарядли ионлар йоки кутбланган молекулалар (яъни лигандлар) жойлашади.(бошкача айтганда улар координацияланади). 3. Марказий ион (атом) лигандлар билан бирга комплекснинг ички сферасини хосил килади. 4. Марказий ион (атом) билан бевосита бириккан лигандлар сони w,r,y,i га тенг булади . 5. Марказий ион (атом) дан узокрок жойлашган ионлар комплекснинг ташки сферасини ташкил килади. Комплекс бирикмаларда марказий ион (атом) билан лигандлар орасидаги кимйовий богланиш табиати икки хил булиши мумкин. Лигандлар комплекс хосил килувчига нисбатан карама карши зарядли заррачалар булгани учун комплекс бирикмада марказий ион билан лиганд орасида электростатик тортишув кучлар оркали богланиш амалга ошади. Мисол тарикасида натрий алюминий (аникрок айтганда натрий тетрагидроксид – алюминат) Na  Al ( OH ) r  ни куриб чикамиз. Бу бирикмада марказий атом – алюминий асосан мусбат зарядга, лиганд гидроксид ионлар эса – манфий зарядга эга. Лиганд сифатида кутбли молекулалар хам булиши мумкин. Масалан, мис (qq)- сульфатнинг кристалл гидратида сув молекулалари узининг манфий кутби оркали мусбат зарядланган марказий ион – мис (П) –ионига тортилади. Буни схематик равишда куйидагича ифодалаш мумкин` Н w O |  Н w О – С u – H w O  SO r  H w O | H w O Марказий атом билан лигандлар орасида худди аммоний ионидаги каби донор-акцептор механизмига мувофик ковалент богланиш намойон булади. Купчилик комплекс бирикмалар электролитлар жумласига киради. Масалан, калий гексациан – ферра (П) сувдаги эритмада куйидагича диссоциланади` K r  Fe ( CN ) y    rK + +  Fe ( CN ) y  - r комплекс ион. Шуни айтиб утиш керакки, комплекс бирикмалар диссоциланганда комплекс ионлар хосил булади. Уларнинг диссоциаланиш даражадаси жуда кичик. Амалда комплекс бирикмалар билан танишиб олиш учун куйидаги тажрибаларни бажариш керак. 1. Агар мис (П)-сульфат эритмасига аммиакнинг концентрланган эритмасидан мул микдорда кушилса, суюклик тук зангори тусга киради, чунки бу вакт  Cu ( NH e ) r  w+ таркибли комплекс ион хосил булади` NH e | CuSO r + rNH e  [ NH e --- Cu --- NH e ] SO r йоки кискарок | NH e йозсак ` CuSO r + rNH e  [Cu(NH e ) r ] SO r Сув буглантириб юборилгандан кейин эритмадан тук зангори кристаллар куринишида комплекс бирикма ажралиб чикади , унинг таркибида [Cu(NH e ) r ]SO r формула билан ифодаланади . Бу комплекс бирикманинг таркиби худди мис (П) – сульфатнинг кристалл гидрати таркибига ухшайди. Уларнинг бир-биридан фарки шундаки, тетрааква мис (П) – сульфат гидратида лигандлар сувнинг кутбли молекулалари булгани холда тетраамин мис (П) –сульфат гидратида кутбли аммиак молекулаларидир. w. Мис (П) – гидроксидга концентрланган натрий гидроксид йоки калий гидроксид кушилганда чукма эрийди ва зангори бинафша тусли эритма, яъни миснинг комплекс бирикмаси – натрий тетрагидросо куприт хосил булади. Cu(OH) w + wNaOH  Na w [Cu(OH) r ] Жуда куп органик моддалар , хусусан , аминларнинг сувга ва кислоталарга таъсир этишида хосил булган махсулотлар хам комплекс бирикмалар жумласига киради . Масалан , метиламин СН e NH w ва фениламин анилин ) кислоталар билан тузлар – метиламмоний хлорид CH e NH w  HCl ва виниламмонийхлорид C y H y NH w  HCl хосил килади . Бу тузлар тузилиши жихатидан комплекс бирикмалар жумласига киради . Улар координацион назарияга мувофик куйидаги тузилишга эга ` H H | | [CH e – N – H] Cl [C y H t – N –H] Cl | | H H Бу бирикмаларда азот комплекс хосил килувчи ролини бажаради , водород атомлари ва метил хамда фенил радикаллари – лигандлар булиб , бу бешта заррача комплекс бирикманинг ички сферасини ташкил килади . Унинг ташки сферасига хлорид ионлар жойлашади . Хайот амалийотида катта ахамиятга эга булган купгина органик моддалар хам комплекс бирикмалардан иборатдир . Улар жумласига гемоглобин, хлорофилл, фермент, витаминлар ва бошка моддалар киради. Ишлатилиши. q Улар ионларни аниклаш учун аналитик кимйода ишлатилади. Масалан, Fe w + , Fe e + , Ni w + ва Co e + ионларнинг бор йуклигини куйидаги реакциялар йордамида аниклнади` eFeCl w + wK e [Fe(CN) y ]  Fe e ]Fe(CN) y ]  + yKCl rFeCl e + eK r [Fe(CN) y  Fe r (CN) y ] e  + qwKCl Кучсиз ишкорий мухитга эга булган никель ( П ) – сульфат эритмасига