Газсимон ёқилғиларнинг хоссалари ва ишлатилиши. Газсимон ёқилғи турлари. Уларни ички ёниш двигателларда ишлатилиши - Химия - Рефераты

Газсимон ёқилғиларнинг хоссалари ва ишлатилиши. Газсимон ёқилғи турлари. Уларни ички ёниш двигателларда ишлатилиши

Загружено в:

08.11.2023

Скачано:

0

Размер:

42.8046875 KB

Газсимон ёқилғиларнинг хоссалари ва ишлатилиши. Газсимон ёқилғи турлари. Уларни ички ёниш двигателларда ишлатилиши Режа: 1. Газсимон ёнил ғ иларнинг афзалликлари ва камчиликлари . 2. Газсимон ёнил ғ илар таркиби ва хоссалари . 3. Си қ илган газлар таркиби ва асосий хоссалари . 4. Ички ёнув двигателларида газсимон ёнил ғ илардан фойдаланиш . 5. Ички ёнув двигателлари учун му қо бил ёнил ғ илар .

Газсимон ёнилриларнинг афзалликлари ва камчиликлари . Мамлакатимиз катта газ ёнилғиси захирасига эга ва йилдан-йилга ички ёнув двигателларида газсимон ёнилғиларни қўллаш миқёси ошиб бормокда. Газсимон ёнилғилар суюқ ёнилғиларга қараганда қатор афзалликларга эга, шунинг учун улар истиқболли ва автотрактор ИЁДларида кенг кўламда қўллаш учун мақбул ёнилғи хисобланади. Кўпгина холларда улар маҳаллий ёнилғи турлари бўлиб, суюқ ёнилғиларга нисбатан анча арзон. Газсимон ёнилғиларнинг захираси жуда катта, кўпчилик газсимон ёнилғилар ҳавонинг ортиқчалик коэффициенти кичик бўлган холларда ҳам тўла ёниш қобилиятига эга. Улар таркибида коррозион агрессив моддалар бўлмайди, шунинг учун ёнганда қурум, смола ва кул ҳосил бўлмайди. Учқун билан ёндириладиган ИЁДларида ёнувчи газларни қўллаш аралашма ҳосил қилиш жараёнини, шунингдек, ҳар қандай ишлатиш шароитларида аралашманинг цилиндрлар бўйлаб тақсимланишини яхшилайди ва енгиллаштиради, чунки газлар ҳаво билан турли нисбатларда анча осон аралашади. Кўпгина газлар суюқ ёнилғиларга нисбатан аланга тарқалишининг анча кенг концентрацион диапазонига эга, яъни аралашмада ҳаво миқдори ўта ортиқ бўлганда ҳам тез ва тўлик, ёнади. Буларнинг барчаси ёнувчи аралашма олиш учун қўлланиладиган мосламани соддалаштиришга, унда ёнилғи ва ҳавонинг атмосферага захарли моддалар кам микдорда чиқариладиган нисбатларидан фойдаланишга имконият яратади. Газсимон ёнилғилар ишлатилганда бензинга нисбатан ишлатилган газ лар таркибида захарли моддалар миқдори деярли 1—5 мартагача камаяди (7-жадвал). Газ ёнилғиларидан фойдаланилганда ИЁДнинг совуқ холда ишга тушириш ва қиздирилмаган холатда ишлашидаги ёнилғининг буғланиши билан боғлиқ бўлган қийинчиликлар бўлмайди, атроф-муҳит харорати юқори бўлганда таъминлаш тизимида бўр тиқинлари ҳосил бўлиш холлари ўз- ўзидан йўқолади. Газ ёнилғилари бензинларга нисбатан юқори антидетонацион хусусиятларга эга, бу эса двигателнинг сиқиш даражасини кўтаришга ва ёнилғи тежамкорлигини оширишга имкон беради.

