Кимёвий саноатнинг хом ашёси ва уни бойитиш усуллари ва энергия - Химия - Рефераты

Кимёвий саноатнинг хом ашёси ва уни бойитиш усуллари ва энергия

Загружено в:

13.11.2023

Скачано:

0

Размер:

34.2998046875 KB

Кимёвий саноатнинг х ом ашё си ва уни бойитиш усуллари ва энергия Режа : 1. Хом ашё 2. Хом ашё манбалари ва у лар ни қазиб олиш. 3. Қаттиқ хом ашёни бойитиш. 4. Суюқ хом ашёларни бойитиш. 5. Газсимон хом ашёларни бойитиш. 6. Хом ашёни комплекс фойдаланиш ва 7. чиқиндисиз технология. 8. Энергия.

1 . Хом ашё Ҳар қандай ишлаб чиқаришнинг муҳим таркибий қисмларидан бири хом ашёдир. Хом ашё деб, истеъмол маҳсулотлари ва ишлаб чиқариш воситалари олиш учун саноатда ишлатиладиган табиий моддаларга айтилади. Кимё саноатида хом ашё асосий омил бўлиб, ишлаб чиқарилган тайёр маҳсулот тан нархининг 60-70 фоизини ташкил этади. Саноат ишлаб чиқаришда хом ашё тушунчасидан ташқари дастлабки ашё, тайёр маҳсулот ва чиқинди тушунчалари ҳам қўлланилади. Хом ашё ва дастлабки ашёни бир – бирисидан фарқ қилиш керак. Хом ашё, саноатда қайта ишловдан ўтмаган табиий моддалардир. Бирор – бир ишлаб чиқариш учун хом ашё, ярим фабрикат, оралиқ маҳсулот, ярим маҳсулот (асосий материал) кўшимча маҳсулот ва иккиламчи ашёлар, дастлабки ашё бўлиши мумкин. Ярим фабрикат бу табиий хом ашёни саноатда дастлабки ишлов бериш натижасида олинган материалдир. Оралиқ маҳсулот деб, хом ашё ёки ярим фабрикатдан олинган индивидуал моддаларга айтиладии. Қайсики, у айни корхонада бошқа маҳсулот ишлаб чиқариш учун дастлабки ашё бўлиб хизмат қилиши мумкин. Қўшимча маҳсулот деб корхонада ишлаб чиқариш жараёнида асосий маҳсулот билан бирга қўшимча реакциялар натижасида ҳосил бўлган индивидуал модда ёки аралашмага айтилади. Иккиламчи хом ашё деб, ўз хизмат муддатини ўтаб бўлган нарсаларга ва материалларни – саноатда ишлов берганда ҳосил бўладиган чиқиндиларига айтилади. Қайсиким, у чиқиндиларни саноатда қайта ишлаб тайёр маҳсулотга айлантириш иқтисодий фойдалидир. Тайёр маҳсулот деб халқ хўжалигининг турли тармоқларида амалда фойдаланиш учун корхонадан жўнатиладиган моддалар ёки материалларга айтилади. Чиқинди деб, технологик тараққиётнинг айни даврида амалий ишлатиш соҳасини тоамаган ташландиқ моддалар ёки материалларга айтилади. Бундай бўлишлар, албатта, нисбийдир. Масалан, нитрат кислота, шу кислотани ишлаб чиқариш корхонасининг тайёр маҳсулоти бўлса, ўғит ишлаб чиқариш корхонасининг эса дастлабки ашёси ҳисобланади.

Хом ашёлар турли белгиларига қараб синфларга бўлинади. Келиб чиқишига қараб, улар минерал, ўсимлик ва ҳайвон хом ашёларига, агрегат ҳолатларига қараб, қаттиқ, суюқ, нефть шўробалари, газсимон ҳаво, табиий газ хом ашёларга, таркибига қараб анорганик ва органик хом ашёларга бўлинади. Минерал хом ашёлар ўз навбатида рудали, рудасиз ва органик ёки ёнувчи хом ашёларга бўлинади. Рудали минераллар тўғридан тўғри руда деб аталади. Руда деб, таркибида металл оқловчи тоғ жинслари ёки бошқа минерал бирикмаларга айтилади. Улардан металлар ажратьиб олинади. Металлар руда таркибида асосан оксидлар ва сульфидлар шаклида бўладилар. Руда таркибидаги асосий компонент – металлдан ташқари ҳар доим бегона аралашмалар ҳам ушлайди. Ишлаб чиқаришда фойдаланилмайдиган бегона аралашмаларни чиқинди, баъзан “бекорча жисм” деб аталади. Таркибида ажратиб олишга етарли миқдорда бир неча металл сақловчи рудаларга полиметалл рудалар дейилади. Ўзбекистондаги рангли металл рудалари (масалан: мис-рухли, қўрғошин – рух - кумушли) асосан полиметалл рудалардир. Рудасиз минераллар деб, металмас моддалар олинадиган (масалан: фосфор, хлор, олтингугурт, ўғитлар, сода, ишқорлар, кислоталар, цемент, шиша ва бошқалар) ёки бевосита кимёвий ишлов берилмай фойдаланиладиган тоғ жинслари ёки минералларга айтилади. Рудасиз қазилмалар ишлатиш соҳасига қараб шартли равишда тўрт группага бўлинади: а) Қурилиш материаллари. (тупроқ, қум, шағал, қурилиш тошлари, ғишт,керамика ва бошқалар) б) Индустриал ашёлар, кимёвий қайта ишланмай фойдаланилади. (слюда, асбест, графит, магнезит, корунд ва бошқалар) в) кимёвий минерал ашёлар, кимёвий ишлов берилиб, ёки тўғридан – тўғри фойдаланилади. (олтингугурт, фосфор, апатит, сильвинит, тоштуз ва бошқа кўпгина тузлар)