e-r томчи диметилглиоксим кушилганда кук , кизил кристалл хосил CH e – C = NOH | +NiSO r +NH r OH  (NH r ) w SO r +wH w O+[Ni(C r H u N w O w ) w ] CH e – C = NOH Бу реакция Чугаев реакцияси номи билан юритилади . Никелни модда таркибида бор - йуклигини аниклаш учун натрий гексанитрокобальтиат (qqq) ишлатилади ` eKCl + Na e [CO(NO w ) y ]  K e [Co(NO w ) y ] + eNaCl Баъзи металларни ( лантаноидларни ) бир - биридан ажратиш ва юкори даражада тоза металлар ( олтин , кумуш ва хоказолар ) олиш учун комплекс бирикмалардан фойдаланилади . Масалан , кварц ва кумдан олтинни ажратиб олишда купинча олтиннинг натрий цианид билан комплекс туз хосил килишидан фойдаланилади . Чунки олтин кислород иштирокида NaCN билан сувда яхши эрийдиган комплекс хосил килади `` rAu + iNaCN + O w + wH w O  rNa[Au(CN) w ] + rNaOH Эритмага утган комплекс таркибидаги олтинни рух йордамида эркин холда ажратиб олиш мумкин ` wNa[Au(CN) w ] + Zn  Na w [Zn(CN) r ] + wAu e. К о м п л е к с б и р и к м а л а р д а н б у йо к м о д д а л а р с и ф ат и д а ф о й д а л а н и л а д и. Таркибида темир тузлари булган зангори буйок qu0r йилда Дисбах томонидан корамол конини поташ (К w СО e ) билан киздириш натижасида хосил килинган` K r [Fe(CN) w ] + Fe e+  KFe[(CN) y ] + eK + зангори буйок Бу модда лак билан аралаштириб ишлатилади . Хозирги вактда хром , кобальт ва миснинг органик моддалар билан хосил килган буйоклар куп ишлатилмокда . r. К о м п л е к с б и р и к м а л а р у с и м л и к в а х а й в о н о то л а м и х а йо т и д а м у х и м р о л ь у й н а й д и. Узок вакт мобайнида усимлик, хайвонот хамда инсон организмларида кимйовий жихатдан фаол биологик системалар бунйодга келган. Буларнинг купчилигини металлорганик бирикмалар ташкил килади. Тирик организмларда учрайдиган энг содда комплекслар металларнинг аминокислоталар билан хосил килган комплекслардан иборат. Улар таркибидаги аминокислота - икки дентатли лиганд вазифасини бажаради. Уларнинг формуласини куйидагича йозиш мумкин. R – CH – NH w |  Me w+ O = C – O Бу бирикмалар узининг табиати жихатидан беш аъзоли халкалар эканлиги юкоридаги формулалардан куриниб турибди . Бу комплексларнинг баркарорлиги куйидаги тартибда узгаради `Ca w+ <Mg w+ <Fe w+ <CO w+ <Zn w+ <Ni w+ <Cu w+ Бу комплекслардан организмнинг бошки мураккаб бирикмалари хлорофилл ва гемоглобин хосил булади . Витаминларнинг баъзилари комплекс бирикмалар таркибига киради . Улар тирик организм хайотида мухим ахамиятга эга . Академик А . А . Гринберг ташаббуси ва проф . М . А . Азизов рахбарлигида Тошкентда биология жихатдан актив комплекслар урганшига киришилди . Лигандлар сифатида аминокислоталар марказий атом сифатида кобольт, темир, рух каби оралик металлардан фойдаланилади. Хосил килган моддаларнинг купчилиги тиббийот учун катта ахамиятга эга дорилардир. Масалан, никотин кислота (витамин РР) ва кобольт (П) хлориддан хосил килган модда «Коамид» ва [ Pt ( NH e ) w Ci w ] таркибли комплекс бирикма саротон касаллигини даволашда зарурий дори сифатида ишлатилмокда. КИМЕВИЙ РЕАКЦИЯЛАР ТЕЗЛИГИ. KIMYOVIY KINETIKA VA KIMYOVIY MUVOZANAT РЕЖА : 1. Kirish . 2. Kimyoviy reaksiya tezligi va ta &#39; sir etuvchi faktorlar 3. Katalizatorlar 4. Kimyoviy muvozanat va ta&#39;sir etuvchi faktorlar.   Kimyoviy reaksiyalar tezligi xaqidagi va bu tezlikka turli faktorlarning ta&#39;sirini tekshiradigan ta&#39;limotga kimyoviy kinetika deyiladi. Kimyoviy kinetikaning asosiy maqsadi, kimyoviy jarayonda yuqori reaksiya tezligini va maksimal mikdorda kerakli maxsulotni olishni boshqarishdan iboratdir. Kimyoviy reaksiyaning tezligi reaksiyaga kirishuvchi moddalar (yoki ulardan biri) konsentrasiyalarining vaqt birligi ichida uzgarishi bilan ulchanadi. Masalan, ∆τ=τ 2 -τ 1 vaqt birligida reaksiyada ishtirok etayotgan moddalardan bittasining konsentrasiyasi  C=C 2 -C 1 kamaysa, u xolda kimyoviy reaksiyaning o&#39;rtacha tezligi kuyidagicha ifodalanadi: t C t t C C V       1 2 1 2 Konsentrasiya deganda biz xajm birligida bo&#39;lgan modda mikdorini tushunmogimiz kerak. Masalan, 100 l biror gazga 2 g molekula CO 2 aralashgan bulsa, bu xolda CO 2 ning konsentrasiyasi 0.002 mol/l bo&#39;ladi. Shunday