6-жадвал Газсимон ёнилғилар ва бензин қўлланилганда ишлатилган газлар таркиби, г/100 км Ишлатилган газлар таркиби Бензинда Сикилган газда Суюлтирилган газда Ёнмаган углеводородлар Углерод оксиди Азот оксиди 187,5 1250 250 131,3 468,8 118,8 55,0 256,3 118,8 Шу билан бир қаторда газсимон ёнилғиларни қўллашда мотор мойининг эскириш жараёни секинлашади ва аламаштириш муддати суюқ ёнилғилар қўлланганга нисба тан 2-4 мартагача узаяди. Бунга асосий сабаб шуки, газсимон ёнилғида цилиндр деворида ёнилғи бўрлари конденсацияланмайди, бу ўз навбатида мотор мойининг чала ёки ёнмаган ёнилғи билан суюли- шининг олдини олади. Двигателнинг таъмирлашгача иш муддати ҳам газсимон ёнилғи қўлланганда 1,5—2 мартага ошади, чунки бунда суюқ ёнилғилар каби ёнмай қолган ёнилғи цилиндр ва поршен юзаларидан мой қатламини сидириб кетмайди, поршен гурухи ва ёниш камераси деворларида қурум ва бошқа чўкиндилар миқдори нисбатан кам бўлиб, цилиндрпоршен гурухининг ейилишини камайтиради. Шуни таъкидлаб ўтиш лозимки, суюлтирилган газларнинг бахоси бензинга нисбатан 2 марта арзондир. Юқорида қайд қилинган фикрлардан кўриниб турибдики, газ ёнилғилари комплекс хусусиятларига кўра ёнувчи аралашма ташқарида ҳосил қилинадиган ва учқун билан ёндириладиган ИЁДлари учун анча мос келади, шунингдек, дизелларда ҳам фойдаланилиши мумкин. ИЁДларда газ ёнилғиларидан фойдаланилганда баъзи ноқулайликлар юзага келади: резервуарларни тўлдиришнинг ва машинада сақлашнинг мураккаблиги, таъминлаш тизимида зич бўлмаган жойлар мавжуд бўлганда портлаш хавфининг катталиги, резервуарларнинг суюқ ёнилғиларга нисбатан кам

энергия сиғимига эга бўлиши асосий камчиликлари хисобланади. Газсимон ёнилғилар қўлланилганда цилиндрларни тўлдириш коэффициенти камлиги суюқ ёнилғиларга нисбатан двигател қувватининг камайишига олиб келади. Масалан, бензин ўрнига суюлтирилган газ қўлланилганда двигател қуввати 6...8 фоизга, сиқилган газ ишлатилганда 18—20 фоизга камаяди.

Газсимон ёнил ғ илар таркиби ва хоссалари . Барча газсимон ёнилғилар ёниш иссиқлигига кўра уч гурухга бўлинади: паст калорияли, яъни ёниш иссиқлиги 10000 кЖ/м 3 гача бўлган (домна, генератор, аралашма, руда ва бошқа) газлари; ёниш иссиқлиги 10000...20000 кЖ/м 3 бўлган ўрта калорияли; юқори калорияли — ёниш иссиқлиги 20000 кЖ/м 3 дан юқори бўлган газлар. Табиий, йўлдош, суюлтирилган ва крекинг газлари юқори калорияли газлар хисобланади. Газ ёнилғиларининг келиб чиқиши табиий ва сунъий газларга бўлинади. Йўлдош газлар нефтни қазиб олиш жараёнида ажратиб олинса, табиий газлар газ конларидан олинадиган енгил газсимон углеводородлар хисобланади. Табиий газнинг асосий таркибий қисмини (92-99 %) метан СН 4 ташкил этади ва қолган қисмини углерод (II) оксиди, ёнувчи во дород, азот, ис гази, сув буғлари, олтингугуртли водород, аммиак ва бошқаларни ташкил килади. Сунъий газлар қаттиқ ва суюқ ёнилғиларни қайта ишлаш жа раёнида олинади, жумладан, саноат гази (домна, кокс, ёритувчи, ка нализация газлари), генератор гази (қаттиқ ёнилғиларни газга айлантиришда) ва бошқалар. Уларнинг таркиби ва хоссалари, шу жум ладан, ёниш иссиқлиги кенг кўламда ўзгаради. Одатда, улар турли хиддаги ёнувчи ва инерт газларнинг аралашмасидан иборат. Улар нинг таркибига ёнувчи газлар: метан, пропан, бутан С n Н m формулали бош қа углеводородлар, водород, ис гази ва шунингдек, инерт газлар ва ифлослантирувчи моддалар (карбонат ангидрид, азот, намлик, смола ҳолидаги моддалар, механик зарралар, олтингугуртли бирикмалар ва бошқалар) киради. Газсимон ёнил ғ илар си қ илган ва суюлтирилган кўринишда ишлатилади. Критик ҳ арорати ҳ аво ҳ ароратидан ю қ ори бўлган углеводородлар паст босимда газ ҳ олатидан сую қ ҳ олатга ўтади. Бундай газлар - суюлтирилган газлар дейилади. 20°С ҳ ароратда пропанни сую қ ҳ олатга ўтказиш учун 0,85 МПа, бутан учун 0,2 МПа босим талаб қ илади.