г) қимматбаҳо, ярим қимматбаҳо ва ишлов бериб тайёрланадиган, ашёлар, қайсиким, механик ишлов берилгандан сўнг фойдаланилади. (олмос, ёқут, зумрад, қаҳрабо, малахит, феруза, яшма, мармар ва бошқалар). Органик ёки ёнувчи ашёлар учга: қазилма, ўсимлик ва ҳайвон хом ашёларига бўлинади. Қазилма органик ёки ёнувчи хом ашёлар (торф, сланец, кўмир, нефть, табиий ва йўлдош газлар) энергия манбаи сифатида ҳамда, қимматбаҳо кимёвий ашё сифатида ишлатилади. Ўсимлик ва ҳайвон хом ашёлари қишлоқ хўжалик, ўрмон хўжалиги ва балиқчилик хўжаликларининг маҳсулотлари ҳисобланади. Ўсимлик ва ҳайвон ашёлари ишлатиш соҳасига қараб иккига: озиқ- овқат ва техник ашёларига бўлинади. Озиқ-овқат ашёларига, асосан, озуқа сифатида истеъмол қилинадиган (картошка, лавлаги, сут, ғалла, ўсимлик, ҳайвон ва балиқ ёғлари ва бошқалар) маҳсулотлар киради. Техник ашёларга эса, озиқ-овқат сифатида ишлатишга яроқсиз бўлган, аммо кимёвий ва механик ишлов берилгач, турмуш ва саноатда, техник мақсадларда ишлатиш мумкин бўлган ашёлар киради. Масалан: пахта, ёғоч, ёғоч смоласи, сомон, зиғир пояси, наша пояси (каноп), ҳинд канопи, чарм, жун, мўйна, баъзи ўсимлик ва ҳайвон ёғлари (ҳинд канопи мойи, тунг мойи – тунг дарахти мевасидан олинадиган мой, кит, треска балиқлари ёғи турли кунжара, ҳайвон суяклари ва бошқалар). Аммо бундай техник ва озиқ-овқат ашёларига бўлиш бу нисбийдир. Чунки баъзан озиқ-овқат ашёлари техник мақсадларда ва аксинча, тахник ашёлар, озиқ-овқат мақсадида ишлатилиши мумкин. Масалан: баъзи озиқ-овқат ёғлари қайта ишланиб улардан совун, олиф ва косметика воситалари олинади.

2. Хом ашё манбалари ва у лар ни қазиб олиш. Ернинг узоқ муддат геологик тараққиёти даврида айрим элементлар, ернинг айрим жойларида турли минераллар шаклида тўпланиб қазилма бойликлар, конлар ҳосил қилади. Қазилма бойликларининг қиммати, улардан хом ашё сифатида фойдаланиш: уларнинг халқ хўжалигида қай даражада фойдалилиги, қайта ишлаш технологиясининг тараққиёт даражаси, унинг қазилма таркибидаги концентрацияси, захираси, таркибида фойдали компоненти бўлган бирикманинг ҳар актери, қазиб олишнинг осон ёки қиёинлиги ва бошқа шу каби кўрсаткичларга боғлиқ бўлади. Бу кўрсаткичлар фан ва техника тараққиёти, халқ хўжалигининг тараққиёти ҳамда талаб ва эҳтиёжларга қараб ўзгариб туради. Кимё саноатининг тараққиёт тарихида кўпгина фактлар маълумки, бир вақтлар саноат чиқиндиси бўлган моддалар кейинчалик, муҳим қимматбаҳо хом ашёга ёки тайёр маҳсулотга айланган. Масалан: ўтган асрнинг охирларида ош тузи сильвинит (KCl • NaCl) минералини қайта ишлаб олинар эди. Илгари калий хлорид тузи эса, чиқинди сифатида ташларди. Ҳозирги пайтда эса калий хлорид олиш учун сильвинит қайта ишланади, (чунки KCl муҳим минерал ўғит сифатида ишлатилади) ва NaCl эса чиқинди сифатида ташланади. Кўпгина сийрак элементлар илгари ишлатиш соҳалари бўлмаганлиги учун ёки уларни етарли миқдорда олиб бўлмаганлиги сабабли фойдали қазилма таркибидан асосий элемент олингач, қолганлари чиқинди сифатида ташлаб юборилган. Ҳозирги кунда эса, уларни атом энергетикаси, микроэлектроника, радиотехника, телетехника, космик техника соҳаларида кенг қўлланиш соҳалари очилгач, уларга бўлган талаб ва эҳтиёжнинг ортганлиги сабабли уларнинг саноат ишлаб чиқаришини йўлга қўйилади. Қаттиқ минерал хом ашёларни саноатда, унинг ер юзасига яқин ёки чуқурликда жойлашганлигига қараб очиқ ёки ёпиқ усулда қазиб оладилар. Очиқ усулда оҳактош, гипс, қум, бентанитлар, тупроқ, гранит, мармартош, қурилиш тошлари, сочма олтин, платини, олмос, баъзи кўмир конларидан (масалан: Канско – Ачинский - Россия) кўмир, рудалар, апатитлар ва

бошқалар қазиб олинади. Ёпиқ усулда ер остида: шахталарда, рудникларда, конларда қазиб олиш ишлари олиб борилади. Шаҳталарда кўмирнинг ҳар хил турлари, рудникларда металл рудалари ва фосфорит ҳамда аппатитлар, конларда эса тузлар қазиб олинади. Нефть ва газ эса махсус нефть ёки газ саноати корхоналаридан олинади. Фойдали қазилма бойликларни очиқ усулда олиш, ёпиқ усулга нисбатан катта устунликка эга, чунки очиқ усулда механизацияни кенг қўллаш қудратли қазиб олувчи ускуналарни ўрнатиш меҳнат шароитини яхшилаш мумкин бўлади. Натижада очиқ усулда меҳнат унумдорлиги 2-6 мартагача, қазиб олинган маҳсулотнинг тан нархи эса 2-3 мартагача ёпиқ усулдагига нисбатан кам бўлади. Аммо очиқ усулнинг ҳам ўзига яраша камчиликлари бўлади. Бу усул атроф муҳитга салбий таъсир этади, тупроқнинг унумдор қисмини йўқотади, сув режимини бузади, тупроқ эрозиясига олиб келади, ҳаво, сув ҳавзаларининг конга яқин бўлган қишлоқ ва шаҳарлар атмосферасини чанглилик даражасини оширади. Ўзбекистонда 1930 йилгача кимёвий хом ашё манбалари йўқ эди, ҳали очилмаган, ер қаърида яшириниб ётарди. 1930 йиллардан кейин республикамиз территориясида геологик қидирув ишлари қизғин бошлаб юборилганлиги муносабати билан бирин – кетин турли хом ашё манбалари, қазилма бойликлар очила бошланди. 1931 йилда топилган Олмалиқ мис кони Ўзбекистонда рангли металлургия саноатининг пайдо бўлишига олиб келди. Кейинчалик ангрен кўмир кони (1941 йилда топилди) Олтинтопган қўрғошин ва рух кони (1948 йилда топилди) вольфрам, алюминий, висмут, симоб, сурма, нефть, газ, мармар, фулюорит, магний рудалари, олтингугурт, ош тузи, калийли тузлар, каолин, бентонит, безак тошлари: феруза, оникс, хольцедон, амитист ва бошқа конлар топилди. Республика миз мустақил бўлгандан сўнг кимё саноати кенг ривожланди. Бир канча янги завод ва корхоналар курилиб ишга туширилди. Масалан: 1991 йилда Тошкент вилоятида “Медиз” заводи (бир марта ишлатиладиган шприцлар ишлаб чиқаришга ихтисослашган), 1994 йилда Самарқанд, Навоий ва Бухорода

