Катализатор захарлари - Химия - Рефераты

Катализатор захарлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

102.5 KB

Катализатор заҳарлари Режа: 1. Заҳарланиш турлари. 2. Промоторлар (активаторлар) . 3. Заҳарланишда Е. Мекстед усули.

Баъзи моддалар катализатор ишлаши жараёнида, унинг активлигини камайтиради ёки бутунлай йўқотади.Бундай модда катализатор заҳари ёки контакт заҳари, баъзан эса антикатализатор деб айтилади. Аниқ заҳарларга В r бирикмалари, НС N , А s , РН 3 , А s Н 3 , А s 2 О 3 , Р 2 О 5 , Н g (С N ) 2 C О, H 2 S мисол бўлади. Катализаторнинг заҳарланиши 4 хил бўлиши мумкин. 1. Қайтар заҳарланиш (сорбцион заҳарланиш). 2. Қайтмас заҳарланиш (кимёвий заҳарланиш). 3. Кумулятив заҳарланиш (аста-секин йиғиладиган заҳарланиш). 4. Қулай заҳарланиш. 1. Кайтар заҳарланишда. Заҳарланиб активлигини йўқотган катализаторни турли усул билан яна актив ҳолга келтириш мумкин. Бу усуллардан бири катализатор юзасидаги заҳарни газ ёки суюқлик билан десорбциялаб йўқотишдир. Иккинчи усул, заҳар бошқа модда билан кимёвий реакцияга киритилиб заҳармас ёки ёмон адсорбцияланувчи моддага айлантирилади. 2. Қайтмас заҳарланишда, заҳар катализаторнинг активлигини йўқотади. Заҳарланган катализаторнинг активлигини тиклаб бўлмайди. Масалан: Н 2 S , РН 3 газлари кўп катализаторларни қайтмас заҳарлайди. 3. Баъзан реагентдаги оз миқдордаги заҳар таъсирида катализатор прогрессив равишда пассивланади. Бу заҳарланиш кумулятив ёки йиғилиб борадиган заҳарланиш дейилади. 4 Баъзан катализаторнинг активлигини камайтирувчи қўшимча катализатор активлигини камайтириш билан бирга, ўз хусусиятини ва баъзан функциясини ўзгартиради. Натижада кўп босқич билан борадиган жараён, бирор оралиқ босқичда тўхтаб қолади. Катализаторнинг бундай заҳарланишини қулай заҳарланиш дейилади. Масалан, бензол эритмасида бензол хлорид платина катализатори иштирокида гидрогенланганда толуол ҳосил бўлади. Лекин бу реакция бир неча босқичда боради. Агар тоза бензол ўрнига ифлосроқ бензол ёки хинолин аралашган бензол ишлатилса, катализаторнинг активлиги камаяди ва жараён альдегид ҳосил бўлиш босқичида тўхтаб қолади. Бу эса катализаиор юзасини бир жинсли бўлмасдан, турлича активликка эга бўлган актив марказлар мавжудлигини, юзани кўп жинслигини кўрсатади. Контакт заҳарларнинг ўзига хос хусусиятларидан бири, жуда оз миқдорда бўлганда ҳам катализатор активлигини сезиларли камайтириб юбораолиши ва хатто бутунлай йўқ қилиши мумкин. Масалан, никелли катализаторларнинг активлиги 0,000005г НС N таъсирида 2 баробар+Н 2+Н 2+Н 2C 6 H 5 CO Cl C 6 H 5 CHO C 6 H 5 CH 2 O H C 6 H 5 CH 3 толуо лбензоил хлорид бензой альдегиди бензоил спирти спирт