Си қ илган газлар критик ҳ арорати ҳ аво ҳ ароратидан паст бўлган углеводородлар ҳ исобланади. Си қ илган газнинг асосий таркибий қ исми бўлган метанни сую қ ҳ олатга ўтказиш учун — 82°С ҳ арорат талаб этилади. Атмосфера босимида эса метан — 161°С ҳ ароратда ҳ ам сую қ ҳ олатга ўтади. — 82°С ҳ ароратдан ю қ ори бўлганда ҳ ар қ андай ю қ ори босимда ҳ ам метан сую қ ҳ олатга ўтмайди.

Си қ илган газлар таркиби ва асосий хоссалари . Сиқилган газлар табиий газ конларидан, йўлдош нефт-газлардан, кокс газларидан ва бошқалардан олинади. Сиқилган газларни суюқ ҳолатга ўтказиш учун жуда юқори босим ва паст ҳарорат та лаб этилади. Бу ўз навбатида хўжалик шароитида қийинчиликларни туғдиради. Сиқилган газларни газ магистралларига, газ қазиб олиш конларига яқин жойларда қўллаш самаралироқ ҳисобланади. Газ баллонли автомобиллар учун мўлжалланган сиқилган газ ларни газ таркибидаги ёнмайдиган компонентлар миқдорига қараб икки гуруҳга бўлинади: 23—37,5 мЖ/м 3 оралиғида паст ёниш иссиқлигига эга бўлган юқори калорияли газлар ва 15—23 мЖ/м 3 оралиғида паст ёниш иссиқлигига эга бўлган ўрга калорияли газ лар. Биринчи гурухдаги газларга табиий ва йўлдош газлар, нефтни қайта ишлашдан олинадиган газлар, метан фракцияли кокс газлари киради. Иккинчи гурухдаги газларга кўмирни кокслаш пайтида олинадиган кокс газлари, канализация газлари ва бошка газлар киради. Ўрта калорияли газларни фа қ ат ю қ ори калорияли газлар бўлмаган холларда қў ллаш ма қ садга мувофи қ хисобланади. Кўп ҳ олларда автомобилларга ва автобусларга ҳ ажми 50 л бўлган 20 МПа ишчи босимга мўлжалланган газ баллонлари ўрнатилади. Автомобилларга ҳ ар бирининг массаси 65—70 кг бўлган бундай баллонлардан 5—8 та ўрнатилади. 8 та баллон ўрнатилганда баллонлар умумий массаси 500 кг дан ошиб кетади, бу ўз навбатида автомобилнинг юк кўтариш қ обилиятини камайтиради. Булардан таш қа ри, автомобил газ баллонида ҳа ракатланганда унинг захираси бензинга ва суюлтирилган газга нисбатан 2 мартага кам масофага етади. Си қ илган газлар ю қ ори бу ғ ланувчанлик хусусиятига эга, бу эса унинг йу қо лишига кўп сарфланишга имкон яратади. Си қ илган газларнипг ён ғ индан хавфлилиги жуда ю қ ори. Бу холлар си қ илган газларни кенг қў ллашга қ аршилик қ илиб келмокда. Шу- нинг учун си қ илган газлар ишлатилганда техника хавфсизлиги қ оидаларига қ атъий риоя қ илиш зарур.

Ички ёнув двигателларида газсимон ёнил ғ илардан фойдаланиш . Пропан-бутанли суюлтирилган газлар автомобил транспортларида кенг қў лланилмокда. Суюлтирилган газларнинг асосий таркибий қ исмини пропан ва бутан ташкил этади, шунингдек кам ми қ дорда метан, этан, этилен, пропилен ва бутиленлар мавжуд. ГОСТ 20448-80 бўйича автомобиллар учун суюлтирилган газ - ларнинг икки хил маркаси ишлаб чи қ илади: СПБТЗ («смесь про пана и бутана техническая зимняя») пропан ва бутан аралашмаси қ ишки техникавий ва СПБТЛ («смесь пропана и бутана техничес кая летняя») пропан ва бутан аралашмаси ёзги техникавий. Бу ёнил ғи ларга қ ўйилган асосий талаблар 7 - жадвалда келтирилган. 7- жадвал Суюлтирилган газларга қў йилган асосий талаблар Кўрсаткичлар Маркалар учун меъёр СПБТЗ СПБТЛ Компонент таркиби, массаси бўйича фоиз метан, этан ва этилен (жами), кўпи билан 4 6 пропан ва пропилен (жами), кўпи билан 75 100 гача бутан ва бутиленлар (жами), кўпи билан 100 гача 60 Сую қ қ олди қ (шу жумладан,С 5 ва ундан ю қ ори углеводородлар) +20 0 Сда ( ҳ ажм бўйича фоиз), купи билан 1 2 Тўйинган бу ғ лар босими (орти қ ча), МПа, кўпи билан + 45°Сда 1,6 1,6 - 20°Сда 0,16 — Ишлаб чиқариладиган барча суюлтирилган газлар фойдали ёниш иссиқлиги 44800-47000 кЖ/кг бўлган юқори калорияли ёнилғи қаторига киради. Суюлтирилган газнинг нормал иш аралашмасининг ёниш иссиқлиги бензинникига қараганда бирмунча юқори, шунинг учун двигателнинг

