Флотореагентлар - Химия - Рефераты

Флотореагентлар

Загружено в:

01.10.2022

Скачано:

0

Размер:

666.5 KB

Флотореагентлар Режа: 1. Флотореагентларнинг таснифланиши ва уларнинг вазифалари 2. Минерал юза ва ҳаво пуфакчаларига реагентларни шимилиб олиш шакллари 3. Реагентларнинг ҳаво пуфакчаларига сўрилиши 4. Тўпловчи реагентларлар 5. Кўпик ҳосил қилувчи реагентлар 6. Сўндирувчи реагентларлар 7. Фаоллаштирувчи реагентларлар 8. Муҳитнинг мословчилари 9. Пептизаторлар 10. Флотацияда минераллашган пуфакчаларни ҳосил бўлиши 11. Флотацияга заррача ўлчамининг таъсири 12. Флотация жараёнининг кинетикаси 13. Флотациялаш жараёнида кўпиклар 14. Флотацион кўпикларнинг тузилиши 15. Кўпикнинг турғунлиги 16. Флотацион кўпикларни парчалаш 17. Флотациянинг бошқа турлари

Флотореагентларнинг таснифланиши ва уларнинг вазифалари Флотореагентлар – флотация усули билан минерал заррачаларни саралашда юқори танловчанликни , барқарорликни , самарадорликни ва флотация жараёнини тезлаштиришни таъминловчи моддалардир . Флотореагентларнинг таркиби хилма-хил бўлиб, уларнинг вазифаси ҳам турличадир. Флотореагентлар вазифаларига қараб уч тоифага бўлинади: 1. Тўпловчилар (собиратели, коллекторы) – маълум минерал заррачалар юзалари билан танлаб реакцияга киришиб (таъсир этиб), уларни сув юқмаслигини оширувчи органик моддалардир. Сув юқмаслиги (гидрофобности) ошган минерал заррача ҳаво пуфакчага ёпишиб, дастгоҳнинг юқори қисмига кўтарилиб чиқади ва кўпик ҳолда тўпланади. 2. Кўпик ҳосил қилувчилар (пенообразователи) - сув– ҳаво чегара сиртларида тўпланиб, ҳаво пуфакчаларини майда (дисперс) ҳолда ушлаб турувчи ва бу майда пуфакчаларни бирбирига қўшилиб йириклашига тўсқинлик қилувчи, сирт фаол моддалардир. Кўпик ҳосил қилувчилар ўзларига минералларни ёпиштириб олиб бўтана юзасига кўтарилаётган пуфакчаларни мустаҳкамлигини, барқарорлигини оширишга хизмат қилади. 3. Мословчилар (регуляторы). Бу тоифадаги реагентлар фақат кўпикка ўтиши керак бўлган минерал юзаларини йиғувчи реагентлар билан реакцияга киришига тайёрлаб берувчи ва жараённи танловчанлигини оширишга хизмат қилувчи моддалардир. Мословчи реагентлар ўз навбатида фаоллаштирувчи, (активаторы) тазиқловчи (депроссоры) ва муҳитни созловчи гуруҳларга бўлинадилар. Минерал юза ва ҳаво пуфакчаларига реагентларни шимилиб олиш шакллари Минерал юза ва ҳаво пуфакчаларига реагентларни ёпишиб олиши сўрилиш (сорбция) ҳодисаси негизида юз беради. Сўрилиш жараёни физикавий ёки кимёвий бўлиши мумкин. Физикавий ва кимёвий

сорбцияларни ўзаро умумийлиги ва бирбиридан фарқи бўлиб, сувда эриган реагентларни қаттиқ фаза юзасига сўрилиши (адсорбция) физикавий сўрилишдан кимёвий сўрилишга ёки кимёвий сўрилишдан физикавий сўрилишга ўтиб туриши мумкин. Физикавий ва кимёвий сўрилишнинг умумийлиги шундан иборатки, жараёнлар ўз-ўзидан амалга ошади ва системанинг эркин энергиясини камайиши, яъни жараён маълум миқдорда иссиқлик ажралиб чиқиши билан боради. Физикавий ва кимёвий сўрилишнинг бир-биридан фарқи шундан иборатки, физикавий сўрилишда ютилувчи модда билан ютувчи моддани (қаттиқ жисм дурлик панжарасини) иккита алоҳида система деб қаралади, чунки бунда электрон алмашув жараёни бўлмайди. Ютилувчи моддани қаттиқ жисм дурлик панжарасига ўрнашиб олиши молекулалараро тортишиш кучи ҳисобига юз беради. Кимёвий сўрилишда эса, энергияга нисбатан ютилувчи ва ютувчи моддаларни бутун бир система деб қараш мумкин, чунки бунда электрон алмашув ҳодисаси юз беради. Қўшимча қилиб, қуйидагиларни айтиш мумкин: 1) Физикавий сўрилишда ажралиб чиққан иссиқлик миқдори озроқ, мутаносиб равишда кучсиз боғланиш бўлади (қаттиқ фаза юзасига сўрилган реагентни сув билан осонгина ювиб ташлаш мумкин). Қаттиқ фаза юзасида реагент тенг тарқалган. 2) Кимёвий сўрилишда эса, иссиқлик кўпроқ ажралиб чиқади, кучли кимёвий боғ ҳосил қилади, юқори танловчанликка эга. Реагент олдин қаттиқ заррачанинг фаол жойлрга ўрнашади. Фаол жойлар тўлгандан кейингина, бошқа жойларга ўрнашиши мумкин. 3) Физикавий сўрилиш жуда тез ўтади ва ҳароратга унчалик боғлиқ бўлмайди. Кимёвий сўрилишнинг тезлиги эса ҳароратга боғлиқ бўлади. Реагентларнинг сувли эритмалари минераллар билан қуйидагича кимёвий реакцияга киришади:

1. Кимёвий сўрилиш (хемосорбция) . Кимёвий сўрилишда алоҳида фазага эга бўлмаган кимёвий бирикма ҳосил бўлади, бунда реагент, минерал дурлик панжарасининг тўйнмаган боғларига сўрилади ва қаттиқ фаза юзасида мономолекуляр характерга эга бўлган бирикма ҳосил қилади. У қаттиқ фаза билан бир бутун комплекс ҳолда мавжуд бўлади. 2. Гетроген кимёвий реакция. Бу хемосорбция жараёнининг ҳажмий кўриниши бўлиб, олдин реагент қаттиқ фазага ютилади, сўнгра кимёвий реакция содир бўлади. Реакция натижасида минерал юзасида янги ҳосил бўлган бирикмадан иборат ва алоҳида фаза ҳисобланувчи кўп қаватли қоплама ҳосил бўлади, бу эса минерал заррачани сув юқмаслигини оширади. 3. Кимёвий ютилиш (адсорбция) – хемосорбция сўзи билан бир хил маънони билдиради. Электролитларнинг сувли эритмаларини минералга таъсир қилиши кимёвий ютилишга киради. Кимёвий ютилишни молекуляр, ионли, алмашувчи ва хос каби турлари бор. Молекуляр ютилишда қаттиқ жисм эритмадан эквивалент миқдорда анион ва катионларни ютади. Шунинг учун уни электр бетарафлиги ҳолиб, потенциаллар фарқи ҳосил бўлмайди. Ютилишнинг бу тури кучсиз электролитларга (кам диссоциацияланувчи моддаларга) хосдир. Агар эритма кучли электролитдан иборат бўлса, (масалан, NaCl) қаттиқ фаза юзасига айтайлик имтиёзли катион сўрилган бўлса, электр бетарафликни сақлаб ҳолиш учун албатта анион ҳам сўрилиши керак. Бу ионли ютилиш турига киради. Ионларни қаттиқ фаза юзасига имтиёзли ютилиши ион зарядига, гидратланишига ва ютилиш натижасида ҳосил бўлган бирикманинг эрувчанлигига боғлиқ. Ионларни қаттиқ фаза юзасига ютилиш тартиби қуйидагича: Бир валентли ионлар учун: (10) NH + 4 > Cs + > Rb + > K + > Li + ; Юқори валентли ионлар учун:

(11) Fe 3+ > Al 3+ > Ba 2+ > Ca 2+ > Mg 2+ ; Анионлар учун: (12) OH - > CNS - > J - > Br - > Cl - > SO 2- 4 . Алмашувчи ютилишда , эритмадан қаттиқ фаза юзасига қандай ишорали ион ютилса , худди шундай ишорали ион эквивалент миқдорда қаттиқ фазадан эритмага ўтади . Хос ютилиш эритмадан қаттиқ фаза юзасига имтиёзли равишда фақат катион ёки анион ютилса , у ҳолда қаттиқ фазани электронейтраллиги бузилади ва потенциаллар фарқи пайдо бўлади . Бу эса ўз навбатида қўш электр қавати ҳосил бўлишига олиб келади . Реагентларнинг ҳаво пуфакчаларига сўрилиши Сув - ҳаво фазалари чегара сиртида ( пуфакчада ) эркин сирт энергиясини ҳосил қилувчи сув молекулаларининг мономолекуляр қатламидир . Сувга сирт фаол модда ( СФМ ) қўшилса , у физикавий адсорбция натижасида сув - ҳаво фазалари чегарасида тўпланади ва пуфакчадаги эркин сирт энергиясини камайтиришга олиб келади . СФМ молекулалари фазалар чегара сиртида маълум йўналишга эга молекулалардан ташкил топган , тўйинган адсорбцион қатлам ҳосил қилади . Маълумки , сирт фаол моддалар молекулалари қутбланган ( поляр ) ва қутбланмаган ( аполяр ) гуруҳлар иборат . Сув диполлари СФМнинг қутбланган гуруҳлари билан бирикади , қутбланмаган углеводород гуруҳи билан бирикмасдан , уларни ҳаво фазасига йўналтиришга ҳаракат қилади . Қутбланган гуруҳлар сув билан таъсирланиб , гидратланади . Қутбланган гуруҳларни сув диполлари қуршаб олиб , улар атрофида ўзига хос синч ҳосил қилади ва чегара сиртидаги адсорбцион қатламга қаттиқлик ва мусиаҳкамлик беради . Таркибида СФМ бўлган пуфакчалар олдин йиғувчилар ёрдамида сув юқмаслиги оширилган минерал заррачаларни ўзларига ёпиштириб олиш

қобилиятига эга , шунингдек заррачаларни ёпишиш тезлигини ва мустаҳкамлигини оширади . Тўпловчи реагентларлар Тўпловчилар минерал заррача юзасида адсорбцияланиб , уни сув билан ҳўлланиш хусусиятини камайтирувчи ва ҳаво пуфакчаларига ёпишишини осонлаштирувчи органик бирикмалар қисобланади . Молекуласининг тузилишига қараб тўпловчилар гетерополяр ва аполяр тўпловчиларга бўлинади . Кўпгина тўпловчилар сирт – актив гетерополяр бирикмаларидан иборат . Аполяр тўпловчилар углеводородлардан ташкил топган бўлиб , улар сувда деярли эримайдилар , ионларга диссоцияланмайдилар ва минерал заррача юзаси билан кимёвий таъсирлашмайдилар . Аполяр тўпловчиларнинг таъсир қилиш механизми уларни минерал заррача юзасида Ван – дер – Ваальс кучлари қисобига молекулалар шаклида ўрнашишидан иборат . ( молекуляр адсорбция ). Молекуляр адсорбция физик адсорбция қисобланиб , адсорбцияланувчи , модда ( реагент ) билан минерал орасида молекуляр ( электростатик ) боғланиш кучлари таъсир этади . Физик адсорбцияда реагент минералнинг кристал панжарасига кирмасдан, уларнинг юзасида текис тақсимланади. Шундай қилиб, аполяр тўпловчилар танлаш хусусиятига эга эмас. Уларнинг танлаши шундан иборатки, улар фақат табиий гидрофоб минераллар юзасида ёки аввалдан гидрофобланган минераллар юзасида ўрнашиб, сув билан ҳўлланмаслик хусусиятини оширади. Шунинг учун аполяр тўпловчилар кўмир, тальк, графит каби табиий гидрофоб фойдали қазилмаларни флотациясида ҳўлланилади. Аполяр тўпловчилар сифатида кўпинча керосин, трансформатор ва машина ёғлари, смолалар, кўмир, сланец, торфни қайдаш мақсулотлари ишлатилади.