мармар ва гранитни қайта ишлаш қўшма корхоналари ташкил этилди. 1995 йилдан бошлаб Фарғона нефтни қайта ишлаш бирлашмаси нефть ва газ конденсатини қайта ишлай бошлади. 1998 йилда ушбу корхона реконструкция қилингач 27 хил нефть маҳсулотлари бера бошлади. 1997 йилда Бухоро нефтни қайта ишлаш заводи қурилиб ишга туширилди. 1998 йилда Бухорода “Гуфик - Авиценна” Бухоро Ҳиндистон қўшма фармацевтика корхонаси, 1999 йилда Навоий вилояти ҳудудида (Томду тумани) Қизилқум фосфорит заводи ишга туширилди, Шўртанда полиэтилен ишлаб чиқариш заводи , Шуртан газ комплекси қурил иб ишга туширилди (Қашқадарё вилоятида). Республика олтин, кумуш, уран, мис, молибден, рух, вольфрам, сингари қимматбаҳо ва нодир металлар захираси бўйича дунёда етакчи ўринлардан бирини эгаллайди. Ўзбекистон ҳудудида 30 та олтин кони борлиги аниқланган. Бу конларнинг умумий захираси 4 минг тоннадан ортиқдир. Республикамизнинг топилган газ захираларида 2 триллион м 3 га яқин газ, кўмир конларида – 2 млрд. тоннадан зиёд кўмир, 350 млн. тоннага яқин нефть заҳиралари мавжудлиги аниқланган. Шу кунгача республикамизда ҳаммаси бўлиб 95 хилдан ортиқ хом ашё конлари очилган ва улар 700 та конларда жойлашган. Улар асосида ҳозирги вақтда фойдаланилаётган 370 та шахта конлардан ҳар йили 200 млн. т. гача хом ашё қазиб олинмоқда. 3 . Қаттиқ хом ашёни бойитиш. Ҳар қандай табиий хом ашё қазиб олингач таркибида фойдали минералдан ташқари маълум миқдорда фойдасиз ёки у қадар аҳамиятга эга бўлмаган ҳатто зарарли бўлган бегона аралашмалар – “бекорчи жинслар” ҳам учрайди. Масалан: қаттиқ хом ашёларда: кремнизём, оҳактош, тупроқ, турли сульфидлар, темир, суюқликларда қаттиқ заррачалар, сув, сувда эриган тузлар: газларда – водород сульфиди ва бошқалар бўлади. Кимёвий ишлаб чиқаришларда, маҳсулдорликни ошириш, тайёр маҳсулот сифатини яхшилаш, энергетик ва бошқа сарфиётларни камайтириш жараёнини интенсивлаш мақсадида концентрланган хом ашё ишлатишга ҳаракат

қилинади. Бунинг учун хом ашё бойитилади, яъни унинг таркибидаги фойдали таркибий қисмининг миқдори оширилади. Хом ашё у қазиб олинган жойда, махсус бойитиш корхоналарида бойитилади. Бу ҳолат ортиқча транспорт ҳаракатларини (ташиш, ортиш, тушириш) тежайди. Хом ашёларни агрегат ҳолатларига қараб уларни бойитишнинг турли усуллари қўлланилади. Тоғ жинслари (рудалар) бойитишдан илгари заррачалари (кристаллари) орасидаги боғларни бузиш учун майдалади, зарур бўлса сувсизлантирилади. Майдалашни шартли равишда: дағал майдлаш ёки туйиш ва ундай майдалаш ёки кукнлаштиришга бўлиш мумкин. Туйиш махсус туйувчи машиналарда олиб борилади. Туйилган жинс бўлакларининг катталиги бир миллиметрдан катта бўлади. Кукнлаштириш эса, тегирмонларда амалга оширилади ва бўлакчаларининг катталиги то 0,1 микронгача бўлади. Туйиш ҳар доим қуруқ ҳолда олиб борилади. Кукнлаштириш эса, ё қуруқ ё ҳўл усулда амалга оширилади. Барча майдаловчи машиналарни (2-расм) майдалаш усулига қараб 6 типга бўлиш мумкин: 1) Жағли майдалагич машинанинг асосий иш органлари вазифасини қўзғалмас ва қўзғалувчан ясси қисмлар бажаради. Хом ашё қўзғалувчан ва қўзғалмас ясси қисмлар оралиғининг юқори томонидаги бўшлиққа берилади, бунда хом ашё қўзғалувчан ясси қисмнинг тебранма ҳаракати таъсирида туйилади. Майдаланган заррачалар пастки тор тирқиш орқали ташқарига чиқарилади. 2) Конусли туйиш машиналари бир – бирига нисбатан эксцентрик (умумий марказга эга бўлмаган) ҳолатда айланадиган иккита конуслар оралиғида хом ашёни сикиш, эзиш принциплари ёрдамида майдалашга асосланган. 3) Валкли майдлагич, бунда иккита цилиндрсимон айлана валклар бўлиб, улардан бири қўзғалмас иккинчиси эса, ҳаракатланувчи валкдир, ашё валклар орасида қисилиб майдаланади. 4) Тўқмоқли майдалагич, уриб майдалашга асосланган.