қуввати камаяди. Суюлтирилган газларнинг детонацияга турғунлиги юқори (пропаннинг октан сони 96, бутанники эса 90 бирликка тенг) бўлганидан уларни сиқиш даражаси юқори бўлган двигателларда қўлланилади. Суюлтирилган газлар газ тўлдириш станцияларида тўлдириладиган махсус темир йўл ёки автомобил цистерналари ва баллонларда ташилади. Газнинг коррозион емириш хоссасини камайтириш учун газ тўлдириш шахобчаларида у водород сулфиддан тозаланади, йилнинг совуқ вақтида сув буғларидан қуритилади. Газ ҳар қандай идишга ҳажмининг кўпи билан 90 фоизга қадар тўлдирилади, шунда суюқлик тепасида газ тўпланиши учун бўшлиқ қолади. Суюлтирилган газда турли маркадаги газ баллонли автомобиллар ишлайди. Автомобил кузови остида (юк автомобилларида), те пасида (автобусларда), багажида (енгил автомобилларда) 80 л.дан 250 л.гача сиғимли қўшимча газ баллони ўрнатилади. Газсимон ёнилғилар афзалликларга қарамасдан, газ баллонли автомобилларнинг сони хозирча кўп эмас. Бунга асосий сабаблардан бири пропан-бутан фракциялари нефт-кимё саноати учун қимматли хом ашё х и собланади. Бундан ташкари, мамлакатимизда хозирги пайтда газ тўлдириш станцияларининг сони етарли даражада эмас.

Ички ёнув двигателлари учун му қо бил ёнил ғ илар . Хозирги пайтда нефт ва газ асосий ёнилғилар хисобланади, лекин кўпчилик олимларнинг тадқиқотларига қараганда уларнинг захираси 80-100 йилга етиши мумкин. Атом қувватидан фойдаланиш кейинги йилларда кескин ошишига қарамасдан уни автомобил ёки трактор двигателларда қўллаш масаласи ҳали ечимини топмади. Қуёш, шамол, сув энергиялари электр қувватига айлантирилиб, сўнгра ишлатиш мумкин. Лекин қаттик фойдали қазилмалардан ҳам суюқ ёнилғи олиш имконияглари мавжуд. 8- жадвалда дунёдаги ёнилғи-энергетик ресурсларнинг захираси келтирилган. 8 - жадвал Жаҳондаги ёнилғи-энергетик ресурсларининг захираси (Н.В.Мелников ва Н.С.Зенкислар маълумотлари, МДҲ давлатларидан ташқари) Ресурслар тури Кутилаётган захира Натурал хисобда, млрд .т Шартли хисобда, млрд.т. Шартли, фоиз Кўмир Нефт Табиий газ Торф 16000 520 18 * 10 13 261 11210 743 229 98 90,44 6,0 1,85 0,79 Жами 12394 100,0 Нефт ресурсларининг чекланганлиги муносабати билан кейинги ва қ тларда автотрактор ИЁДларида нефт бўлмаган хом ашёлардан олинадиган сую қ ёнил ғ иларни қў ллаш кенгайиб бормокда. Соф холда ёки нефтдан олинадиган ёнилғилар билан аралаштирилган холда қў лланиладиган асосий сую қ , ёнил ғ илар қ уйида келтирилган. Сланецлар ва битумлардан олинадиган ёнил ғ илар. Уларни ма ҳ аллий турлар деб қ араш мумкин, чунки уларнинг хоссалари кўп жихатдан олинган жой хусусиятларига ва мазкур ёнилғиларни ҳ осил қ илишда қў лланиладиган