Флотацияда ишлатиладиган кўпчилик тўпловчилар поляр ва аполяр группалардан ташкил топган гетерополяр молекула тузилишига эга. Бундай тузилишга эга тўпловчиларнинг типик вакили–натрий олеати С 17 H 33 COONa дир. Унинг аполяр группаси углеводород радикали R (C 17 H 33 ) дан иборат бўлиб, у гидрофоб, поляр қисми эса атомларнинг COONa группасидир. Гетерополяр тўпловчиларнинг минерал юзаси билан таъсирлашув механизми юқорида кўриб ўтилган аполяр тўпловчиларникидан тубдан фарқ қилади. Гетерополяр тўпловчиларнинг минерал юзасида адсорбцияланишида поляр группа минерал юзасига томон йўналиб, у мустақкам кимёвий бирикма ҳосил қилиб ўзаро таъсирлашади. Аполяр группаси эса сув фазаси томонга йўналиб, гидрофоб бўлгани сабабли минерал юзасини гидрофоблаб, уни ҳаво пуфакчасига ёпишишини таъминлайди. Шундай қилиб, бу ҳолда тўпловчининг минерал юзасида мақкамланиши кимёвий адсорбция туфайли содир бўлади. Кимёвий адсорбциянинг моқияти шундан иборатки, тўпловчи– реагент сувда ионларга диссоцияланади ва минерал юзасида реагентнинг аниони ёки катиони мақкамланади, яъни минерал билан реагент орасида мустақкам кимёвий боғ ҳосил бўлиб, унинг қисобига янги кимёвий бирикма ҳосил бўлади. Бу бирикма минерал атомлари билан мустақкам боғга эга ва уни минералларнинг кристал панжараси билан бир бутун деб қисоблаш мумкин. Сувли муҳитда диссоцияланиш қобилиятига қараб гетероген тўпловчилар икки гуруқга бўлинади: сувда анион ва катионга диссоцияланувчи ионоген ҳамда сувда эримайдиган ноионоген. Минерал юзасида адсорбцияланувчи молекула фаол қисми зарядининг ишорасига қараб, гетерополяр тўпловчилар анионли ва катионли тўпловчиларга бўлинади. Агар гидрофобловчи ион анион бўлса, бу тўпловчи анионли тўпловчи, агар катион бўлса, катионли тўпловчи дейилади. Анионли тўпловчилар сульфгидрил ва оксигидрил тўпловчиларга бўлинади. Оксигидрил тўпловчиларда молекула поляр қисмининг катиони кислород билан

Сульфгидрил тўпловчиларда эса олтингугурт билан боғланган. Оксигидрил тўпловчиларга ёғ кислоталари ва уларнинг совунлари, алкилсульфатлар, алкил ва арилсульфонатлар киради. Сульфгидрилларга эса ксантогенатлар, меркаптанлар, дитиофосфатлар ва қ. к. лар киради. Ёғ кислоталари ва уларнинг совунлари. Тўпловчиларнинг бу гуруқига техник олеин кислотаси, натрийли совун (натрий олеати), сульфатли совун, таллий ёғи, оксидланган керосин ва қ. к. лар киради. Олеин кислотаси 14 0 С да яхловчи суюқлик. Шунинг учун уни музлатганда органик эритувчи (керосин) қўшилади ёки бўтана қиздирилади. Олеин кислотаси танқис ва қиммат реагент қисобланади, амалда унинг ўрнини босувчи таллийли ёки сульфатли ёғ, нафтен кислотаси ва қ. к. лар ишлатилади. Ёғ кислоталари жараёнга сувли эмульсия ҳолида берилади ва кальцит CaCO 3 , флюорит CaF 2 , шеелит CaWO 4 , барит BaSO 4 ва қ. к. ларни яхши флотациялайди. Ёғ кислоталарининг совунлари ёғ кислоталарни ишқорлар, метал карбонатлари ёки уларнинг оксидлари билан нейтраллаб олинади. Металларнинг совунлари сувда ёғ кислоталарга нисбатан яхши эрийди ва шу сабабли жараёнга сувли эритма ҳолида берилади.

Алкилсульфат, алкил ва арилсульфонатлар. Сульфат кислотанинг спиртлар билан ўзаро таъсирлашувидан сульфат кислотанинг мураккаб эфири–алкилсульфат кислота ҳосил бўлади. Ишқорий металларнинг алкильсульфат кислота тузлари алкильсулфонатлар дейилади. Сульфат кислота углеводородлар билан таъсирлашганда сув ва сульфокислота ҳосил бўлади ва уларнинг тузлари алкил– ва арилсульфонатлар дейилади. Алкилсульфатларнинг молекуласида кислота ҳолдиғининг олтингугурт атоми углерод атоми билан тўғридан–тўғри боғланган (R–SO 3 Me), сульфонатларда эса кислород орқали боғланган (R–О– SO 3 Me). Тўпловчиларнинг бу гуруқи физик–кимёвий хоссалари бўйича бир– бирига яқин, сувда яхши эрийди, сувли эритмаларида ионларга тўлиқ диссоцияланади. Улар баритли, бериллийли, хромли ва бошқа минералларнинг, ҳамда шеелит– баритли бойитмаларнинг флотациясида ишлатилади. Бу реагентлар бир вақтнинг ўзида кўпик ҳосил қилувчилар вазифасини ҳам бажаради. Алкилсульфатлар алкил– ва арилсульфонатларга нисбатан анча кучли тўпловчилар қисобланади. Оғир рангли металлар ва нодир металлар рудаларини бойитишда сульфгидрил тўпловчилар (ксантогенатлар, дитиофосфат, меркаптанлар ва бошқалар ) кенг ҳўлланилади. Ксантогенатлар- ксантоген кислотанинг тузларидан иборат бўлиб, умумий R–O–C–S 2 Me формулага эга. Ксантогенатнинг номи ксантогенат олинган спирт билан металнинг номидан ҳосил қилинади. Масалан С 4 H 9 *O*CS 2 K ксантогенати калийнинг бутил ксантогенати дейилади. Бутил ксантогенатидан ташқари калийнинг этил ксантогенати С 2 H 5 OCS 2 K, пропил ксантогенати С 3 H 7 OCS 2 K ҳам кенг ишлатилади. Улардан ташқари натрий ксантогенатлари ҳам ҳўлланилади.

Ксантогенатлар кристалл тузилишга эга бўлиб, зичлиги 1300–1700 кг/м 3 га тенг оқ ёки сарғиш–оқ рангга эга қаттиқ моддалар қисобланади. Ксантогенатлар одатда кучсиз ишқорий муҳитда 2–5 %ли сувли эритма кўринишида ишлатилади. Дитиофосфатлар. Баъзи рангли металлар сульфидли рудаларнинг флотациясида ксантогенатлар билан бир қаторда диарил ва диалкилдитиофосфор кислота ва уларнинг тузлари ҳам ишлатилиб, улар жақон амалиётида аэрофлотлар номи билан юритилади. Бу бирикмаларнинг тузилиши қуйидаги умумий формула билан ифодаланиши мумкин. бу ерда: R–углеводород радикали; H(Me)–водород ёки ишқорий метал атоми. Дитиофосфатлар зичлиги 600 кг/м 3 , кучли водород сульфид қидига эга тўқ яшил рангли суюқлик, флотация амалиётида уларнинг орасида энг кўп ишлатиладиганлари крезил, ксиленолли, содали ва этил дитиофосфатлардир. Меркаптанлар. Кимёвий жиқатдан маркаптанлар молекуласидаги OH– гидроксил группаси SH–сульфгидрил группага алмаштирилган спиртлар ёки феноллар қисобланади. Уларнинг умумий формуласи R–SH(Me). Радикалнинг номланишига боғлиқ ҳолда маркаптанлар этилмеркаптан, фенилмеркаптан ва қ.к. деб номланади. Меркаптанлар унча кўп ишлатилмайди, сувда кам эрийди, кучли ҳўланса қидга эга. Катионли тўпловчилар водород атоми қисман ёки тўлиқ углеводород радикалига алмашган аммиакнинг ҳосилалари қисобланади. Катионли тўпловчилар аминлар ҳолида намоён этилади. Аминлар бирламчи RNH 2 , иккиламчи R 2 NH ва учламчи R 3 N аминларга бўлинади.