5) Шарли майдалагич (тегирмон) майдаловчи жисмлар (металл ёки кварцдан тайёрланган шарлар) билан қисман тўлдирилган барабандан иборат. Барабаннинг айланиши пайтида ишқаланиш кучи таъсирида шарлар барабан билан бирга ҳаракат қилиб маълум баландликка кўтарилгандан сўнг эркин тушиб ашёни зарба кучи ва ейилиш натижасида майдалайди. Йирик ва ўртача катталикда майдалаш учун ясси юзали ва конусли майдалагич ҳамда валкли тегирмондан фойдаланилади. Майдаланган тоғ жинслари фракцияларга ажратилади ва руда таркибидаги фойдали компонентлардан бирининг миқдори турли усуллар ёрдамида кўпайтирилади. Шундай йўллар билан бойитилган руда – концентрат деб аталади, қолган фойдаланилмайдиган, “бекорча жинслар” эса, қолдиқ ёки чиқинди деб аталади. Қаттиқ хом ашёни бойитиш учга: механик, кимёвий ва термик усулларга бўлинади. Механик бойитиш усулии хом ашё таркибига кирган линияларнинг турли физикавий ва физик кимёвий хоссаларига асосланади. Механик бойитиш усулига ига: навларга ажратиш, гравитацион ажратиш, электромагнитли ва электростатикли сепарация ҳамда флотация усуллари киради. Навларга ажратиш. Хом ашё заррачаларининг катта кичиклигига қараб фракцияга ажратилади. Ҳамда бойитилади. Агар хом ашё қаттиқлиги турлича бўлган минераллардан иборат бўлса, юмшоқлари жуда майдалниб кетади. Қаттиғи эса йирикроқ бўлакларга бўлинади. У элакдан ўтказилгандан сўнг йириклари майдасидан ажратилади, навларга ажратилади ва бир йўла хом ашё ҳам бойийди. Масалан, фосфорид ва аппатит рудалар бекорча жинслардан шундай йўл билан ажратилади. Қаттиқ хом ашёлар заррачаларининг катта – кичиклигига қараб ғалвирдан ўтказиш йўли билан навларга ажратилади. Ғалвирлар ясси ёки цилиндрсимон бўлиши мумкин. Навларга ажратишни интенсивлаш учун ғалвир айланиши, тебраниши, титраши керак. Майдалнган хом ашёни бир неча фракцияларга, навларга ажратиш учун, у тешикларининг катталиги турлича бўлгани бир неча

ғалвирда эланади ёки тешикларининг катталиги ҳар хил бўлган бир неча секция – бўлмалардан иборат цилиндрсимон ғалвирлардан (барабан ғалвир) ўтказиб эланади. (3-расм) Гравитацион бойитиш массаси, катталиги ва зичлиги турлича бўлган заррачаларнинг сув ёки газ оқимида оғирлик кучи таъсирида ёки марказдан қочма куч таъсирида ҳар хил тезликларда пастга тушишига асосланган. Хом ашё сувда эриса ёки бузилса қуруқ усулда фойдаланилади. Қуруқ гравитацион усулда бойитиш ҳаво оқимида чўктириш орқали ёки цепаретор машиналарда олиб борилади. Ҳаво сепараторининг тузилиши 4-расмда берилган. У икки: ички ва ташқи конусдан хом ашёни чангитиб тўкувчи қурилма ҳамда, ҳавони айлантирувчи мосламадан қурилган. Майдаланган кукнсимон ашё айланувчи тарел к ёрдамида ички конус ичига сочилиб туради. Майда заррачалар ҳаво оқими билан юқорига кўтарилади ва ташқи конусга тушиб, унинг остки қисмидан чиқади, йирикроқ заррачалари эса ички конуснинг остига чўкиб махсус қувур орқали чиқади. Ҳўл усулда бойитиш, асосан, сув оқимида тиндиргич системалари, шағал ювгичлар, гидравлик саралагич, концентрацион стол, чўктирувчи машиналар ва гидроциклонлар ёрдамида олиб борилади. Чўктирувчи машиналарда бойитиш, эски усуллардан бири бўлиб, темир рудалари, тошкўмир, қалай, вольфрамли ва бошқа рудаларни, олтин, кумуш, платина, олмос, сақловчи қумларни бойитишда кенг қўлланилади. Ҳўл усулда бойитувчи чўктириш машинасининг схемаси 5-расмда берилган. Майдаланган материал аралашгичи бўлган бакда сув билан аралаштирилиб пульпа (қаттиқ материалнинг суюқликдаги концентрланган аралашмасига пульпа дейилади) ҳосил қилинади. Пульпа вертикал тўсиқлар билан тўсилиб уч чўктириш бўлмасига ажратилган тиндиргичга қуйилади. Энг катта ва оғир заррачалар тез чўкканлиги учун биринчи бўлмага чўкади, ўртачаси иккинчи ва енгил заррачалар учинчи бўлмачага чўкади. Ниҳоят, энг енгил ва майда заррачалар сув билан тиндиргичдан чиқиб кетади. Бўлмалар сонини кўпайтириш билан хохлаганча фракцияларга ажратиб олиш мумкин.

Электромагнитлик бойитиш усули паромагнитли ёки ферромагнитли ашёларни диамагнитли материаллардан ажратишда қўлланилади. Масалан: магнит темиртош (Fe 3 O 4 ), хромитли темиртош (Fe • Cr 2 O 3 ) ва бошқа магнитга тортилувчи минералларни бекорчи жинслардан ажратишда. Электромагнитли сепаратор 6-расмда берилган. Хом ашёларни майдалашдан олдин унга аралашиб қолган пўлат синиқларини ажратиш учун ҳам фойдаланилади. Акс ҳолда, майдалагичларга тушиб қолса, уларни синдириши мумкин. Электростатикли бойитиш усули материалларни турлича электр ўтказувчанлигидан фойдаланиб ажратишга асосланган. Масалан, темир колчедони билан мис кольчедони (халкопирит – CuFeS 2 ), қўрғошин ялтироғи, тугма металлар сақловчи рудаларни диэлектрик жинслардан, масалан оҳактош, гипс, қум, силикат ва бошқалардан ажратишда фойдаланилади. Унинг ишлаш принципи ҳам электромагнитли сепараторга ўхшайди. Аммо электростатик сепараторларга магнит ўрнига электрод ўрнатилган бўлади ва электрод манфий қутби билан тоқ тўғрилагичга уланган бўлади. Электрни яхши ўтказувчи заррачалар манфий зарядланиб бункердан итарилади ва бошқа йиғгичга тушади. Диэлектриклар эса бункерга тушади. Флотацион бойитиш. (Флотация инглизча flotation сўзидан олинган бўлиб қалқиб чиқиш деган маънони англатади. Бу усул кенг тарқалган бўлиб, бу усулда полиметалл сульфидли рудалар, бойитилади. Аппатитлар нефилиндан ажратилади, олтингугуртли рудалардан концентрактлар олинади, тошкўмир ва кўпгина тузлар бойитилади. Бу усулда хом ашё таркибидаги майда заррачаларнинг сувда ҳўлланиш даражаси ҳар хиллигидан фойдаланилади. Материалларнинг ҳўлланиш меъёри – даражаси, бу қаттиқ заррача, суюқлик ва ҳаво чегарасида ҳосил бўлувчи ҳўлланишнинг чекка бурчаги катталиги ҳисобланади (7 -расм). Сув ҳўлланмайдиган (гидрофоб) заррача билан ўтмас чекка бурчак ҳосил қилади. Сирт таранглик кучи суюқлик сатҳини тенглаштиришга интилади, натижада гидрофоб заррача суюқликдан итарилиб юзага қалқиб чиқади. Гидрофил заррачалар