камайди, 0,00003г НС N таъсирида эса катализатор тамомила пассивлашади. Мис катализатори иштирокида метил спиртини гидрогенлашда С S 2 , СНС l 2 , Вг 2 , Н gI 2 лар заҳардир. Бу реакцияда I г – атом катализторнинг активлигини тамомила йўқотиш учун қуйидаги миқдорда (2-атом ҳисобида) заҳар кифоя килади; С S 2 дан 0,0069 r ; Вг 2 дан 0,016 r , Н gI 2 дан 0,00022 r . Заҳарнинг биринчи порцияси катализаторни активлигини 70-80% га камайтиради. Бу чегарада активлик тўғри чизиқ қонуни бўйича камаяди. G А А  1 0 3 А 0 , А 3 – катализаторни олдинги ва заҳарланганидан кейинги активлиги.  - заҳарланиш коэффициенти, G – заҳар миқдори (концентрацияси). Заҳарнинг сўнгги порцияларида активлик секинлик билан ўзгаради. Заҳарларда ҳам катализаторлар сингари сайлаш хусусияти бор. Бирор заҳар маълум катализатор учун биргина реакцияга заҳар бўлаолиши мумкин. Бир реакцияда катализаторнинг активлигини камайтирувчи заҳар, бошқа бир реакцияда шу катализатор учун заҳар бўлмаслиги ҳам мумкин. Масалан, темир группаси (Со, Ni ) катализаторлари учун гидрогенлаш реакциясида висмут бирикмалари ( Bi 2 O 3 , BiS , BiSO 4 ) заҳар ҳисобланса, бошқа реакцияларда эса, масалан, темир ( III ) оксиди катализатори иштирокида аммиакни нитрат кислотагача оксиддланганда заҳар эмас, балки промотор (активловчи) дир. NH 3 + 5O 2 = 4NO + 6H 2 O 2NO + O 2 = 2NO 2 3NO 2 + H 2 O = 2HNO 3 + NO Температура кўтарилиши билан заҳарнинг таъсири камаяди . Масалан, V 2 О 5 катализатори одатдаги температурада мишъяк бирикмалари таъсиридан жуда тез заҳарланади, лекин 500 0 С да А s 2 О 3 таъсирига бардош беради. Умуман юқори температурада, масалан, 700-1000 0 С дан юқори температурада заҳарланиш ҳодисаси жуда кам кузатилади. Ваннадий катализатори ( V 2 O 5 ) иштирокида оксидланиш Т > 500 0 С да V 2 O 5 – активлиги ошади, катализатор заҳарни сезмайди (9-расм). О 2 Fe 2 O 3 HNO 3NH 3 SO 2 + O 2 V 2 O 5 SO 3

а) б) 9-расм. Катализатор заҳарларини температурага богликлиги. а) заҳарланиш даражаси -  0 = k 0 / k з тезлик константаси, аввалги – k 0 заҳарлангандан кейинги – k 3 б) 1-заҳарсиз 2, 3 - заҳарли k 3 / k 0 = I k 0 = k 3 A 3 / A 0 = I A 0 = A 3 1 – 2 қисм учун катализаторнинг аввалги активлиги – А 0 зҳарлангандан кейинги активлиги – А 3 2 – 3 қисм учун А 3 /А 0 = 1 -  G 3 G 3 – катализатор юзасига адсорбцияланган заҳар миқдори  – заҳарланиш коэффициенти Қилинган ҳисоблар шуни кўрсатадики, катализаторни активлигини тамомила йўқ қилувчи заҳарларнинг миқдори, баъзан юзада мономолекуляр қават ҳосил қилишга ҳам етмайди, яъни заҳар жуда кам бўлади. Актив марказлар назариясига мувофиқ, заҳарланишнинг асосий сабаби, заҳарнинг катализатордаги актив марказларга мустаҳкам адсорбланиб, уларни қоплаб қўйиши ва катализатор 0, 2 0, 6 1, 0 G 33 24 0 4 85 66 4 2 1 3 4K l gK= f L T 15 0 20 012K 2 3 1 1 Т

Sбилан кимёвий бирикмалар ҳосил қилишидир. Шундай экан, заҳар билан катализатор орасида кимёвий мойиллик бор ва шунинг учун заҳар катализаторнинг актив марказларига маҳкам адсорбланади, кейин десорбланмайди. Натижада реагентлар молекуласи заҳарни сиқиб чиқариб, актив марказларга ўтириши жуда қийинлашади. Масалан, заҳар СО нинг кўпчилик металл катализаторларга жуда мустаҳкам адсорбланиши аниқланган. Платина ғовагига адсорбланган 5 см 3 СО дан 250 0 С да насос ёрдамида атиги 0,3 см 3 СО ни буғлатиб чиқариш мумкин бўлган. Катализаторни заҳарланиши ошиб боргани сари, уни актив юзаси камаяди. 10-расм. Катализаторни заҳарланиши ва регенерациялаш. k – регенерация тезлик константаси, 1 – қайтар заҳарланиш, 2 – регенерациядан кейинги активлик, 3 – қайтмас заҳарланиш,  r 0 – заҳарланиш даври,  r рег –регенерация (активлаш) қилиш даври. Олтингугурт бирикмалари билан никельь катализаторининг заҳарланиши NiS бирикмасини ҳосил бўлишидир, Ni нинг S га мойиллиги шу қадар кучлики, никельь катализатори олтигугуртни, унинг исталган бирикмасидан ажратиб ўзига бириктириб олади. 2 NiO + 2 S = 2 NiS + O 2 Нефтьь маҳсулотларида олтингугурт ва унинг ҳар хил бирикмалари (сульфидлар ва меркаптанлар) бўлади. + Н 2  СН 2 = СН – СН = СН 2 + Н 2 S бутадиен (дивинил) тиофен 3 21  r 0  r регk r , вак т