Аминлар нометал фойдали қазилмаларни, оксидланган сульфидли ва камёб металли рудаларнинг флотациясида ҳўлланилади. Кўпик ҳосил қилувчи реагентлар Кўпик ҳосил қилувчилар сув – ҳаво фазаси ажралиш чегарасида адсорбцияланиш қобилиятига эга гетерополяр органик моддалардир . Улар ҳаво пуфакчасига барқарорлик, механик мустақкамлик, дисперслик беради ва бўтанадаги пуфакчаларнинг кўтарилиш тезлигини камайтиради. Кўпик ҳосил қилувчининг молекуласи сув-ҳаво чегарасида поляр қисми билан сувга аполяр қисми билан эса ҳаво фазасига йўналган бўлади. Бундай адсорбцияланиш ҳаво пуфакларининг ёпишиб ҳолишига қаршилик қилади ва уларни дисперс ҳолатда ушлаб туришга имкон беради. Кўпик ҳосил қилувчи фақат минерал заррачасини бўтана юзасига кўтариб берувчи кўп сонли майда ва мустақкам ҳаво пуфакчаларини ҳосил қилибгина ҳолмай, флотация машинасидан чиққан вақтда осон ўчиб, флотацияланган минералдан озод бўлиши керак. Кўпинча кўпик тарновчаларда сув босими остида ўчирилади. Флотация жараёнида кўпик ҳосил қилувчилар қуйидаги функцияларни бажаради: 1. Ҳаво пуфакчаларининг каолесценция-ланишига, яъни улар ўлчами катталашувига қаршилик қилади. Ҳаво пуфакчаларининг юзаси кўпик ҳосил қилувчининг адсорбцияланган молекулалари билан қопланган пуфаклар атрофида унинг каолесценцияланишига тўсиқ бўлувчи ҳамда қобиғини мустақкамлайдиган гидрат қатлам ҳосил бўлади. Кўпик ҳосил қилувчи ҳаво пуфакчаларининг умумий юзасини сақлаб туради ва флотацион машинада сув–ҳаво ажралиш чегараси кўпик ҳосил қилувчи қўшилмагандагига нисбатан каттароқ бўлади. 2. Бўтанада ҳаво пуфакчаларининг қаракатланиш тезлигини сусайтиради. Кўпик ҳосил қилувчининг адсорбцияланган молекулалари ва

гидрат қобиқ иштирокида ҳаво пуфакчалари қаттиқроқ қобиққа эга бўлади, қийин деформацияланади ва оқувчи шаклга эга бўлмайди. Кўпик ҳосил қилувчи иштирокида ҳаво пуфакчалари кўтарилиш тезлигининг пасайиши уларни бўтанада бўлиш вақтини узайтиради ва ҳаво пуфакчаларининг минераллашиш эқтимолини оширади. 3. Бўтана юзасига қалқиб чиққан ҳаво пуфакчаларининг ўчиб қолишига тўсқинлик қилади. Қалқиб чиқувчи пуфакча ва бўтананинг юзаси орасидан сув капиляр куч ва оғирлик кучлари таъсирида чиқиб кетади. Қобиқ юпқалашгани сари суюқликнинг буғланиши кўпроқ рол ўйнайди. Қобиқ тез юпқалашади ва пуфакча ёрилади. Кўпик ҳосил қилувчининг ҳаво пуфакчаси юзасида адсорбцияланган молекулалари ҳамда молекуланинг поляр группалари атрофидаги гидрат қатлам сув молекуласини ушлаб ҳолиб қобиқ юпқалашишини қийинлаштиради. Ҳаво пуфакчаси юзасидаги кўпик ҳосил қилувчи молекуласининг қобиғи уларни юзасини бузилиши (ўчиб ҳолиш) хавфи бўлган жойларда мақкамланишга қодир қилади. Кўпик ҳосил қилувчи иштирокида бўтана юзасида етарли даражада мустақкам кўпик ҳосил бўлади. Уч фазали флотация кўпиги минераллашган пуфакчалардан ҳосил бўлиб, уч фаза ҳаво сув ва қаттиқ заррачалардан иборат. Ҳаво пуфакчаларига ёпишган қаттиқ заррачалар, кўпикнинг мустақкамлигини ошириб, ҳаво пуфакчаларининг бир–бирига яқинлашишига тўсқинлик қилади. Флотацияланган заррачалар қанчалик майда ва гидрофоб бўлса, уч фазали кўпикнинг мустақкамлиги шунча юқори бўлади. Кўпик ҳосил қилиш хоссасига таркибида турли поляр группаларни сақловчи кўп сонли моддалар эга. Яхши таъсир этувчи кўпик ҳосил қилувчилар ўз таркибида қуйидаги поляр группаларнинг бирини сақлайди:- OH(гидроксил),- COOH(карбоксил), =С=O (карбонил), NH 2 –амин ва SO 2 OH– (сульфогруппа). Поляр группанинг таркибига қараб кўпик ҳосил қилувчилар нордон (спиртли ва крезилли дитиофосфатлар, феноллар, алкиларилсульфонатлар), нейтрал (терпинеол, қайроғоч ёғи, ОПСБ–пропилен оксиди бутил спирти,

ОПСМ– пропилен оксиди метил спирти), ва асосли (оғир пиридин)ларга бўлинади. Флотацияда қуйидаги кўпик ҳосил қилувчи реагентлар ишлатилади: қайрағоч ёғи, оғир пиридин, ОПСБ, ОПСМ ва қ.к. Қайрағоч ёғи скипидар қидли, оч сариқдан тўқ сариққача рангли тиниқ суюқлик. Уни қайрағоч дарахтлари тўнкаларини янчиб, ўткир буғ билан қайта ишлаб олинади ва олинган скипидар фракциялаб қайдалади. Қайрағоч ёғи флотацияда майда дисперсли барқарор кўпик олинишини таъминлайди. Ёғнинг сарфи 25–100 г/т атрофида. Оғир пиридин кокс кимё саноатининг техник мақсулоти қисобланади ва рангли металлар рудаларини бойитишда қайрағоч ёғидагидек 25–100 г/т миқдорда сарфланади. ОПСБ (пропилен оксиди бутил спирти)–жуда кучли кўпик ҳосил қилувчи қисобланади. Унинг сарфи 10–30 г/т. Дағал туюлган руданинг флотациясида яхши таъсир қилади. Мисли, қўрғошинли ва руқли рудаларнинг флотациясида юқори кўрсаткичларга эришилади. ОПСМ (пропилен оксиди метил спирти)–оч жигаррангдаги суюқлик бўлиб, кучсиз эфир қидига эга. Полиметалл рудаларнинг флотациясида (крезол ўрнига) ишлатилади. Сўндирувчи реагентларлар Сўндирувчилар минерал заррача – суюқлик ажралиш чегарасида таъсир этиб , минерал юзасини сув билан ҳўлланишини оширувчи ва унда тўпловчининг мақкамланишига қаршилик кўрсатувчи моддалардир . Сўндирувчиларнинг минерал юзасида таъсирлашув механизми турлича бўлиши мумкин. Cўндирувчилар бўтанадан кўпикка ўтиши керак бўлмаган минералларнинг флотацион қобилиятини сусайтириш мақсадида ҳўлланади. Cўндирувчилар селектив равишда таъсир қилиши керак. Сўндириш бошқа