qilib, kimyoviy reaksiya tezligini ulchashda moddalar konsentrasiyasini molG&#39;l xisobida, vaqt birligi esa sekund, minut, soat, sutkalar xisobida olinadi. Reaksiya tezligini topishda reaksiyaga kirishayotgan moddalarning yoki reaksiya maxsulotlarining konsentrasiyalari uzgarishini bilishning farqi yuk. Kaysi moddani mikdorini ulchash kulay bulsa, reaksiya tezligi usha modda konsentrasiyasi uzgarishi bilan ulchanadi. Reaksiyaga kirishayotgan moddalarning konsentrasiyalari reaksiya davom etgan sari kamayadi; maxsulotlarniki,aksincha ortib boradi. Kupincha, dastlabki moddalar konsentrasiyalari kamayishidan foydalaniladi. Masalan; agar reaksiyaning tezligi minutiga 0.3 mol/l bulsa, 1 l dagi dastlabki moddaning konsentrasiyasi xar minutiga 0.3 mol kamayadi. Kimyoviy reaksiyaning tezligi reaksiyaga kirishayotgan moddaning tabiatiga, dastlabki moddalarning konsentrasiyalariga, temperaturasiga, bosimiga, katalizatorning ishtirok etish va etmasligiga, moddalar sirtining katta-kichikligiga, erituvchi tabiatiga, yoruglik ta&#39;siriga va boshqa faktorlarga bog&#39;liq. Reaksiya tezligiga reaksiyaga kirishayotgan moddalarning konsentrasiyalari katta ta&#39;sir kursatadi. Gomogen (bir jinsli) sistemalar qatoriga masalan, gazlar aralashmasi, tuz yoki kand eritmasi (umuman eritmalar) kiradi. Fizikaviy yoki kimyoviy xossalari jixatidan o&#39;zaro farq qiladigan va bir-biridan chegara sirtlar bilan ajralgan ikki yoki bir necha qismlardan tuzilgan sistema geterogen (kup jinsli) sistema deb ataladi. Masalan, suv bilan muz o&#39;zaro aralashib ketmaydigan ikki suyuqlik (bir idishdagi simob va suv) va qattiq jismlarning aralashmalari geterogen sistemalardir. Getegeron sistemalarning boshqa qismlaridan chegara sirtlar bilan ajralgan gomogen qismi faza deb ataladi. Demak, gomogen sistema bir fazadan, geterogen sistema esa bir necha fazadan iborat ekan. Reaksiya tezligiga konsentrasiya ta&#39;sir etishining sababi shundaki, moddalar orasida o&#39;zaro ta&#39;sir bo&#39;lishi uchun reaksiyaga kirushuvchi moddalarning zarrachalari bir-biri bilan tuknashadi. Lekin tuknashishlarning xammasi xam kimyoviy reaksiyaga olib kelavermaydi. Barcha tuknashishlarning oz qismigina reaksiyaga olib keladi. Vakt birligi ichida yuz beradigan tuknashishlarning soni o&#39;zaro tuknashayotgan zarachalarning konsentrasiyalariga proporsional bo&#39;ladi. Bu son qanchalik katta bulsa, moddalar orasidagi o&#39;zaro ta&#39;sir shunchalik kuchli bo&#39;ladi. Ya&#39;ni kimyoviy reaksiya shunchalik tez boradi. Kimyoviy reaksiyaning tezligi reaksiyaga kirishayotgan moddalarning konsentrasiyalari ko&#39;paytmasiga tugri proporsionaldir. Kimyo uchun nixoyatda muxim bo&#39;lgan bu koida 1867 yilda Norvegiyalik ikkita olim Guldberg xam Vaage tomonidan taklif etilgan bo&#39;lib, massalar ta&#39;siri qonuni deyiladi. Bu qonunga muvofiq A+B = C reaksiyasi uchun V=K.[A][B] bo&#39;ladi. Bu yerda V- reaksiyaning tezligi (kuzatilgan tezlik), [A] va [B] reaksiyaga kirishayotgan A va B moddalarning mol/l bilan ifodalangan konsentrasiyasi, K tezlik konstantasi. Agar A=V=1 bulsa, V=K bo&#39;ladi. Demak, K- reaksiyaga kirishayotgan moddalarning konsentrasiyalari birga teng bo&#39;lgandagi tezlik, ya&#39;ni solishtirma tezlikdir. K ning kiymati reagentlarning, ya&#39;ni reaksiyaga kirishayotgan moddalarning tabiatiga, temperaturaga va katalizatorga bog&#39;liq bo&#39;lib, konsentrasiyaga bog&#39;liq emas. Reaksiyaning tezliklari K ning kiymati bilan takkoslanadi. Agar reagentlarning stexiometrik koeffisiyentlari birdan boshqa bulsa, masalan: aA + bB = cC uchun massalar ta&#39;siri qonunining matematik ifodasi kuyidagicha bo&#39;ladi: V=K[A] a.