технологияга бо ғ ли қ дир. Сланецдан олин ган синтетик мотор ёнил ғ исининг кўрсаткичлари 9 -жадвалда келтирилган. 9 -жадвал Сланец смоласидан олинган синтетик мотор ёнил ғи ларининг асосий хоссалари Кўрсаткичлар Бензин Дизел ёнилгиси 1-D 2-D 4-D Фракцион таркиби : 10 % бу ғл аниш ҳ арорати, 0 С 54,4 204,4 227,8 232,2 20 % бу ғл аниш ҳ арорати, 0 С 64,4 209,4 234,4 242,2 50 % бу ғл аниш ҳ арорати, 0 С 101,7 216,7 251,1 263,9 90 % бу ғл аниш ҳ арорати, 0 С 163,3 242,8 280,6 318,3 Қ айнашнинг охиридаги ҳ apopaт, 0 C 196,1 269,4 290,0 331,1 Қо лди қ , % 1,0 2,0 1,0 1,0 Октан сони: тад қ и қ от усулида 82 — — — мотор усулида 91 — — — Ҳақ и қ ий смолалар ми қ дори,мг/100 мл 2,8 — — — Олтингугурт микдори, % 0 ,003 0,010 0,020 0,020 Азот ми қ дори . — 0,014 1 0,0166 0,0202 Ча қ наш ҳа рорати, 0 С — 86,7 100 129,4 Қо тиш ҳ арорати, 0 С — -17,8 -17,8 -6,7 Зичлиги, кг/м 3 — 816 826 829,9 Коксланиши, 10 % қ олди қ нинг Конрад- сон бўйича — 0,14 0,16 0,36 Кул, % — 0,001 0,001 0,001 Кинематик қ овушо қ лиги, мм 2 /с, 37, 8 0 Сда — 1,66 2,40 2,96 Цетан сони — 48 54 56 Кўмирдан олинадиган ёнилғилар. Муқобил энергетик ресурсларнинг ичида ёнилғи ишлаб чиқариш учун реал хом ашё кўмир хисобланади. Кўмирнинг ёниш иссиқлиги нефт билан газнинг биргаликдаги ёниш иссиқлигидан 2,8 марта юқори. 10-жадвал кўмир дан олинган бензиннинг асосий хоссалари келтирилган. 10-жадвал

Кўмирдан олинган бензиннинг асосий хоссалари Номланиши Кўрсаткичлар Таркиби: бутан риформат алкиллат лигроин 15,5 0 С даги зичлиги, кг/л Смола миқдори А STM бўйича, г/мл Бром сони Фракция таркиби, 0 С: бошланғич қайнаш ҳа рорати 10 % бу ғл аниш ҳ арорати, 0 С 5 0 % бу ғл аниш ҳ арорати, 0 С 9 0 % бу ғл аниш ҳ арорати, 0 С қайнаш ҳароратининг охири Октан сони (тадқиқот усулида) : тоза ёнилғи 0,5 мл ТЭҚ/кг антидетонатор қўшилганда 3,0 мл ТЭҚ/кг антидетонатор қўшилганда Мотор усулида : тоза ёнилғи 0,5 мл ТЭҚ/кг антидетонатор қўшилганда 3,0 мл ТЭҚ/кг антидетонатор қўшилганда 6 30 20 44 0,775 - 14 32,2 65,6 127,8 183,9 215,0 95,6 98,5 102,6 86,2 89,0 93,2 Кўмирни гидрогенизация усулида қайта ишлаб, суюқ ёнилғи олиш 70 йилдан ортиқроқ вақтдан бери маълум. Лекин XX асрнинг бошида ишлаб чи қ илган бу технология хозирги пайтда яро қ сиз хисобланади. Нефтдан фар қ ли кўмир таркибида кўпро қ (20% гача) кислород, олтингугурт ва азот, минераллар моддалар (кул) ташкил қ илади Кўмирни қ айта ишлаш жараёни