эса, суюқлик остига тушади. Бу ҳодиса, минерал зичлигига боғлиқ эмас, кўпчилик ҳолларда оғир гидрофоб заррачалар юзага қалқиб чиқади, енгиллари эса чўкади. Заррачанинг ўлчами қанчалик кичик бўлса, ҳўлланиш кучлироқ бўлади. Пульпа орқали ҳавонинг майда пуфакчалари пуфланса, ўзи билан бирга гидрофоб заррачаларини ҳам олиб юзага қалқиб чиқади. Қаттиқ заррачанинг ҳўлланмаслик даражаси ва ҳўлланиш чекка бурчаги қанчалик катта бўлса, унинг ҳаво пуфакчасига ёпишиш ва юзага қалқиб чиқиш эҳтимоли шунчалик катта бўлади. Натижада суюқлик юзасида гидрофоб материал заррачаларини олиб чиққан кўпикчалар қавати ҳосил бўлади. Уни осонгина ажратиб олиш мумкин. Яхши ҳўлланадиган заррачалар аста – секин суюқлик остига чўкиб тўпланади. Табиий минераллар ҳўлланиш даражаси билан бир-бирисидан кам фарқ қилади. Шунинг учун ҳам флотацияга қулай муҳит яратиш учун пульпага турли флотареагентлар қўшилади. Барча флотареагентлар: кўпик ҳосил қилувчилар, йиғгичлар ва тўғрилагичлар (регуляторлар) га бўлинади. Кўпик ҳосил қилувчилар органик сирт актив моддалар бўлиб кўпикни ташқи қаватида абсорбцион парда ҳосил қилади. Ҳамда кўпикнинг барқарорлигини, мустаҳкамлигини оширади. Кўпик ҳосил қилувчи сифатида қарағай мойи, ёғоч диёготи, тошкўмир смоласининг баъзи фракциялари, ОН- группа сақловчи моддалар (юқори алифатик спиртлар, феноллар, крезоллар) ва бошқалардан фойдаланилади. Йиғгичлар – органик моддалар бўлиб, молекуласи қутбсиз (углеводородли) ва қутбли (карбоксил, гидроксил, амин ва бошқа) қисмлардан тузилган бўлади. Бундай моддалар ўзининг қутбли группалари билан қаттиқ заррача юзасига адсорбацияланиб, унинг гидрофоблигини кескин оширади. Натижада ундай заррачалар пуфакчалар (кўпикчалар) сиртида йиғилади ва суюқлик юзасига қалқиб чиқади. Йиғгичлар сифатида, сульфидли рудалар учун кисантогенотлар ва дитиофосфатлар, ишқорий ер элементлари тузларини ёки металл оксидларини (SnO 2 , Fe 2 O 3 , MnO 2 )

cақловчи минераллар (аппатит (Ca 3 (PO 4 ) 2 • CuF 2 ), флюрит (NaAlF 6 ), барит (BaSO 4 ) ва бошқалар) учун юқори алифатик аминлар ишлатилади. Регулятор – тўғриловчи, реагентларнинг танлаб таъсир этиш хоссасини ошириш учун хизмат қилади. Тўғриловчилардан бир хиллари йиғгичларни адсорбцияланишини тезлаштирса, бошқалари эса флотацияланиши керак бўлмаган заррачаларга адсорбацияланиб уларнинг гидрофиллигини оширади. Регуляторлар, молекуласида гидрофоб группалари бўлмайди. Масалан, суюқ шиша силикат минералларни оҳак, кабиларни флотацияланишини камайтиради. Шундай қилиб, кўп марта селектив флотациялаш натижасида нафақат фойдали компонентни, бекорча жинслардан ажратиш бойитиш, балки уларни тўлиқ ажратиш ҳам мумкин. Флотареагент сарфи катта бўлмайди. Бир тонна жинсга 100 граммгача флотареагент сарфланади холос. Хом ашёни бойитиш учун икки типдаги флотация машиналари ишлатилади: 1. Камерали (бўлмали) бунда пульпа ҳаво билан механик усулда аралаштирилади. 2. Тоғорали машина. Пневматик (сиқилган ҳаво ёрдамида ишловчи) усулда аралаштирилади. Камерали машиналарда бир неча бўлимлар бир – бириси билан туташтирилган бўлиб, ҳар бир бўлма (камера) ичида ва бўлмалар туташган жойда: тешиклари бўлган диск (тўгарак) панжара, тўсиқ, отцеклар (бўлмаларни ажратувчи бўшлиқ) жойлаштирилган бўлиб улар ёрдамида пульпа сатҳи ҳар хил даражада сақлаб турилади ва флотацияга турли шароит яратилади. 8-расмда бу машинанинг битта бўлмасини узунасига кесмаси кўрсатилган. Бўлманинг остки қисмида қувурчалар орқали кўпик ҳосил қилиш учун ҳаво ҳамда флотореагентлари бўлган тоза пульпа киритилади. Бўлма, горизонтал ҳолда ўрнатилган чамбара ёрдамида остки аралаштирувчи ва устки ажратувчи қисмларга ажратилган. Устки ажратувчи бўлимидан концентрат сақловчи кўпик олинади. Остки бўлимидан эса, руда қолдиқлари чиқариб олинади. Агар, қолдиқлар таркибида керакли компонентлар