реагентлар ёрдамида йўқ қилиниши мумкин. Сўндирувчининг таъсир қилиш механизми унинг кимёвий ва физик–кимёвий хоссасига қараб қуйидаги тўрт схеманинг бири бўйича ифодаланиши мумкин. (10–расм) 10–расм. Сўндирувчининг таъсир қилиш схемаси: а) минералнинг табиий юзаси очилди; б) минерал заррача юзасида тўпловчи қатлами сўндирувчининг пардаси билан алмашди; в) тўпловчи билан банд бўлмаган юзаларда сўндирувчининг пардаси ҳосил бўлди; г) тўпловчи билан банд бўлмаган юзаларда гидрофил шламнинг қалин қатлами ўтирди. 1. Сўндирувчи минералда тўпловчи қатламининг ҳосил бўлишига қалақит беради, агар тўпловчи сўндирувчидан олдин киритилган бўлса, у тўпловчининг пардасини эритиб юборади (10–расм, а). 2. Сўндирувчи минерал заррача юзасидан тўпловчини сиқиб чиқариб, уни гидрофил парда билан қоплайди. Агар сўндирувчи тўпловчидан олдин киритилган бўлса, тўпловчи минерал билан таъсирлашмайди (10– расм, б). 3. Сўндирувчи тўпловчини сиқиб чиқармасдан минерал заррача юзасининг гидрофиллигини оширади. (10–расм,в). Сўндирувчини тўпловчидан олдин киритилса, минерал заррача юзасида гидрофоб парда ҳосил бўлмайди. Сўндирувчининг концентрацияси юқори бўлиб, узоқ вақт таъсир қилса, минерал заррача юзасидан тўпловчининг

пардаси сиқиб чиқарилиши мумкин. Бунда учинчи схема иккинчи схемага айланади. 4. Сўндирувчи минерал заррача юзасида қисман тўпловчи билан қопланган қалин гидрофил қатлам ҳосил қилади (10– расм, г). Сўндирувчининг тўпловчидан олдин киритилгани тўпловчининг минерал заррача билан таъсирлашувини истисно қилади. Сульфидли минералларнинг флотациясида цианидлар бошқа депрессор– руқ купороси билан биргаликда ишлатилади. Бу ҳолда минерал юзасида руқ гидроксидининг гидрофил чўкмаси чўкади ва минерал флотацияланиш қобилиятини йўқотади. Цианидлар мис минераллари, пирит, сфалерит, кумуш, симоб, кадмий ва никел минераллари учун яхши сўндирувчи қисобланади. Улар мис–руқли, қўрғошин–руқли, мис–қўрғошин– руқли ва мис–молибденли рудаларни бойитишда ишлатилади. Руқ купороси ZnSO 4 7H 2 O мустақил тарзда ёки цианидлар билан биргаликда сфалеритни депрессиялаш учун, шунингдек мис–руқли, қўрғошин–руқли бойитмаларни ажратиш учун ишлатилади. Мустақил сўндирувчи сифатида руқ купороси руқ бойитмасини темир ва мис аралашмаларидан содали муҳитда тескари флотация усули билан тозалашда руқ карбонатининг гидрофил чўкмаси ҳосил бўлиб, уларнинг флотациясини сўндиради, мис ва темирнинг сульфидлари эса флотацияланади. Натрий сульфиди–Na 2 S сульфидли ва носульфид минералларнинг флотациясида кенг ишлатилади. У молибденитдан ташқари ҳамма рангли, қора ва камёб металлар сульфидларини депрессиялайди. Сувда натрий сульфид кучли асос ва кучсиз кислотанинг тузи сифатида гидролизга учрайди ва кучли ишқорий муҳитни ҳосил қилади. Na 2 S+2H 2 O  2NaOH+H 2 S (16) Ҳосил бўлган сульфид кислотаси H 2 S икки босқичда ионларга диссоцияланади.

Муҳитнинг рНига қараб бўтанада H 2 S, HS – ва S 2– ионлари иштирок этиши мумкин бўлиб, улар минералларга кучли даражада таъсир қилади. HS – ва S 2– ионларининг депрессияловчи хусусияти тўпловчини минералга адсорбцияланишини тўхтатишда, шунингдек, адсорбцияланишга улгурган тўпловчини қайтариб чиқаришга асосланган. Натрий сульфидининг бу хусусияти сульфидли коллектив бойитмани селектив флотациялашда ишлатилиб, бунда молибденитдан ташқари барча сульфидлар юзасидан ксантогенат ионлари сиқиб чиқарилиб, флотация тўхтайди. Натрий сульфиди, шунингдек, оғир рангли металлар оксидли минералларини яхши сульфидловчи ҳамдир. Масалан, церусситни натрий сульфиди билан сульфидлашда минерал юзасида қўрғошин сульфидининг пардаси ҳосил бўлиб, бунинг натижасида церуссит ксантогенатлар билан яхши флотацияланади. PbCO 3 +Na 2 S=Na 2 CO 3 +PbS (18) Калийнинг икки хромли нордон тузлари К 2 Cr 2 O 7 галенитни яхши сўндиради. Уларнинг сўндирувчи таъсири галенит юзасида CrO 4 – ионларининг адсорбцияланиши билан боғлиқ. Калий хромат минералнинг ксантогенат билан банд бўлмаган жойлари билан таъсирлашганда қўрғошиннинг хроматли чўкмаси ҳосил бўлиб, бу жойларнинг сув билан ҳўлланишини оширади ҳамда минерал юзасида тўпланувчи ҳосил қилган гидрофобланган жойлар бўлишига қарамай минерал депрессияланади. Суюқ шиша кварц ва силикатларни, шунингдек, кальцит ва флюорит, кальцит ва шеелит каби флотацион хусусиятлари бир– бирига яқин минералларни ажратишда сўндирувчи сифатида ишлатилади. Суюқ шишанинг таъсир қилиш механизми яхши ўрганилмаган.