[V ] v Massalar ta&#39;siri qonunidan foydalanib, konsentrasiyaning uzgarishi bilan tezlikni uzgarishini xisoblab topish mumkin. Misol: 2NO+O 2 =2NO 2 reaksiyada aralashmaning xajmi ikki marta kamaytirildi; tezlik kanday uzgaradi? Yechish: xajmning uzgarishidan oldin, NO va O 2 ning konsentrasiyalari a va v ga teng bulsin. Bu xolda: V=K[NO] 2 [O2] yoki V=Ka 2 b bo&#39;ladi. Xajmning ikki marta kamayishi natijasida konsentrasiya ikki marta oshadi; endi [NO] urniga 2[NO] va [O 2 ] urniga 2 [O 2 ] olish kerak; V=K(2a) 2 (2b)=8Ka 2 b demak, tezlik 8 marta oshadi. Atom va molekulalar galayonlangan xolatga utganida, ularning reaksiyaga kirishish qobilyati kuchayadi. Zarrachalarni galayonlashtirish uchun, masalan, temperaturani oshirish, bosimni ko&#39;paytirish, reaksiyaga kirishayotgan moddalarga rentgen nurlari, ultrabinafsha nurlari, gamma nurlar ta&#39;sir ettirish kerak bo&#39;ladi. Temperatura xar 10°S ga oshganda reaksiyaning tezligi 2-4 marta oshishini dastlab, Vant-Goff tajriba asosida ta&#39;rifladi. Faraz kilaylik, biror reaksiyaning tezligi xar 10°S da 2 marta yoki 100% ortsin. Agar 0°C da reaksiya tezligi 1 ga teng bulsa 10°S da 2 ga. 20°S da 4 ga, 30°S da 8 ga, 40°S da 16 ga 50°S da 32 ga, 60°S da 64 ga, 70°S da 128 ga, 80°S da 256 ga,90°S da 512 ga, 100°S da 1024 ga teng bo&#39;ladi. Demak, temperatura arifmetik progressiya bilan ortib borsa, reaksiya tezligi geometrik progressiya bilan ortadi. Temperatura 100°S ga ortganda reaksiya tezligi 1000 marta ortadi. Agar 0°S dagi tezlikni V 0 bilan, t°dagi tezlikni V t bilan belgilasak, reaksiya tezliginig temperatura bilan uzgarishi 10, 12 12 tt tt     Tenglama bilan ifodalanadi; bu yerda  - temperatura 10°S ga kutarilganda reaksiya tezligini necha marta ortishini kursatuvchi son,   reaksiyaning temperatura koeffisiyenti deb ataladi. Reaksiya tezligiga temperatura ta&#39;sir etishini kursatish uchun natriy tiosulfat Na 2 S 2 O 3 bilan sulfat kislota eritmalari orasida boradigan reaksiyani: Na 2 S 2 O 3 + H 2 SO 4 = Na 2 SO 4 + SO 2 +  S + H 2 O 20° va 30°S larda utkaziladi. Reaksiyada S chukmasi xosil bo&#39;lishi sababli eritma loykalanadi. 30° da reaksiya 20°S dagiga qaraganda kariyb 2 marta kam vaqt ichida tugaydi. Kimyoviy reaksiya sodir bo&#39;lishi uchun zarrachalar o&#39;zaro tuknashishi kerak. Molekulyar kinetik nazariyaga muvofiq, molekulalar orasida bo&#39;ladigan tuknashishlar soni absolyut temperaturaning kvadrat ildiziga tugri proporsionaldir; shunng uchun 10°S da boradigan reaksiyani 20°S da utkazilsa tezlik taxminan 2% ortishi kerak edi. Ammo reaksiya tezligi temperaturaning kutarilishi bilan juda tez ortadi; temperatura 10°S kutarilganda tezlik 100-200 % ga ortadi. Undan tashqari ba&#39;zi moddalar odatdagi temperaturada uzoq vaqt aralash xolda bulsa xam, ular orasida kimyoviy reaksiya sodir bo&#39;lmaydi. Lekin aralashma kizdirilsa reaksiya ancha tez boradi. Bunda turli reaksiyalarning tezligi turlicha bo&#39;ladi. Agar molekulalar orasida bo&#39;ladigan xar qaysi tuknashish natijasida kimyoviy reaksiya borsa, barcha reaksiyalar xam tez sodir bo&#39;lishi kerak edi. Bularning xammasi e&#39;tiborga olinib, massalar ta&#39;siri qonuniga kushimcha sifatida, aktivlanish nazariyasi deb ataladigan nazariya kiritildi. U nazariyaga binoan, molekulalar orasidagi bo&#39;ladigan tuknashuvlar natijasida kimyoviy reaksiya vujudga kelavermaydi, faqat ortikcha energiyaga ega bo&#39;lgan aktiv molekulalar orasidagi tuknashuvlar reaksiyani vujudga keltiradi. Bu nazariyani D.V.Alekseyev, S.Arrenius va boshqa olimlar rivojlantirgan. Demak, xar qaysi tuknashuv natijasida reaksiya bormaydi, faqat aktiv molekulalar orasida tuknashuvlar natijasida reaksiya boradi. Chunki, ikki zarracha o&#39;zaro tuknashganda kimyoviy reaksiya sodir bo&#39;lishi uchun bu zarrachalar orasidagi masofa elektronlar bulutlar bir-birini koplaydigan darajada kichik bo&#39;lishi kerak. Shu vaqtdagina elektronlarning bir-moddadan ikkinchi modaga utishi, yoki kayta gruppalanishi va natijada yangi moddalar xosil bo&#39;lishi mumkin. Lekin zarrachalar bir-biriga bu kadar yaqin masofaga kelishiga ikki zarrachadagi elektron qavatlarning o&#39;zaro karshilik kuchlari xalakit beradi. Bu karshilik kuchlarini katta energiyaga ega bo&#39;lgan aktiv zarrachalar yenga oladi. Aktivmas zarrachalarni aktiv xolatga utkazish uchun energiya talab kilinadi. Aktivmas zarrachalarni aktiv xolatga utkazish uchun, ularga berilishi zarur bo&#39;lgan kushimcha energiya ayni reaksiyaning aktivlanish energiyasi deyiladi. Aktivlanish energiyasi kkalG&#39;mol xisobida ifodalanadi. Uning son kiymati aktiv molekulalarning o&#39;rtacha energiyalari