сақланса, у кейинги флотацияловчи бўлимга ўтади ва бошқа флотореагентлар ёрдамида флотацияланади. Бўлмаса чиқинди сифатида ташланади. Концентрат тиндиргичларда сувдан кўпикдан ажратилади. Фильтрдан ўтказилади ва қуритилади. Пневматик машиналарда эса, майдаланган жинслар пульпага солинади ва гидрофоб зарраларни флотациялаш хизматини ўтовчи ҳаво ёрдамида аралашади. Термик бойитиш. Хом ашёни турлича суюқланувчанлигига асосланган. Ашё қиздирилганда осон суюқланувчи материаллар суюқ ҳолда оқиб, қийин суюқланувчи жинслардан ажралади. Шундай усул билан олтингугуртни бошқа жинслардан (асосан қийин суюқланувчи оҳактош, гипс ва шу кабилардан) суюқлантириб ажратиб оладилар. Битумларни анорганик қўшимчалардан ажратиб олишда ҳам қўлланилади. Кимёвий усуллари компонентларни ташкил этувчи қисмларнинг кимёвий хоссаларини ҳар хиллигидан фойдаланиб хом ашёни бойитишга асосланган. 4 . Суюқ хом ашёларни бойитиш. Суюқ аралашмаларнинг (эритмалар) таркибидаги моддаларни буғлантириш, музлатиш, тўйинтириш, компонентларни чўкмага тушириш, экстрекциялаш ёки ретификациялаш орқали ажратадилар ёки концентрлайдилар. Буғлантириш, кислоталар, асослар, тузларни ва минерал ўғитларни таркибидаги сувни йўқотиш учун қўлланилади. Музлатиш билан одатда қиш пайтларида табиий шўробалар концентрланади. Кўпгина кимёвий ишлаб чиқаришларда дастлабки ва айланма эритмалар фойдали компонентлар билан тўйинтирилади. Масалан, табиий шўробаларда ош тузини эритиб тўйинтирилади ва сода ишлаб чиқариш учун дастлабки ашё сифатида фойдалнилади. Глинозём ишлаб чиқаришда ош тузи электролизида айланма эритма тўйинтирилади. Компонентларни чўкмага тушириш учун эритмаларга чўктирувчи реагентлар қўшилади, натижада кимёвий реакция бориб ёки

асосий компонент, ё бегона аралашмалари кристалл ҳолда чўкмага тушади. Ёки эритмадаги каллоид аралашмаларни, полимерларни каогуляцияга учратади ва чўктиради. Бу усулдан минерал тузлар, органик моддалар ишлаб чиқаришда полиметалл рудаларни қайта ишлаб рангли металларнинг концентратларини олишда кенг фойдаланилади. Нефть кимёси ишлаб чиқаришида ва органик синтезда суюқ аралашмаларни ажратишда, асосан, суюқликларда экстракциялаш ва ректификациялаш кенг қўлланилади. Суюқликларда экстракциялаш бир-бири билан аралашмайдиган суюқликлар ёрдамида эритма таркибидаги компонентларда бирини ёки бир нечтасини селектив (танлаб) эритиш орқали ажратилади. Бунда эритиб олувчи – селектив эритувчи эритма билан икки қатлам ҳосил қилади. Шундан фойдаланган ҳолда, улар ажратиб олинади, эритувчи ҳайдалади ва яна эритувчи сифатида ишлатилади, эритувчидан қолган моддалар эса аралашмалар сифатида алоҳида олинади. Масалан: нитробензол, фурфурол ёки бошқа қутбли эритувчилар ёрдамида сурков мойлари турли зарарли аралашмалардан тозаланади. Углеводородлар, спиртлар, альдегидлар, мой кислоталари ва бошқа кўпгина органик моддаларни ажратиб олишда экстракцияловчи модда сифатида диэтиль эфир, бензол, диметильформамид, хлороформ ва бошқалар ишлатилади. Ректификация, нефтьни қайта ишлашда ва органик моддалар ишлаб чиқаришда кенг қўлланилади. Бу усул моддаларнинг қайнаш ҳар оратсининг ҳар хиллигига асосланган бўлиб, моддаларни тозалаш ва ажратиш махсус аппаратларда – ректификация минораларида олиб борилади.

5 . Газсимон хом ашёларни бойитиш. Газсимон аралашмалар қуйидаги усуллар ёрдамида ажаратилади: Кетма-кетлик билан конденсациялаш (секинлик билан ҳар оратни пасайтириб, босимни эса ошириб бориш орқали газларни суюқ ҳолга ўтқазиш). Суюлтирилган газлар аралашмасини кетма-кетлик билан буғлантириш ёки ректификациялаш. Абсорбциялаш ва десорбциялаш. Адсорбциялаш ва десорбциялаш. Кетма-кетлик билан конденсациялаш усули газлар аралашмаси компонентларининг суюқланиш ҳар оратлари ҳар хиллигига асосланган. Бу усул билан қаттиқ ёқилғиларни кокслашда (фойдаланилади). Ҳосил бўлувчи учинчи маҳсулотларни, табиий газни, нефтни қайта ишлашда ҳосил бўлган газлар қайта ишланади. Кенг қўлланиладиган усуллардан бири абсорбцион – десорбцион усулдир. Бу усулда газ аралашмаси таркибидаги компонентлардан бири совуқ ё эритувчида танлаб юттирилади. Сўнгра абсорбцияланган газ эритмани қиздириш йўли билан ажратиб олинади. Абсорбцион – десорбцион қурилма схемаси 9-расмда берилган. Бунда абсорбловчи суюқлик аввал абсорберни суғоради, унга қарама – қарши оқимда эса, остдан газлар аралашмаси киритилади. Абсорбциялаган суюқлик иссиқ алмаштиргичга оқиб ўтади ва анча иссиқ десорбернинг теппасидан сачратилади. Ундан газ ажралиб чиққач десорбердан эритувчи аввал иссиқ алмаштиргич орқали ўтиб совуйди. Сўнгра совутгич орқали совуб, яна абсорберга келади. Шундай қилиб, эритувчи суюқлик кетма- кет бир неча марта айланади (циркуляцияланади). Бу усулда газларни этаноламининг сувдаги эритмасидан фойдаланиб, H 2 S, CO 2 , SO 2 лардан тозаланади. Масалан, рангли металлургия газларидан SO 2 ни ажратиб олишда, кокс газларидан хом бензолни, турли углеводородларни ажратиб олишда ва бошқалар.