водород билан туйинтириш, азот, олтингугурт, кисло род, куллардан ажратиш ва молекуляр массаси одатдаги сую қ ёнил- ғ иларникидай бўлгунча углеводородларнинг тузилмаси ўзгартирилади. Кўмирдан сую қ ёнил ғ и олиш жуда мураккаб жараён, лекин бунинг ҳ ам ечими бор. Хозирги пайтда кўмирдан 85 % гача сую қ ёнил ғ и олиш технологияси ишлаб чи қ илган. Исти қ болли ёнил ғ иларга қў йиладиган асосий талаблардан бири захирасининг кўплиги, ишлаб чи қ аришга кенг жорий қ илиш мумкинлиги, транспорт қ урилмасининг и қ тисодий ва технологик кўрсаткичларига мос келиши ва ҳ .к. Бензол — ароматик углеводород бўлиб, тошкўмирни қ айта ишлаш йўли билан олинади. Ю қ ори антидетонацион сифатларга эга ва шу сабабли бензинларга октан сонини ошириш учун қў шимча сифатида қў шилади. Қ айнаш бошланиши ва музлаш ҳ ароратлари ю қ ори бўлганлиги учун соф ҳ олда кам ишлатилади, чунки ИЁДнинг ишга тушишини ёмонлаштириши мумкин. Метанол (метил спирт) — нефт ёнил ғ илари ўрнига ишлатилиши мумкин бўлган ёнил ғ и. У паст сифатли тошкўмир ва ёгочдан кам харажатлар эвазига кўплаб ми қ дорда олиниши мумкин. Ю қ ори антидето национ хоссаларга эга ва уч қ ун билан ёндириладиган ИЁДлари учун кўпрок мос келади. Бунда си қ иш даражасини, бинобарин исси қ ли қ дан фойдаланиш самарадорлигини ошириш имкони вужудга кела ди. Лекин у захарли моддадир. Хозирги кунда метанол нефтдан олинадиган ёнил ғ иларга қў шимча сифатида (10-20 % ) қў лланилади, бу ўз навбатида ЙЁД конструкциясини ва ростлашларини деярли ўзгартирмаган ҳ олда бензин сарфини камайтиради. Ўсимликлардан олинадиган ёнилғилар. Этанол (этил спирт) — асосан ўсимликлардан олинади. У метанол каби юқори антидетонацион хоссаларга эга ва учқун билан ёндириладиган ИЁДлари учун кўпроқ мос келади. Паст молекулали спиртлар — метанол ва этанол келажакда муқобил ёнилғи сифатида фойдаланишда реал ёнилғилардан хисобланади. Уларни ёнилғиларга қўшиб ёки алохида ўзини ҳам қўллаш мумкин. Спирт захираси

тугамасдир, метанолни кўмирдан, табиий газдан, оҳакдан, маиший чиқиндилардан, ўрмон хўжалиги чиқиндиларидан ва бошқа ашёлардан ҳам олиш мумкин. Метанолни ёниш тўлиқлиги бензинникига нисбатан юқори, тўла ёнади. Метанолда двигателнинг қуввати бензинга нисбатан 10-15 % га ошади. Этанол газлардан, шакар қамишдан ва бошқа ўсимликлардан олинади. Спиртларнинг камчиликларига ёниш иссиқлиги пастлиги (бензинга нисбатан 2 марта кам), учувчанлиги, деталларни коррозиялашга мойиллиги юқори. Метанол токсиклиги бензинникига нис батан юқори ва одам организмида тўпланиб боради. Эфирлар — углеводородли бирикмаларнинг катта туркуми бўлиб, тошкўмир, ёғоч ва ўсимликлардан олинади. Хом ашё ва тайёрлаш технологиясига боғлиқ холда ҳам карбюраторли ИЁДларида, ҳам дизелларда фойдаланиш учун ўзаро уйғун хоссаларга эга бўлган эфирлар олиш мумкин. Спиртларга нисбатан бир қатор афзалликларга эга, бироқ, ишлаб чиқаришда қимматроқ. Эфирларни нефт ёнилғилари ўрнида ишлатиладиган истиқболли ёнилғи сифатида қараш мумкин. 12-жадвалда суюқ ёқилғиларнинг баъзи хусусиятлари келтирилган. Водород ёнилғилари. Водородни ёнилғи сифатида қўллашда қатор муаммоларни ечиш зарур бўлади. Хусусан, водородни сақлаш ва автомобилга жойлаштириш. 15—40 МПа босимга чидам берувчи баллонлар жуда катта ҳажмни эгаллайди ва массаси катта бўлади. Водород жуда тез ёнади, бунинг натижасида двигател деталлари зўри қ иши мумкин. Бундан таш қа ри, водород ўга портловчи моддадир. 11-жадвалда суюқ ёнилғиларнинг баъзи хусусиятлари келтирилган. 1 1 -жадвал Сую қ ёнил ғи лариинг асосий хусусиятлари