bilan dastlabki moddalarning o&#39;rtacha energiya kiymatlari orasidagi ayirmaga teng. Masalan, H 2 + J 2 = 2HJ reaksiyaning aktivlanish energiyasi 40.0 kkal/mol ga tengdir. Reaksiyaning aktivlanish energiyasi qanchalik katta bulsa, reaksiya shuncha sekin boradi. Aktivlanish energiyasi reaksiyada ishtirok etadigan moddalarning tabiatiga bog&#39;liq: a) Agar reaksiyada ishtirok etayotgan ikki modda xam molekulalardan tashkil topgan bulsa, bunday reaksiya uchun aktivlanish energiyasi 20-60 kkal/mol chamasida bo&#39;ladi; b) Agar reaksiyaga kirishayotgan moddalarning ikkalasi karama-karshi zaryadli ionlar bulsa aktivlanish energiyasi 0-18 kkal/mol bo&#39;ladi; v) Erkin radikallar ishtirokida boradigan reaksiyalarda aktivlanish energiyasi 0-9 kkal/mol chamasi bo&#39;ladi. Reaksiya tezligini uzgartiradigan lekin reaksiya natijasida kimyoviy jixatdan uzgarmaydigan modda katalizator deb, katalizator ishtirokida reaksiya tezligining uzgarishi esa kataliz deyiladi. Kataliz gomogen va geterogan bo&#39;lishi mumkin. Reaksiyaga kirishuvchi moddalar va katalizator bir xil fazada (gaz xolida yoki eritmada) bulsa gomogen kataliz deyiladi. Masalan, nitroza metodining kamera prosessi va minora prosesslari usuli bilan sulfat kislota olishda sulfit angidrid - SO 2 xavo kislorodi bilan reaksiyaga kirishib, sulfat angidrid SO 3 xosil qiladi. Bu reaksiyada azot (II)-oksid NO katalizatorlik vazifasini utaydi. Ushbu reaksiyada ishtirok etuvchi moddalar xam gaz xolatida bo&#39;lib, bir fazani tashkil etadi. Gomogen katalizda katalizatorning ta&#39;siri oralik maxsulotlar xosil bo&#39;lishi xaqidagi nazariya bilan tushuntiriladi, ya&#39;ni katalizator avvalo reaksiya uchun olingan dastlabki moddalarning birontasi bilan reaksiyaga kirishib, mustaxkam bulmagan oralik maxsulot xosil qiladi. Sungra oralik maxsulot reaksiya uchun olingan ikkinchi modda bilan aktiv reaksiyaga kirishib, natijada katalizator kaytarilib – erkin xolda ajralib chiqadi. Reaksiya                               A+B=AB     SO 2 (g) + 1 / 2 O 2 (g) = SO 3 (g) Oralik maxsulot K+B=KB                 NO(g) + 1 / 2 O 2 (g) = NO 2 (g) Katalizatorning             A+KB=AB+K         SO 2 (g) + NO 2 (g) = SO 3 (g) + NO(g) asliga kaytishi   Katalizatorlar kupincha tanlab ta&#39;sir etadi, ya&#39;ni bir reaksiya uchun katalizator vazifasini utaydigan modda, boshqa reaksiya uchun katalizator bula olmasligi mumkin. Yana shuni aytib utish kerakki, ishlatilayotgan katalizator turiga qarab reaksiya maxsulotlari xar xil bo&#39;lishi mumkin. Masalan, etil spirtidan AL 2 O 3 va Cu katalizatorlar ishtirokida etilen va asetaldegid olish mumkin: 1) С 2 N 5 ON = C 2 N 4 + H 2 O; 2) C 2 N 5 ON = CH 3 CHO + H 2 1.2 reaksiyalardan kurinadiki, AL 2 O 3 katalizatorlari ishtirokida etilen va suv, Cu katalizatori ishtirokida esa asetaldegid xamda erkin xolda H 2 ajralib chiqadi. Geterogen katalizda reaksiyaga kirishuvchi moddalar bir fazada, katalizator esa boshqa fazada bo&#39;ladi. Masalan, kontakt usuli bilan sulfat kislota olishda sulfat angidrid platina katalizatori ) yoki vanadiy (V) oksidi) ishtirokida qattiq faza yuzasida O 2 bilan birikib sulfat angidridga aylanadi: SO 2 + 1 / 2 O 2 = SO 3 Geterogen nazariyasiga kura katalizator yuzasida reaksiyaga kirishuvchi moddalarning konsentrasiyasi ortib, molekulalarning o&#39;zaro tuknashuv sonini oshiradi. Suyuq va qattiq modda yuzasiga boshqa moddalarning yutilishi adsorbsiya deyiladi. Adsorbsiya xodisasi sirt yuzada bo&#39;lganligi uchun sirt yuzasi katta bo&#39;lgan qattiq modda yaxshi adsorbent xisoblanadi. Adsorbsiya modda yuzasini xamma joyida emas, balki ayrim nuktalarida boradi. Adsorbsiya boradigan bunday nuktalar aktiv markazlar deyiladi. Aktiv markazlar umumiy yuzaning juda kichik qismini tashkil etadi. Katalizator sirtiga shimilib, uning aktivligini pasaytiruvchi moddalar katalitik zaxarlar deyiladi. Kattik katalizatorlar oson zaxarlanadi. Masalan, sanoatda juda kup ishlatiladigan platinali katalizatorlarga mo&#39;shyak va selen koldiklari kuchli zaxar sifatida ta&#39;sir kursatadi. Shuning uchun kontakt usulida H 2 SO 4 olishda SO 2 va O 2 gazlar As va Se koldiklaridan