Катализатор таркибидаги Pt ва унинг группаси учун ( Pd , Co , Ni , Ru (рутений)) олтингугурт бирикмалари – заҳар ҳисобланади. Е. Мекстед томонидан «якорь эффекти» ҳодисаси ихтиро қилинган, бунда заҳар билан уни заҳарланиш орасидаги боғлиқлиги кўрсатилган, олтингугуртли бирикма молекуласи катталашган сари, унинг заҳарлилиги ошган, чунки олтингугурт иони актив марказни заҳарлагач, уни қолган қолдиғи катализатор юзасини қоплаб, активлигини йўқотган (реагентларни адсорбцияланиши йўқолган). 3-жадвал Катализатор юзасини айрим олтингугуртли бирикмалари таъсирида заҳарланиши. Заҳарла р Молекуля р оғирлиги Занжир узунлиги, Å Нисбий заҳарланиш H 2 S 34 - 1,0 (CH 3 ) 2 S 64 2,58 7,1 (C 2 H 5 ) 2 S 90 3,00 10,1 (C 4 H 9 ) 2 S 146 6,08 15,1 (C 8 H 17 ) 2 S 258 11,12 25,8 (C 16 H 33 ) 2 S 482 21,20 34,1 C 2 H 5 SH 62 3,50 3,9 C 4 H 9 SH 90 6,08 6,0 C 8 H 17 SH 146 11,12 10,10 C 16 H 33 SH 258 21,20 13,1 6.1. Промоторлар (активаторлар) Кўпинча катализатор активлиги турли қўшимчалар таъсирида оширилади. Бу қўшимча – активловчи (ёки промотор) дейилади. Маълум реакция учун катализатор бўлмасдан, шу реакцияда катализаторни активлигини оширувчи қўшимчалар – промоторлар деб, промотор қўшиш промоторлаш дейилади.

Промоторлар икки группага; структура ҳосил қилувчилар ва модификацияловчи промоторларга бўлинади. Структура ҳосил қилувчи промоторлар катта концентрацияда бўлганда таъсир қилади. Масалан, никельь катализатори мавжудлигида фенол циклогексанга айланиши 20% ли сода эритмаси қўшилгандагина яхши промоторланиб, активлиги ошади. Структура ҳосил қилувчи промоторлар катализаторлар тузилишини яхшилайди, хусусан катализатор структура тузилишини мустаҳкамлайди, кристаллни аморфланишига тўсқинлик қилади, юзани кўп жинслилигини сақлайди, солиштирма юзани кўпайтиради. Масалан, аммиак синтезида Fe 2 O 3 катализатор, Al 2 O 3 – промотордир, реакция ўтгандан сўнг, Fe 2 O 3 ғовак-ғовак заррачалардан иборат бўлиб, кристалларини бир-бирига бирлашишига йўл қўймайди, Al 2 O 3 пардаси билан қопланганлиги кузатилган. темир катализаторлари учун Al 2 O 3 , K 2 O , CaO , SiO 2 лар промоторлар ҳисобланади. Промоторлар юзани кўпайтиради (ғоваклар), кристалларни бир-бири билан бирлашишига йўл қўймайди ва катализаторни: 1) активлигини оширади. 2) турғунлигини оширади. 3) заҳарларга қаршилигини оширади. Аррениус тенгламасига мувофиқ К = К 0  RT Е е А Г = А  Г е   А Г – промоторланган катализаторнинг активлиги А – тоза катализаторнинг активлиги N 2 + H 2 Fe 2 O 3 P, T NH 3OH - H 2 O Ni/ Al 2 O 3 +H Ni