Органик сўндирувчилар (крахмал, декстрин, карбоксиметилцеллюлоза) сўндириш қобилиятини бўтанада коллоид заррачаларни ҳосил қилиш ва уларни минерал заррача юзасига ёпишиши натижасида содир этади. Крахмал ва декстринни мис минералларини ажратишда, молибденитни депрессиялашда ҳамда темирли рудаларни флотациялашда ишлатиш мумкин. Унинг сарфи 0,1–0,15 кг/т. Карбоксиметилцеллюлозанинг сувда эрувчи натрийли тузи таркибида тальк каби флотоактив силикатларни сақловчи сульфидли рудаларни флотациялашда ишлатилади. Фаоллаштирувчи реагентларлар Фаоллаштирувчилар минерал заррача–сув ажралиш чегарасида таъсир этади. Улар минералларнинг флотацияланиш хусусиятини яхшилаш учун ҳўлланилади. Фаоллаштирувчилар тўпловчини минералга боғланишига имконият яратади. Фаоллашти рувчиларнинг таъсири минерал заррача юзасида тўпловчи осон адсорбцияланадиган парда ҳосил қилиши ёки минерал заррачадан сўндирувчини четлаштиришдадир. Тўпловчи тўғридан–тўғри таъсирлашмайдиган ёки кучсиз таъсирлашадиган минералларнинг флотациясида минерал заррача юзаси фаоллаштирувчи парда билан қопланади. Сўндирувчи пардасининг эриши сўндирувчининг таъсирини йўқотиш керак бўлганда амалга оширилади. Флотация амалиётида фаоллаштирувчилар сифатида мис купороси (CuSO 4 5H 2 O), сульфат кислота H 2 SO 4 , эрувчи сульфидлар (кўпинча Na 2 S) ва кислород ишлатилади. Мис купороси сфалеритни фаоллаштириш учун ишлатилади. Унинг фаоллаштирувчи хусусияти шундан иборатки, агар сфалерит сўндирилган бўлса, у цианидни боғлайди ва сфалерит юзасида сфалерит билан мустақкам боғланган мис сульфидини ҳосил қилади. Ксантогенат мис сульфиди

пардасида сфалеритнинг табиий юзасидагига нисбатан мустақкамроқ боғланади. Мис купороси пирит ва пирротинни кучсизроқ фаоллаштиради. Сульфат кислота пирит ва пирротинни фаоллаштириш учун ишлатилади. Фаоллаштириш минерал заррача юзасидаги темир гидроксиди пардасини эритишдан иборат бўлиб, бунинг натижасида минерал флотацион қобилиятини тиклайди. Натрий сульфиди рангли металлар оксидли минералларини сульфидлаштиришда ишлатилади. Бунда минерал заррача юзасида оксид парда ҳосил бўлади. Бўтанада минерал парда билан таъсирлашиш ва кислород билан оксидланиш натижасида эркин сульфид ионларининг сони аста–секин камайиб боради ва улар йўҳолиши билан ксантогенатни оксид парда юзасида ҳосил бўлган сульфид парда юзасида адсорбцияланишига имконият туғилади. Шу пайтда оксидланган минераллар яхши флотацияланади. Кейинчалик, сульфид парда оксидланади ва унга мақкамланган ксантогенат билан биргаликда қат–қат бўлиб кўчади, ҳамда флотация тўхтайди. Флотацияни қайта тиклаш учун қайта сульфидлаш амалга оширилади. Ҳаво кислороди сульфидли минераллар юзасини ва бўтанадаги эркин сульфид ионларини оксидлаш натижасида фаоллаштиради. Сульфидли минераллар юзасини қаттиқ оксидланиб кетиши ҳам зарарли, чунки бунда тўпловчининг сарфи ортиб кетади. Муҳитнинг мословчилари Муҳитнинг мословчилари минералларнинг флотацияси кетаётган муҳитнинг ишқорийлигини ўзгартиришга ишлатилади. Муҳитнинг ишқорий ёки кислотали хоссалари рН кўрсатгич ёки водород ҳамда гидрооксил ионлари концентрацияси билан характерланади. Водород кўрсаткич рН деб водород ионлари концентрациясининг манфий логарифмига айтилади:

рН = – lg [Н] + (19) Кислотали муҳитда водород ионларининг концентрацияси гидрооксил ионларининг концентрациясидан катта, ишқорий муҳитда эса, бунинг тескариси, гидрооксил ионларининг концентрацияси водород ионларининг концентрациясидан катта. Кислотали муҳитда рН < 7, ишқорий муҳитда рН > 7, нейтрал муҳитда эса рН = 7. Флотациянинг натижалари бўтанадаги водород ионларнинг концентрациясига боғлиқ бўлади. Шунинг учун вақти-вақти билан суюқ фазанинг рН и текшириб турилади ва берилган ишқорийликни реагентлар қўшиб ушлаб турилади. Нордон муҳит ҳосил қилиш учун сульфат кислотаси, ишқорий муҳит ҳосил қилиш учун оҳак ёки сода солинади. Пептизаторлар Рудаларни флотация жараёнига тайёрлаш даврида (майдалаш, янчишда) жуда майда заррачалар ҳосил бўлади ва улар шлам деб аталади. Ўта майда заррачалар муҳитда (сувда) чўкмайди, бетартиб ҳ аракатда бўлади, чунки уларнинг юзалари қутбланган электр зарядга эга. Бу заррачалар флотацияланувчи минерал юзаларга ёпишиб олиб (электростатик тортилиш ёки оддий механик йўл билан) йиғувчи реагентни шимилишига йўл қўймайди. Флотация жараёнида шламларнинг салбий таъсирини камайтирувчи (йўқотувчи) реагент - мословчиларни пептизаторлар дейилади. Пептизаторлар ўта майда заррачаларнинг (шламни) юзасини зарядсизлантиради. Уларни ўзаро бириктириб йирик зарра ҳосил бўлишига ёрдам беради. Флотация жараёнида кенг ҳўлланиладиган пептизаторларга суюқ шиша, фосфор кислотасининг натрийли тузлари - гексометафосфат натрий, триполифосфат натрий ва спиртлар ишлатилади.