Адсорбцион – десорбцион усулда аралашмалар қаттиқ адсорбентга юттириб ажратилади. Бу усул абсорбцион – десорбцион усулдан адсорбентнинг агрегат ҳолати билан фарқ қилади. 6 Хом ашёни комплекс фойдаланиш ва чиқиндисиз технология. Хом ашёни комплекс фойдаланиш халқ хўжалигининг энг муҳим вазифаларидан биридир. ХХ асрдаги илмий-техника революцияси инсониятнинг кам маблағ сарфлаб жуда кўп миқдор табиий ресурсларни олиш имкониятини туғдирди. Ҳозирги даврда дунё саноати 25 млрд.т. тоғ жинсларини қайта ишламоқда. Аммо, унинг атиги 2 % и тйёр маҳсулотга айлантирилиб қолган 98 % дан кўпроғи бекорчи жинс сифатида ташлаб юборилмоқда. Бу ҳолат инсоният олдига глобал муаммоларни қўйди. Биринчи навбатда, табиий ресурсларнинг тугаб қолиш хавфини ва саноат чиқиндиларининг атроф-муҳитга хавфли экологик таъсири муаммоси кўндаланг бўлиб қолди. Бу муаммо ишлаб чиқаришга чиқиндисиз технологияни қўллаш билан ҳал қилиниши мумкин. Қайсиким, у табиий ресурслардан ва энергиядан рационал фойдаланиш, ҳамда атроф-муҳитни ҳимоя қилиш имкониятини беради. Чиқиндисиз технологияни амалга оширишнинг асосий йўли бу хом ашёни комплекс қайта ишлаш ҳисобланади. Чунки ишлаб чиқариш корхоналарининг чиқиндиси у ёки бу сабабларга кўра тўлиқ ёки умуман фойдаланилмаётган, аммо фойдаланса бўладиган моддалардир. Б унга апатит – нефели н и комплекс фойдаланиш схемасини мисол қилиб кўрсатиш мумкин (10-расм). Хибин кони апатит-нафелинли минерал таркибида 13 % апатит, 30-40 % нафелин, 9,4 % эгирин, 2,2 % титаномагнетит, 2,5 % с фен ва бошқа қўшимчалари бор. Бу хом ашё майдаланади, флотация усулида апатитли концентрат ва нафелинга ажратилади. Апатитни сульфат кислотали усул билан қайта ишланганда 90 % фосфор 50 % фтор ва фосфогипенинг бир қисми фойдаланилади. Нитрат кислотали усулда сийрак ерн элементлари ва стронций ажратиб олинади. Нефелинли концентрат алюминий заводларида қайта ишланади. У фақат

алюминий корхонаси эмас, балки бир вақтнинг ўзида ҳам металлургия ҳам кимё ҳам цемент корхонасининг хом ашёси ҳисобланади. Чунки 1 т глиназём (Al 2 O 3 ) олганда қўшимча сифатида 0,6 - 0,8 т.сода, 0,2 – 0,3 т. поташ ва 9 – 11 т. цемент олинади. Рангли металлургияда полиметалл рудаларни комплекс қайта ишлаш соҳасида катт а ютуқларга эришилди. Масалан: қўрғошин-рухли руда қайта ишланиб 18 элемент ажратиб олинмоқда ва 40 хил товар маҳсулоти тайёрлаб чиқарилмоқда. Мис рудаларида таркибидаги 25 элементдан 21 таси ажратиб олинмоқда. Мис колчеданини комплекс фойдаланиш схемаси 11-расмда берилган. Бунда мис концентратини куйдиришда ҳосил бўладиган гази (4-8 %) ушлаб олиниб (илгари атмосферага чиқарилиб юборилар эди) сульфат кислота олиш учун фойдаланилмоқда. 1 т.мис олганда ажралиб чиққан SO 2 дан 10 т.гача сульфат кислота ишлаб чиқариш мумкин. Органик хом ашёларни комплекс фойдаланишга ҳам кўпгина мисоллар келтириш мумкин. Масалан, кокса кимё ишлаб чиқариш корхонасини олайлик, у тошкўмирдан кокс, ароматик углеводлар, феноллар, нафталин, аммиак, пиридинли асослар, водород ва юзлаб бошқа маҳсулотлар ишлаб чиқаради. Чиқиндисиз ишлаб чиқаришни ташкил қилишда бир хом ашёдан фойдаланувчи бир неча ишлаб чиқариш корхоналарини қурамалаш (комбинирлаш) катта аҳамият касб этади. Масалан, рангли металлургия саноати билан кимё саноати корхоналарини қурамалаш ва кимё – металлургия кобинетлари ташкил этиш ҳисобланади. Чиқиндисиз ишлаб чиқаришда, айниқса, қурилиш корхоналарини кооперациялаш муҳимдир. Чунки кимё заводлари ёки металлургия заводи чиқиндилари қурилиш корхоналари учун бетон тўлдирувчиси, ғишт хом ашёси, цемент хом ашёси ва автомобиль йўллари учун мустаҳкам қопламалар қилишда ишлатилади.