Г – қўшимчани (промоторни) миқдори А С = А макс  e - E / RT Масалан, (Се) церий ва ( Th ) торий металлари гидрогенловчи катализатор эмас, лекин уларнинг ҳар биридан никелга бирданига 5% гача қўшилганда, СО ни СН 4 конверсия катализаторининг активлигини 10 марта оширади. Никелга 14,5% Al 2 O 3 қўшиб тайёрланган катализатор СО ни метангача конверсия жараёнини 15 мартагача оширади. Активловчи қўшимчлар ўз ҳолига, асосий (активланувчи) катализатор ҳам бўлиши мумкин. Саноатда, кўпинча, катализатор маълум нисбатда олинган моддалар аралашмаси ишлатилади. Бундай аралашмадан тайёрланган катализатор аралаш катализатор дейилади. Аралаш катализатор активлиги, уни ташкил қилган катализаторлар активликларини йиғиндисидан ортиқ бўлади. Масалан, водородни NaCl билан оксидлашда осмий оксиди ва палладий ўз ҳолига катализатор бўла олади. Бу икки катализаторни бирга қўшиб, аралаш катализатор ҳосил қилинса ва маълум оғирликдаги осмий оксиди (О sO ) активлигини = 1 деб, ва палладий (Р d ) (шу оғирликдаги) ни активлигини 3 деб олинса, ҳосил бўлган аралаш катализаторни активлиги эса 15 га тенг бўлади. Модификацияловчи промоторлар жуда кам миқдорда таъсир қилади. С.З. Рогинский фикрича, бу хил промотор таъсирида юзада кимёвий ва кўп жинслилик юза ҳосил бўлади ва натижада, актив марказлар сони ортади. Ҳар қандай катализатор ҳам хеч қачон соф бўлмайди, унинг юзасида маълум миқдорда бошқа моддалар ҳамма вақт адсорбланган бўлади ва у промотор (активловчи) ролини ўйнайди. Катализатор активлигини ошиши фақат қўшимчалар ҳарактеригагина эмас, уни миқдорига ҳам боғлиқ. Кўпинча, асосий катализатор активланиши учун қўшимчалар концентрацияси (миқдори) маълум минимумдан ошмаслиги керак. Бу мураккаб ўзгаришларни – заҳарланиш ва промоторланиш каби оддий тушунчалар ўз ичига ололмайди. Шунга кўра бу ҳодисани С.З. Рогинский модификацияланиш деб атади. Катализатор мавжудлигида реакциянинг тезланишига асосий сабаб активланиш энергиясининг камайиши дейилган эди. Катализатор активлигини турли қўшимчалар таъсирида ўзгаришига сабаб, активланиш энергияси билан бир қаторда Аррениус тенгламасидаги: К = К  е -Е/ RT экспоненциал олдидаги соннинг ( R 0 ) ўзгариши эканлигини аниқлайди.

Катализатор активлиги ўзгарганда Е ни қиймати камайиши билан бир қаторда R 0 қиймати ортади, бир эффект иккинчи эффект билан қопланади. Бу ҳодиса компенсацион (қопланиш) эффект дейилади. Бу миқдор қуйидаги тенглама бўйича ўзгаради.C RT E const E R lg      0 Бирор Т температурада Е ни камайиши R 0 нинг кўпайиши билан тўла қопланади ва бундай катализатор активлиги ўзгармасдан қолади. Активлик эгри чизиқни минимумидан, максимумидан ўтишига сабаб, Е, R 0 ни қарама-қарши томонига ўзгаришидир. R 0 = f ( T ).

АДАБИЁТЛАР 1. Долгов Б.Н. Катализ в органической химии. Л. Госхимиздат, 1961, 807с. 2. Султанов А.С. Химическая теория катализа Д.И. Менделеева и дальнейшее ее развития. Ташкент., АН УзССР, 1961. 100с. 3. Панченков Г.М., Лебедов В.П. Химическая кинетика и катализ. М. МГУ, 1961, 551с. 4. Каталитическая переработка углеводородного сырья/ А.С. Султанов, А.К. Хасанов, А.С. Сафаев и др./ вып. 2, М. 1965 с.3-14. 5. Бреслоу Р. Механизмы органических реакций. М. Мир. 1968. 280с. 6. Крылов О.В. Катализ неметалами. Л. «Химия», 1967. 240с. 7. Ройтер В.А. Голодец Г.И. Введение в теории кинетики и катализа. Киев. 1971. 8. Методы исследования катализаторов и каталитических реакций. Новосибирск, «Наука» 1971. 152с. 9. Галимов Ж.Ф., Дубинина Г.Г., Масагутов Р.М. Методы анализа катализаторов нефтепереработки. М. «Химия», 1973, 191с. 10. Бремер Г., Вендландт К.-П. Введение в гетерогенный катализ. М. «Мир», 1981, 359с. 11. Успехи гетерогенного катализа в химии гетероциклических соединений. А.Н. Латвийской ССР, Рига, Занятие, 1984. 175с. 12. Гельбштейн А.И., Аветисов А.К. Катализ в технологии органических производств. Хим. пром-сть. 1979. 11, с. 653. 13. Слинько М.М. Кинетика и катализ. 1995. т. 36. №6 с. 930. 14. Андреев Л.С., Круглова Л.Э., Хаджиев С.Н. и др. //Химия и технология топлив и масел. 1991. №12. С. 25.

Похожие

Катализатор тайёрлашда ишлатиладиган асосий ёювчилар

Қаттиқ катализаторларнинг хоссалари ва уларни тайёрлаш

Каттик катализаторларнинг хоссалари ва уларни тайёрлаш

Каталитик жараёнлар ва реакторлар

Гетероген катализ