Флотацияда минераллашган пуфакчаларни ҳосил бўлиши Минераллашган пуфакчаларни ҳосил бўлиши икки хил йўл билан боради: 1. Минерал заррачалар пуфакча билан тўқнашганда унга ёпишиб ҳолади; 2.. Минерал юзада эритмадан ажралиб чиқаётган газлар ҳисобига пуфакчалар ҳосил бўлади. Флотация даврида бу икки ҳодисани қайси бири кўпроқ, аҳамиятга молик деган савол туғлади. Бунга жавоб: биринчи усул кўпроқ аҳамиятга молик, чунки флотация жараёнини олиб бориш учун ташқаридан ҳаво юборилиб, пуфакчалар ҳосил қилинади. Иккинчи усул эса эритма юзасида босим камайса. унда эриган газлар ажралиб чиқа бошлайди. Уларнинг умумий ҳажми ҳаво юборилиб ҳосил қилинган пуфакчалар миқдорига тақҳослаганда жуда кичик. Минераллашган пуфакчаларни ҳосил бўлиш жараёнини ўрганишни ва таҳлил қилишни термодинамик ва кинетик усуллари бор. Маълумки, термодинамика. нуқтаи назаридан ҳар қандай системанинг эркин энергияси бўлади. Эркин энергия деб, ички энергиянинг ўзгармас ҳажмда ва ҳароратда ишга айланиши мумкин бўлган қисмига айтилади. Ҳар қандай жараён ёки реакция, системанинг эркин энергиясини камайишига олиб борса, ўзўзидан содир бўлиши мумкин. Кўрилаётган ҳодисанинг тенгламасини қуйидагича фикрлаш йўли билан аниқланади. Пуфакчага заррачани ёпишгунга қадар, системанинг эркин энергияси қуйидагича бўлади:

Ушбу тенгламадан фойдаланип ноқулай , чунки қаттиқ фаза юза энергиясини ўлчаш керак бўлади . Шунинг учун, уни чегара бурчак қийматига алмаштириб, қуйидагини оламиз:

пуфакчани деформацияланиши ва унинг сиртини ўзгаришини ҳисобга олинган системанинг эркин энергияси; S 1 c - u - заррача ёпишгандан кейинги пуфакчанинг юзаси. (24) тенгламадан кўриниб турибдики, чегара бурчакнинг (  ) қиймати қанча катта бўлса, системанинг эркин энергияси шунча катта қийматга камаяди, яъни, заррачанинг юзаси қанча сувюқмас (гидрофоб) бўлса. шунча осон пуфакчага ёпишади. Минерал заррачани пуфакчага ёпишиб олиши учун аввало, улар бир- бирига яқинлашиши ва тўқнашиши керак. Зарра билан пуфакчани тўқнашиши, уларнинг ўлчамларига, оқимнинг тезлигига ва заррачанинг массасига боғлиқ. Катта заррача оғирлик кучи ҳисобига юқоридан пастга қараб тўғри чизиқли ҳаракат қилади. Юқорига қараб кўтарилаётган шарсимон пуфакчанинг маркази билан тўқнашса ёпишиши мумкин. Ён томонроғи билан учрашса, сирпаниб ўтиб кетиши мумкин (11-расм). Майда (вазни кичик) заррачалар оғирлик. кучи кичик бўлгани сабабли, сув қатламини ёриб юқорига ҳаракат қилаётган пуфакча атрофидан ўтиб кетаётган суюқлик оқими таъсирида пуфакча билан тўқнашмаслиги мумкин. Аммо, тадқиқотлар шуни кўрсатадики, майда заррачалар ҳам пуфакчанинг таг қисмига ёпишиши мумкин экан. Сабаби, пуфакча орқасида суюқлик қуюн ҳаракат қилиб, майда заррачани пуфакчага яқинлашишига имкон яратар экан. Заррачани пуфакчага ёпишиб ҳолиши учун у пуфакча сиртига маълум куч билан

урилиши ва сув пардасини йиртиб ўтиши керак. Флотацион катталикдаги кўмир заррачасини пуфакча билан тўқнашиш тезлиги 2-10 см/с бўлиши энг оптимал тезлик ҳисобланади. 11. расм. Турли ўлчамдаги заррачаларнинг пуфакчалар билан тўќнашиш схемаси: а) йирик; б) майда Бундан ташқари, флотация жараёни учун маълум вақт керак, чунки пуфакча билан оралиғидаги сув бошқа томонга сурилишга улгуриши керак, Бу ҳодисаларни тезроқ ўтиши заррача шаклига ҳам боғлик. Агар заррача учли бўлса, сув пардаси осонроқ йиртилади, ўтмас томони билан тўқнашса, сув, пардасини ёриб ўтаолмаслиги мумкин. Юқорида айтилганлардан ташқарида, заррачани пуфакчага ёпишиб ҳолишига статик (ҳар хил ишорали ионларни ўзаро тортишиш), молекулалараро тортишиш кучи таъсир қилади. Пуфакчага шимилган кўпик ҳосил қилувчи реагентлар ва заррачага шимилган йиғувчи реагентлар радикалларининг (думлари) ўзаро тортилиши ҳисобига ҳам пуфакчага заррача (айниқса, майдалари) ёпишиши мумкин. Амалда, флотация дастгоҳларидаги бўтанада минераллашган пуфакчага таъсир қилувчи жуда кўп кучлар мавжуд: ишқаланиш кучи, заррачани оғирлик кучи ва инерция кучи. Бу кучлар таъсирида юқорига ҳаракатланаётган пуфакчадан тўкилиб ҳолмаслиги учун заррача пуфакчага мустаҳкам ёпишган бўлиши, керак. Ёпишишни мустаҳкамлигини эса заррачанинг ўлчами, сув юқмаслиги, флотореагентлар ва флотация жараёнининг мароми таминлайди. Флотацион муҳитда пуфакча билан заррача ҳар хил турдаги агрегатлар ҳосил қилиши мумкин (12-расм). Шулардан энг оддийси, битта пуфакчанинг таг қисмига битта заррача ёпишгани (12-расм,а). Пуфакча юзасининг 1-2 фоизинигина заррача қоплаган (бу ҳодиса камбағал рудаларни флотация қилганда юз беради, бой рудаларни флотациялаганда эса пуфакчанинг 20-30 % юзасини заррача қоплаши мумкин).

12-расм. Флотация даврида ҳаво-минерал агрегатини ҳосил бўлиши. Битта катта заррачага бир нечта пуфакча ёпишган бўлиши мумкин (12- расм,б) ва ниҳоят, йир нечта пуфакча ва кўпгина заррачалар агрегат ҳосил қилиш мумкин (12 -расм ,в). Буни аэрофлокил деб аталади. Флотацияга заррача ўлчамининг таъсири Флотацион бўтанадаги заррачаларнинг ўлчамлари микрондан то бир неча миллиметргача бўлиш мумкин.. Заррачаларни флотацияланувчанлиги, кўпинча уларнинг ўлчамига боғлиқ. Заррачаларни оптимал катталиги, уларни сувюқмаслиги ва зичлигига боғлиқ. Сувюқмаслиги юқори ва зичлиги кичик минералларнинг оптимал катталиги юқори бўлади. Ўлчамлари 0,1 дан 0,02 мм гача бўлган заррачалар флотация усули билан яхши ажраладилар. Ўртача ўлчамга эга бўлган заррачалар тезроқ ва тўлиқроқ бойитмага ўтади ҳамда уларни флотациялаш учун реагентлар камроқ, сарфланади. Бойитмани энг тоза фракциялари йирик заррачалардан ташкил топади, сифатсиз қисми эса майда заррачалардир, чунки майда заррачаларни флотациялашда танловчанлик камроқ. Флотация чиқиндисининг тозароқ қисми ўртача катталикдаги заррачалардан ташкил топади. Йирикроқ ва ўта майда заррачалардан ташкил топган қисми эса фойдали минералларга бойроқ бўлади. Чунки йирик ва