7 Энергия. Кимёвий жараёнлар энергиянинг ютилиши ёки чиқиши билан боради. Кимёвий технологияда энергия, асосан, ёрдамчи операцияларни (ишларни): хом ашё ва тайёр маҳсулотларни бир жойдан иккинчи жойга ташиш, ашёларни майдалаш, бир агрегат ҳолатдан бошқа агрегат ҳолатга ўтказиш, фильтрлаш, совутиш ёки иситиш, газларни сиқиш, текширув – ўлчов хизматларини бажариш учун сарфланади. Кимё саноати бошқа саноат тармоқларига қараганда, кўп энергия талаб қилади. Кимё саноати ишлаб чиқаришида энергия сарфи киловатт соат (кило жоул) ёки тайёр маҳсулот бирлигида уни ишлаб чиқариш учун сарфланган ёқилғи миқдори билан (квт.с/т, кж/кг, т/т, кг/м 3 ) баҳоланади. Масалан: синтетик аммиак 3200 квт.с/т, алюминий – 19000 квт.с/т, фосфор 16500 квт.с/т, аммонийли селитра – 11 квт.с/т ва ҳоказо. Энергия турлари ва манбалари: кимё сановтида турли хил: электр, иссиқлик, ядро, кимёвий ва нур энергияларидан фойдаланилади. Булардан энг кўпи иссиқлик энергияси бўлиб, шартли ёқилғига айлантириб ҳисоблаганда у 50 % ни, бевосита иссиқлик сифатида 10 % ни ташкил этади. Қолган 40 % энергияни эса электр энергияси ташкил этади. Бошқа тур энергияларнинг улуши жуда кам бўлади. Электр энергияси: электрокимёвий жараёнларни (суюқланма ва эритмаларни электролиз қилиш ва бошқалар) амалга ошириш учун, электротермик (қиздириш учун) ва электромагнитли (рудаларни электромагнит усулида бойитишда) жаракёнлар, ҳамда электр энергияси талаб қилувчи бошқа операциялар (чангларни, туманларни электрофильтрларда чўктириш углеводородларни электрокренинг қилиш ва бошқалар) учун сарфланади. Турли физикавий операцияларни: майдалаш, янчиш, аралаштириш, центрифугалаш, ташиш, қадоқлаш, вентиляторларни, компрессорларни ишлатиш учун ва бошқаларни амалга ошириш учун сарфланади. Электр энергияси, асосан, иссиқлик электростанциялари (ИЭС),

гидроэлектростанциялари (ГЭС) ва атом электростанцияларида (АЭС) ҳосил қил ин ади. Иссиқлик энергияси саноатда реакцияга киришувчи реагентларни қиздириш учун ишлатилади. Яна у ҳар хил технологик операцияларни бажаришда (қурилиш, буғлатиш, суюқлантириш, дистиллаш ва бошқалар) фойдаланилади. Кўпгина ишлаб чиқаришларда (масалан, цемент, шиша, керамик буюмлар ва бошқалар) иссиқлик энергиясининг манбаи сифатида қаттиқ, суюқ ва газсимон ёқилғиларни ёнишидан ҳосил бўлган газлар ишлатилади. Кўпгина кимёвий корхоналар, айрим цехлар иссиқлик энергиясини иссиқ сув ва буғ шаклида олади. Қайсиким, улар махсус буғ қозон қурилмалари ёки ИЭС ларида ҳосил қилинади. Ядро энергияси бевосита радиацион кимёвий жараёнларни ўтказишда фойдаланилади. Бунда радиоактив нурлантириш (γ ва ß – нурлар, ёки нейтронлар билан) орқали полимерланиш реакцияларини амалга ошириш, полимердан ясалган буюмларни мустаҳкамлигини ошириш, қотириш, фенол, онилин ва бошқа маҳсулотларни синтезлаш каби жараёнларда амалга оширилади. Аммо, ядро энергияси, асосан, электр энергияси олиш учун фойдаланилади. Ҳозирги пайтда дунёда 300 дан ортиқ АЭС лар бўлиб, уларда 8 % энергия ҳосил қилинади. Кимёвий энергия экзотермик реакциялар пайтида ажралиб чиқади. Бу энергиядан иссиқ сув ёки буғ ҳосил қилиш учун ёки дастлабки материалларни тахминий қиздириш учун фойдаланилади. Баъзан, электр энергиясига айлантиришда (гальваник элементларда ва аккумляторларда) ҳам ишлатилади. Энергиянинг бу туридан кенг фойдаланиш йирик ишлаб чиқариш корхоналарида жуда катта иқтисодий самара беради. Масалан: айрим ишлаб чиқаришларда (сульфат кислота ва аммиак ва бошқаларда) улар эҳтиёжи учун талаб қилинадиган энергия тўлиқ кимёвий энергия ҳисобига қопланади. Ҳатто, баъзан ортиб ҳам қолади. Ортиқ энергия эса, бошқа корхоналар талабини қондириш учун иссиқ сув ёки буғ кўринишида уларга юборилади. Масалан: сульфат кислота ишлаб чиқариш корхонасини (1

т.H 2 SO 4 ишлаб чиқарганда) энергия билан тўла таъминлаш учун 0.36 МЖ (мега жоул) энергия талаб қилинади. 1 т. сульфат кислота ишлаб чиқарганда ажралиб чиқадиган кимёвий энергия эса, 5 МЖ ни ташкил этади. Талабни қондириш учун бу энергиянинг атиги 7 % и кифоя қилади. Нур энергияси, электр энергиясига айлантирилиб берувчи фотоэлектрик қурилма технологик жараёнларни автоматик назорат қилиш ва бошқаришда: биноларни иситишда ва космик техникани энергия билан таъминлашда қўлланилади. Қуёш энергиясидан фойдаланишнинг фотокимёвий усуллари ишлаб чиқилмоқда. Масалан: сувни фотокимёвий парчалаш ва ундан водород, кислород ажратиб олиш усули кабилардир.

Фойдаланилган адабиётлар. 1. Каримов .И.А. Ўзбекистон: Мустақиллик одимлари. Тошкент Ўзбекистон 1995. 2. Кутепов.А.М., Бондарев Т.И., Беренгартен М.Г. Обшая химическая технология. 2-е изд. М, В ысшая школа, 1990. 3. Б.Е.Абалонин. Основы химических производств. М., Химия 2001. 4. Алтухов К.В., Мухленов И.П. Тумаркина Е.С. Химическая технология. М., Провещение, 1985. 5. Мухленов И.П., Горштейн А.Е., Тумаркина Е.С. и др. Основы химической технологии. Под. Ред. И.П. Мухленова. М. 4-е изд Высщая школа, 1991

Похожие

Спирт хом ашёси ва унинг тавсифи

Кимё саноатида хом – ашё ва энергия. Хом – ашё турлари

Нефт хом ашёси, унинг кимёвий таркиби ва углеводород гуруҳи. Нефт - ёқилғи ва мойлар олиш учун асосий хом-ашё

Кимёвий ишлаб чикаришда хом ашё

Кимёвий ва озик-овкат технологияси сохасида замонавий физик-кимёвий тадқиқот усуллари