КўрсаткичларБензин Дизел ёнилғиси Керосин М етанол Этанол Бензол (моторли) 20°Сдаги зичлиги,кг/м 3 720-760 820-850 750-830 792 789 879 20°Сдаги кинематик қ овушо қ лиги ,мм 2 /с 0,5-0,8 1,5-6,0 2,0 0,75 1,51 0,73 Қ айнаш бошланишидаги ҳ арорати, 0 С 30-40 180-200 150-155 65 78,3 80 50 % қа йнаш ҳ арорати, 0 С 95-115 240-290 190-200 65 78,3 Қа йнаш охиридаги ҳ арорат,°С 185-205 330-360 280-300 65 78,3 168 Цетан сони 24-14 40-52 40-45 3 8 Октан сони (мотор усулида ани қ ланганда) 72-90 30-35 35-40 90 94 90 Газ конденсати. Газ конларидан олинган газ ёнилғилари таркибида кўпинча углеводородларнинг анча оғир фракциялари мавжуд бўлади, улар газ босими ортганда ва ҳарорати пасайганда осон суюқланади. Газ конденсатлари деб аталмиш ушбу фракциялар нефтдан олинадиган стандарт суюқ ёнилғилар ўрнида, мазкур ёнилғилар камёб бўлганда ёки иқтисодий мулохазаларга кўра ишлатилиши мумкин. Ўрта Осиё газ конларидан олинадиган 1м 3 газнинг таркибидан 15—170 см 3 сую қ газ конденсатлари олинади. Албатта, газ конденсатларини ИЁДларни деярли қ айта ўзгартирмаган ҳ олда қў ллаш ма қ садга мувофи қ , бўлади. Газ конденсатларини қўллаш двигателнинг техник-и қ тисодий кўрсаткичларини сую қ ёнил ғи ларга нисбатан пасайтирмаслиги лозим. Газ конденсатларининг му ҳ им томони ишлаб чи қ аришнинг арзонлиги, са қ лаганда хоссаларининг ўзгармаслиги, хусусиятлари ва таркибининг доимийлигидадир. Ўрта Осиё мазкур ёнил ғ иларни энг кўп етказиб берадиган минта қ а бўлиб, нафа қ ат ўз талабларини, балки Урал, Қо зо ғ истон ва Марказий худудларни ҳ ам таъминлайди. Турли конлардан олинадиган газ конден сатларининг таркибида уч қ ун билан ёндириладиган ИЁД талабларига

жавоб берадиган енгил газ конденсатлари ва дизелларда қў ллаш мумкин бўлган о ғ ир газ конденсатлари мавжуд б ў лади. Ўрта Осиё регионига мансуб бўлган бу икки туркум газ конденсатларининг баъзи бир хусусиятларини кўриб чи қ амиз. Ҳ ар икки туркум учун умумий жи ҳ атлар шуки, газ конденсатлари таркибида чексиз бирикмалар мавжуд эмас ва улар ароматик, нафтен ҳ амда парафинли углеводородлардан таркиб топган. Енгил газ конденсатлари Муборак, Газли, Уч қ ир ва бош қ а кон лардан олинади. Улар бензинларга нисбатан паст ҳ ароратда қ айнай бошлайди, бу ўз навбатида ИЁД таъминлаш тизимида бўр ти қ инлари пайдо бўлишига мойилликни кучайтиради. Биро қ махсус тад қ и қо тлар шуни кўрсатадики, замонавий ИЁДларнинг таъминлаш тизимида бўр ти қ инлари ҳ осил бўладиган ҳ арорат машиналарнинг Ўрта Осиё шароитларида ишлаганида юзага келувчи одатдаги қ ийматдан бироз ю қо ри бўлар экан. Газ конденсатлари унча ю қо ри бўлмаган антидетонацион хусусиятларга эга бўлиб, уларнинг октан сони 54—58 орали ғ ида бўлади. Бирок, ТЭС қў шиш хисобига газ конденсатларининг октан сонини ўрта сифатли бензинларникига тенглаштириш мумкин. Газ конденсатларини ю қ ори октанли бензинлар билан аралаштириб, улар нинг детонацияга чидамлилигини замонавий ИЁДлар талаб қ илинадиган даражагача ошириш мумкин. Бу ҳ олда газ конденсатларидан фойдаланиш соф бензинга бўлган талабни 50—60 % камайтиради. Газ конденсатларининг қ овушо қ лиги бензинларникига я қ ин бўлганлиги учун ИЁД таъминлаш тизимини конструктив жи ҳ атдан ўзгартириш талаб қилинади . Махсус тажрибалар енгил газ кон денсатларининг етарли даражада бар қ арор эканлигини ҳ амда уларни са қ лаш пайтида исрофлар (буғлааниш туфайли) ю қ ори эмаслигини кўрсатди. 12-жадвалда газ конденсатларининг баъзи хоссалари келтирилган. 12-жадвал