yaxshilab tozalanadi. Kimyoviy reaksiya tezligini oshiruvchi katalizatorlar (musbat)dan tashqari reaksiya tezligini kamaytiruvchi (manfiy) katalizatorlar xam bor, ular ingibitorlar deyiladi. Ingibitorlar sifatida xinon, gidroxinon va kurgoshin tetraetil va boshqa moddalar ishlatiladi. Ular asosan metallar korroziyasini, ozik-ovkat maxsulotlarining (konserva xilidagi) buzilishini, kauchukning oksidlanishini sekinlashtiradi va boshqa prosesslarda keng kullaniladi. katalizatorlik xususiyati bulmasa xam, ammo uz ishtiroki bilan katalizatorning aktivligini oshiruvchi moddalar promotorlar deyiladi. Masalan, Fe katalizatoriga ishkoriy va alyuminiy metallarining oksidlarini kushish bilan katalizatorning rolini kuchaytirish mumkin. Ba&#39;zi reaksiyalar avval sekin borsada, keyin tezlashadi. Bunday reaksiyada xosil bo&#39;lgan maxsulotlarning biri katalizator rolini uynaydi, natijada reaksiya tezligi ortadi. Bu xodisa avtokataliz deb ataladi. Masalan, murakkab efirning gidrolizlanish prosessida sirka kislotasining dissosilanishidan xosil bo&#39;lgan vodorod ioni butun prosessga katalitik ta&#39;sir etadi va natijada gidroliz reaksiyasi tezlashadi. CHCO-O-C 2 H 5 + N 2 O = C 2 H 5 OH + CH 3 COOH Suv, Pt, Ni va boshqa katalizatorlar kimyoviy reaksiyalarda juda kup kullaniladi. Kislotalarning katalitik ta&#39;sir etish xodisasi rus olimi Kirxgof tomonidan 1811 yilda kashf kilingan. Xozirgi vaqtda kataliz soxasi keng rivojlanishi kimyo fanining asosiy bulimlaridan birini tashkil etadi. Kataliz xodisasini rivojlantirishda D.I.Mendeleyev, N.D.Zelinskiy, A.A.Balandik va boshqalar katta xissa kushdilar. Zanjir reaksiyalar: 1). Aktiv markazlar (zanjirlar)ning xosil bo&#39;lishi. 2). Reaksiya davomida zanjirlarning usishi. 3). Zanjirlarning uzilishi kabi prosesslarni uz ichiga oladi. Aktiv markazlarning juftlashmagan elektronga ega bo&#39;lgan elementlarning atomlari, jumladan H&#39;,CL&#39;,:O:,ON&#39; kabi radikallar xosil qiladi. Zanjir reaksiyaga HCL ning xosil bo&#39;lish mexanizmi yakkol misol bula oladi. Reaksiya yoruglik ta&#39;sirida nixoyatda tez ketadi: H 2 + CL 2 = 2HCL Energiya kvanti hφ ning CL2 ga yutilishi natijasida galayonlangan CL atomi radikal xosil bo&#39;ladi. Fotokimyoviy dissosilanish yordamida CL 2 +hφ =2CL (aktiv markaz xosil bo&#39;ladi)ga aylanadi. Xosil bo&#39;lgan CL radikali H 2 molekulasi bilan oson reaksiyaga kirishadi: CL’ +H 2 =HCL + H’ (zanjirning usishi). H uz navbatida CL 2 molekulasi bilan oson reaksiyaga kirishib H’ + CL 2 = HCL + CL’ (zanjirning usishi) ni xosil qiladi. Agar H+CL= HCL sodir bulsa zanjirda uziladi. Bu tarmoklanmagan zanjir reaksiya shu tarzda davom etadi va ularning soni 100000 gacha yetishi mumkin. Reaksiya reaktorning devorlariga erkin atomlar borib urilguncha davom etadi. Akademik N.N.Semyonov bu soxadagi ishlari uchun Nobel mokofotiga sazovor bo&#39;lgan. Tarmoklangan zanjirli reaksiyalarda bitta aktiv zarracha bir necha aktiv zarachalarni xosil qiladi. Bu nazariya akademik N.N.Semyonov tomonidan yaratilgan. Masalan, O 2 N 2 bilan reaksiyaga kirishganda galayonlangan vodorod molekulasi kislorodga ta&#39;sir etadi va kuyidagi N 2 +O 2 =ON’ +ON’ reaksiya sodir bo&#39;ladi. Shundan so&#39;ng zanjirning tarmoklanishi boshlanadi: a) OH’ + H 2 = H 2 O + H’ b) H’ + O 2 = OH’ + O’ s) O’ + H 2 = OH’ + H’ va xokazo. Oxirgi ikki (b,c) reaksiya shuni kursatadiki, binta erkin radikal bir necha radikal xosil qiladi. Uz navbatida bu radikallarning xar biri zanjirning zvenosini davom ettirishi mumkin. Zanjir usishiga sharoit yaratilganda, zanjirning tarmoklanishi shunday tez boradiki, masalan, yopik xajmda H 2 bilan O 2 yoki xavo aralashmalarida reaksiya portlash bilan borib, sekundning mingdan bir ulushida tamom bo&#39;ladi. Elektromagnit nurlanish spektrining kuzga kurinadigan soxalaridagi nurlanish energiyasi ta&#39;sirida boradigan reaksiyalar fotokimyoviy reaksiyalar deyiladi. Masalan, vodorod va ftor gazlarning aralashmasi yoruglikda portlab ketadi. Fotografiyada keng kullaniladigan kumush bromid yoruglikda parchalanib, kumush metali ajralib chiqadi. Kupgina buyoklarning rangi kuyosh nuri ta&#39;sirida xiralashadi va xokazo. Rentgen nurlanish - ultrabinafsha nurning kvantiga nisbatan katta energiyaga ega bo&#39;lgan fotonlarga ega. Rentgen nurlari bilan nurlanish atomni galayonlantiribgina kolmay, atomdan elektronning ajralishini yuzaga chikarib, ionlanishiga olib keladi. Gamma nurlar juda qisqa tulkin uzunlikka ega bo&#39;lgan elektromagnit nurlanish xisoblanadi. U atom yadrosining radiaktiv yemirilishidan xosil bo&#39;ladi. Bundan tashqari ikki elementar zarracha -elektron va pozitronlarning birikishi natijasida xam xosil bo&#39;ladi: e - + e + = 2φ.   