Газоконденсатнинг физик-кимёвий хоссалари Кўрсаткичлар Газ конденсатлари ГОСТ 302-82 бўйича ёзги (Ё) дизел ёнилғисиI II III Цетан сони 43 53 52 камида 45 Фракция таркиби °С: қ айнай бошлаш ҳ арорати 103 111 140 — 50 % қ айнаш ҳ арорати 151 201 208 280 дан паст қ айнаш охиридаги ҳ арорат 292 350 345 360 дан паст 20°Сдаги кинематик қо вушо қ лиги, мм 2 /с 1,2 1,7 2 ,1 З ,0... 6,0 Олтингугурт ми қ дори, % : умумий 0,02 0,02 0,02 кўпи билан 0,2 % меркаптанли 0,0001 0,0001 0,0001 кўпи билан 0,01 % О ғ ир газ конденсатлари Республикамизнинг қа тор газ конларидан олинади. Тажрибалар шуни кўрсатадики, уларда дизел ёнил ғ исига қ араганда енгил фракциялари кўпроқ экан. Бу жи ҳа т дизелнинг ишга тушиш хусусиятларини яхшилаши ва ўз-ўзидан алангаланишигача бўлган даврда ёниш камерасида бу ғ ланишни жадаллаштиришга олиб келиши керак. Шу билан бирга, смолали қ олди қ лар, ишлатилган газларда тутун ҳ осил қ иладиган о ғ ир фракци ялар ми қ дори мазкур газ конденсатларида стандарт ёнил ғ ига қа раганда сезиларли даражада кам бўлади ва у дизел хусусиятларига ижобий таъсир кўрсатади. Кўпгина газ конденсатларининг цетан сони 40—65 орали ғ ида, яъни дизел ёнил ғ иникига тенг ёки бироз ю қ ори бўлади. Бу жи ҳ ат одатдагидек ростлашларда ИЁД-нинг анча равон ишлашини таъминлайди. Газ конденсатларининг зичлиги ва қ овушо қ лиги, одатда, дизел ёнил ғ исиникидан кам бўла ди, бу эса дизел ёнил ғ исига мўлжалланган ёнилғи тизимидаги цикл давомида бериладиган ёнил ғ и ми қ дорининг бироз камайишига ва пуркаш босимининг пасайишига олиб келиши мумкин. Агар дизел кўрсаткичлари андоза ёнил ғ иларда ишлагандаги кўрсаткичлардан сезиларли даражада ёмонлашадиган бўлса, газ

конденсатларининг қ овушо қ лигини махсус қ ую қ лаштиргичлар, масалан, полиизобутилен ёки дизел ёнил ғи си қў шиб ошириш мумкин. Натижада стан - дарт ёнил ғ ига бўлган талаб 40—50 % камадди. Қ атор газ конларидан олинадиган газ конденсатлари таркибида энг зарарли модда — олтингугурт бўлади. Баъзи ҳо лларда уларнинг ми қ дори 3 % гача етади ва бу газ конденсатларини ИЁДлари учун ёнил ғ и сифатида ишлатишни чеклаб қў яди. Газ конденсат лари таркибидаги олтингугуртни камайтириш учун махсус технология қў ллаш талаб этилади, бу эса газ конденсатлари ишлаб чи қа ришни қ имматлаштиради. Биро қ , Ўрта Осиё регионида ишлаб чи қ ариладиган газ конденсатларининг таннархи ИЁДларида қў лланиладиган стандарт ёнил ғ иларникидан бир неча марта арзонга тушади. Чунки газ конденсатларидан газ конлари я қ инидаги туман- ларда фойдаланилади, шунинг учун ташиб келтиришга сарфланадиган харажатлар стандарт ёнил ғ иларникига нисбатан кам бўлади.

Адабиётлар рўйхати : 1. Глазгов Г.И.,Фукс И.Г.Производство нефтяных масел.–М.: Химия , 1976 г. 2. Проскуряков В.А., Дрябкин А.Е. Химия нети и газа. – Л. : Химия , 1989 г. 3. Черножуков Н.И., Крейн С.Э. Химия минеральн ы х масел. – М.: Гостоптехиздат , 1952 г . 4. Шарипов Қ.А. Ёнилғи мойлаш материаллари. –Т.: Меҳнат, 2001

Похожие

Калий ва мураккаб угитларни олиниши, хоссалари ва ишлатилиши

Мотор ёқилғи турлари. Ёқилғининг умумий характерланиши, синфланиши ва таркиби. Ички ёниш двигателлари учун ишлатиладиган ёқилғи ва мойлар олишнинг умумий тушунчаси

Фосфорнинг усимликлар озикланишидаги ахамияти. Фосфорли угитларни олиниши, хоссалари ва ишлатилиши

Органик моддалар ишлаб чикариш. Ёқилғи кимёвий қайта ишлаш

Кимёвий технологик жараён (ктж) хакида тушунча. Уларнинг классификацияси