Bu xodisa anigilyasiya xodisasi deyiladi. Gamma nurlanish katta energiyaga ega bo&#39;lib, moddada yadro uzgarishlarigacha olib keladi. Barcha kimyoviy reaksiyalarni umuman ikki turga bo&#39;lish mumkin: 1) Bir yo&#39;nalishda boradigan kaytmas reaksiyalar 2) Qaytar reaksiyalar.   Kaytmas reaksiyalarda odatda tenglik ishorasi kuyiladi. masalan: Zn+H 2 SO 4 = ZnSO 4 + H 2 Qaytar reaksiyalarda, tenglik ishorasi urniga bir-biriga karama-karshi strelkalar kuyiladi. Masalan: H 2 + J 2  2HJ Chapdan ungga boradigan reaksiyani tugri reaksiya va ungdan chapga boradigan reaksiyani teskari reaksiya deyiladi. massalar ta&#39;sir qonuniga muvofiq HJ moddasi uchun muvozanat xolatida tugri va teskari reaksiyalar tezliklari kuyidagicha yoziladi: V 1 = K 1 [H 2 ][J 2 ] tugri reaksiya tezligi V 2 = K 2 [HJ] 2 teskari reaksiya tezligi Bu yerda: K 1 - tugri reaksiya tezlik konstantasi   K 2 - teskari reaksiya tezlik konstantasi Reaksiyaning boshlanish davridagi tezligi, reaksiya uchun olingan dastlabki moddalar konsentrasiyalari ko&#39;paytmasi bilan aniqlanadi, bunda tugri reaksiyaning tezligi maksimal kiymatga ega bo&#39;ladi. Teskari reaksiya tezligi esa 0 ga teng bo&#39;ladi. Tugri reaksiya tezligi vaqt utishi bilan kamayadi, chunki H 2 va J 2 konsentrasiyalari kamayib boradi va HJ maxsulotning konsentrasiyasi ortib boradi, shuning uchun teskari reaksiya tezligi xam ortadi. Nixoyat, shunday bir payt keladiki, bunda V 1 =V 2 bo&#39;ladi va sistemada kimyoviy muvozanat karor topadi. Demak, vaqt birligida xosil bulayotgan va parchalanayotgan HJ molekulalarining soni bir biriga teng bo&#39;ladi: V 1 =V 2 yoki K 1 [H 2 ][J 2 ]=K 2 [HJ] 2 yoki      22 2 21 IH HI K K  K 1 va K 2 uzgarmas kiymatlar bo&#39;lgani uchun ularning nisbatlari xam uzgarmas kiymatdir, ya&#39;ni: ; 21 K K K                      ; 2 2 2 I H HI K  bu yerda, K- kimyoviy muvozanat konstantasi deyiladi. Umumiy xolda kaytar reaksiya aA+bB=cC+dD uchun muvozanat konstantasi kuyidagicha       ; ba dc BA DC K  Agar kimyoviy muvozanatda turgan sistemaga, reaksiyada ishtirok etayotgan moddalardan birortasini kushsak, tugri va teskari reaksiya tezliklari uzgaradi, vaqt utishi bilan asta-sekin yana muvozanat karor topadi. Yangi muvozanat xolatda reaksiyada ishtirok etayotgan xamma moddalarning konsentrasiyalari dastlabki konsentrasiyalardan farq qiladi, lekin muvozanat konstanta uzgarmay koladi. Reaksiya muxiti uzgartirilmasa, muvozanat xolat uzgarmaydi. Kimyoviy muvozanatga kuyidagi parametrlar ta&#39;sir etadi. 1) Reaksiyaga kirishuvchi moddalar konsentrasiyasi. 2) temperatura. 3) bosim (gazsimon moddalar bulsa). (Katalizator esa faqat reaksiya tezligini uzgartiradi). Ushbu parametrlarning birortasini uzgarishi kimyoviy muvozanatni siljishiga olib keladi. Tashki faktorlar (bosim, temperatura, moddalar konsentrasiyasi) dan birortasini uzgarishi natijasida muvozanatni qaysi tomonga siljishini Le-Shatelye prinsipi (1884 y) kuyidagicha ifodalaydi; kimyoviy muvozanatda turgan sistemaning biron parametri uzgarsa, kimyoviy muvozanat shu uzgargan parametrga karama-karshi tomonga siljiydi. Reaksiyaga ta&#39;sir etuvchi faktorlarni kurib chikaylik. 1. Konsentrasiyaning ta&#39;siri. Muvozanatda turgan sistemadagi biron moddaning konsentrasiyasi oshirilsa, kimyoviy modda shu modda sarf bo&#39;lishi tomonga siljiydi. Masalan, NH 3 ni sintez qilishda H 2 yoki N 2 konsentrasiyalari oshirilsa kimyoviy muvozanat NH 3 xosil bo&#39;lishi tomonga siljiydi, ya&#39;ni tugri reaksiya kuchayadi: 3H 2 + N 2 = 2NH 3 Agar NH 3 ning konsentrasiyasini oshirsak, muvozanat H 2 va N 2 konsentrasiyalari ortadigan tomonga siljiydi: 2NH 3 = 3H 2 + N 2 Demak, muvozanat xolatni ushbu 3H 2 + N 2 = 2NH 3 tenglama shaklida yozish mumkin. 2. Temperaturaning ta&#39;siri. Muvozanatdagi sistemaning temperaturasi oshirilsa, muvozanat endotermik reaksiya tomonga ya&#39;ni issiqlik yutilishi bilan boradigan reaksiya tomonga siljiydi. Masalan, yuqori temperaturada (1000°) H 2 va O 2 dan H 2 O xosil bo&#39;lish reaksiyasida 2H 2 +O 2 =2H 2 O +Q temperaturani 2000° gacha oshirsak, muvozanat suvning parchalanish reaksiyasi tomoniga siljiydi, chunki bu reaksiya issiqlik yutilishi bilan (endotermik) boradi. 3. Bosimning ta&#39;siri. Muvozanatdagi sistemaning bosimi oshirilsa, muvozanat xajm kamayadigan ya&#39;ni molekulalar kam xosil bo&#39;ladigan reaksiya tomonga siljiydi. Masalan, ammiak siyetazi reaksiyasida ishtirok etayotgan gazlar nisbati 1:3:2 dan iborat yoki 3H 2 + N 2 = 2NH 3 ya&#39;ni 4 xajm dastlabki gazlardan ikki xajm maxsulot xosil bo&#39;ladi. Binobarin, bosim oshirilganda muvozanat NH 3 xosil bo&#39;lish reaksiyasi tomonga siljiydi. Agar tenglamaning chap va ung tomonidagi molekulalar soni teng bulsa bosimning uzgarishi kimyoviy muvozanatga ta&#39;sir etmaydi. Masalan: CO 2 + H 2 = CO + H 2 O reaksiyasining muvozanati bosim uzgarganida uzgarmay koladi. Le-Shatelye prinsipi gomogen sistemalargagina kullanib kolmay, geterogen sistemada uchun xam tadbik yotiladi. Masalan, SO2 ning kaytarilish reaksiyasi: C + CO 2 = 2CO -172 kJ Keltirilgan kimyoviy sistemada qattiq (uglerod) va gaz (CO va CO 2 ) fazalar aralashmasi ishtirok etyapti. Demak sistema geterogen. Le-Shatelye prinsipiga kura: a) temperaturaning kutarilishi muvozanatni CO ortishi tomonga siljitadi, chunki CO 2 kaytarilishi ekzotermik prosessdir. b) temperaturani pasaytirsak, muvozanat chap tomonga siljiydi; v) bosimni oshirish muvozanatni xajm kamayadigan reaksiya ya&#39;ni CO 2 xosil bo&#39;lishi tomonga siljitadi, chunki chap tomonda gazsimon moddadan bir molekula, ung tomonda esa CO molekulasidan ikki molekula mavjuddir. Bu reaksiya muvozanatining matematik ifodasi kuyidagi kurinishga ega: ][ ][ 2 2 COCO K  ya&#39;ni muvozanat faqat gazsimon moddalarning nisbatlariga (konsentrasiyalariga) bog&#39;liq. Geterogen sistemada gazsimon moddalarning molekulalar soni uzgarmasa bosim reaksiya muvozanatiga ta&#39;sir etmaydi. Masalan, MnO+CO = Mn+CO 2 ning muvozanati bosim uzgarishi bilan uzgarmaydi. Yukori (1000°, 10000°) temperaturalarda kimyoviy reaksiya tezligi shunchalik katta bo&#39;ladiki, amalda ularni aniqlab bo&#39;lmaydi. Bunda moddalar dissosilanishini kuchayishidan tashqari, juda murakkab moddalar xosil bo&#39;ladi va ularning konsentrasiyasi temperatura kutarilishi bilan ortadi. Masalan, V 2 O 5 buglarida V 4 O 10 , V 4 O 8 , V 4 O 12 kabi moddalar xosil bo&#39;ladi. Temperatura qancha yuqori bulsa elementlar shuncha o&#39;ziga xos bulmagan oksidlanish darajalarini namoyon etadi. Bunga sabab yuqori temperaturadagi buglar xosil bo&#39;lishida tuyinmagan valentli radikallarning ishtirok etishidir. Masalan, suv bugida 2000° da H 2 , O 2 , OH -, H + va O 2- bundan yuqori temperaturada esa, ionlanish maxsulotlari ON -, N + va O 2- lar bo&#39;ladi. Bosimni oshirish gazlarning dissosilanish darajasini kamaytiradi. Masalan, 300000 atmosfera bosimda vodorod metall strukturasiga ega bo&#39;ladi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1.           N.S.Axmetov. Obhaya i neorganicheskaya ximiya. M. «Vo&#39;sshaya   shkola». 1998. 2.     X.R.Raximov. Anorganiq ximiya. Toshkent. «usituvchi». 1984. 3.       N.A.Parpiyev, X.R.Raximov, A.G.Muftaxov. Anorganiq kimyo nazariy asoslari. Toshkent. «uzbekiston». 2000. 4.   T.M.Mirkomilov, X.X.Muxitdinov. Umumiy ximiya. Toshkent. «usituvchi». 1987. 5.     R.A.Lidin, L.YU.Alikberova, G.P.Logipova. Neorganicheskaya ximiya v voprosax. M.Ximiya. 1991. 6. N.B.Lyubimova. Voproso&#39; i zadachi po obhey i neorganicheskoy ximii. Uchebnoye posobiye. M. Vo&#39;sshaya shkola. 1990.   7. www.ziyonet.uz

Похожие

Комплекс бирикмалар эритмаларида мувозанат
Комплекс бирикмалар ва уларнинг тузилиши
Ациклик бирикмалар
Гетерохалқали бирикмалар
Комплекс бирикмаларнинг баркарорлиги