майда заррачалар қийинроқ флотацияланади. Флотацияда заррача ўлчамининг чегара қийматини аниқлаб олиш ўта муҳим тадбирдир. Чунки майдалаш, янчиш аппаратлари, қуйилтириш, сузиш, қуритиш жараёнлари ва флотомашиналарнинг унумдорлиги зарра ўлчамига боғлиқ. Масалан, флотацияланувчи заррача ўлчамини юқори чегарасини 0,2 мм дан 0,3 мм гача катталаштирилса, тегирмонларни унумдорлиги 30 % ошади. Флотацион бўтанада озми, кўпми ўлчами 3 мк кичик. бўлган ўта майда заррачалар - шлам бўлади. Бундай ўта майда заррачалар ўзига хос хусусиятга эга, яъни солиштирма юзасини катта, адсорбциялаш (ютиш) қобилияти юқори, реакцион фаолдир. Ўта майда заррачалар флотация жараёнига катта таъсир кўрсатади, яъни: -бойитмани кераксиз жинс заррачалари билан ифлослантиради; - йирик заррачаларни флотацияланишини ёмонлаштиради. Бундай салбий таъсир этишининг сабаби бир нечта: 1) йирик заррача сиртига ёпишиб олиб, уни флотацияланиш қобилиятини сусайтиради; 2) ҳаво пуфакчалари сиртига ёпишиб олиб, флотацияланувчи минерал заррачаларни пуфакчага ёпишиш имкониятини камайтиради; 3) флотореагентларни ўзига шимиб олиб, йирик заррачаларга реагент ҳолдирмайди. Майда шламларни флотацияга кўрсатаётган сапбий таъсирини камайтириш учун қуйидагича тадбир кўрилади: - флотацион бўтанага майда заррачаларни йирик заррача ва ҳаво пуфакчаларига ёпиштирмаслигини таъминловчи пептизаторлар деб аталувчи махсус реагентлар қўшилади; - флотацияни суюлтирилган бўтанада олиб борилади; - флотореагентларни бўлиб-бўлиб (дробная) қўшилади; - шламларни шимиш қобилиятини камайтирувчи реагентлар қўшилади; - шламларни бўтанадан ажратиб ташланади ва ҳоказо.

Флотацияланувчи заррачалар ўлчамининг юқори чегараси бўлиб, катталиги шу чегарадан ўтса, у заррача флотацияланмайди, чунки пуфакча заррачани кўтара олмайди. 4жадвалда флотацияланувчи заррачалар ўлчамларини юқори чегаралари келтирилган. 4- жадвал. Флотацияланувчи заррачалар ўлчамларини юқори чегаралари Минералла р Заррачаларнинг флотациялаш мумкин бўлган энг катта ўлчами, мм Назарий Амалий Сульфидла р 2-4 0,15-0,25 Сульфидм аслар 3-5 0,2-0,3 Кўмир 10-15 1-2 Олтингугу рт 6-8 0,5- 1,0 Кабанов-Фрумкин томонидан назарий ишлаб чиқилган тенглама ёрдамида ҳисобланган заррача катталиги амалдаги заррача катталигига тўғри келмаслиги мумкин. Бунинг сабаби, ҳисоблашда пуфакчага ёпишиб турган заррачани, ундан узилиб тушиш кучи статик шароитда фақат заррача массаси билан ўлчанган. Амалда эса, заррачани узилиб тушиши кўпроқ инерция кучига боғлиқ. Катта заррачаларни флотациялаш учун қуйидаги шароитларни яратиш керак: 1. Энг фаол йиғувчи реагентларни сарфини кўпайтириб заррачани сувюқмаслик даражасини ошириш; 2. Заррачани пуфакчага ёпишишини мустаҳкамловчи апполяр реагентлар қўшиш; 3. Бўтанадаги пуфакчалар сонини кўпайтириш (аэрацияни ошириш). Бўтанадаги ҳаво миқдорини (пуфакчалар сонини) оширилганда йирик заррачани кўтариб кетаётган пуфакчанинг орқасидан кўтарилаётган

пуфакча, юқоридагисини кўтарилишига ёрдам бериб, заррачани сирғаниб тушиб кетишидан асрайди, яъни йирик заррача бир эмас бир нечта пуфакча ёрдамида юқорига кўтарилади. 4. Флотациянинг ўрта қисмида инерция кучини камайтирувчи, бир маромдаги секин оқим ҳосил қилиш; 5. Флотомашинанинг юқори қисмида қалинлиги унча катта бўлмаган, сокин кўпик қатлам ҳосил қилиш, флотомашинадан кўпикни эҳтиётлаб сидриб олиш (заррача тўкилиб кетмаслиги учун). Флотацияланувчи заррачаларни йириклигини ошириш йўлида жуда кўп олимлар (Н.Б. Матвеенко, Н.Ф.Мещеряков, В,А. Малиновский ва бошқалар) илмий тадқиқот ишларини олиб борганлар. Жумладан, В.А.Малиновский флотацияга тайёрланган бўтанани кўпик қатлам юзасига бериб, заррачани юқори йириклик ўлчамини оширишга муяссар бўлган. Бунга сабаб, бўтана кўпик қатламига берилганда йирик заррача бир эмас, бир нечта пуфакча билан учрашади, инерция кучи бўлмайди. Тажрибалар натижасида, бўтанани кўпик қатламига берилганда сильвинит заррачасини 4 мм, фосфоритникини 2 мм, арсенопиритникини 3 мм ва кўмир заррачасини 6 мм катталикгача флотацияланиши исботланган. Флотация жараёнининг кинетикаси Флотация жараёнининг давомийлиги унча кўп вақт талаб қилмайди , амалда 5-10 минут етарли бўлади . Шунга қарамай, флотацияни тезлигини аниқлаш назарий ва амалий аҳамиятга эга, чунки унинг ривожи кўп омилларга боғлиқ. Флотация жараёнини кинетикасини ўрганиш бўйича Ю.Б. Рубинштейн, Ю.А. Флиппов ва К.Ф. Белоглазовлар мукаммал илмий- тадқиқотлар ишлари олиб борганлар. К.Ф.Белоглазов қуйидагича мулоҳаза юритиш билан флотация тезлигини аниқловчи тенглама таклиф қилган: бу ерда, n - дастлабки бўтанадаги флотацияланиши керак бўлган заррачалар сони;

х - t вақтда флотацияланиб, кўпик фазасига ўтган заррачалар сони бўлса, шу вақтда бўтанада ҳолган флотацияланувчи заррачалар сони n-х бўлади. Вақт бирлигида бўтана ичидан N та пуфакча ўтса, dt вақтда Ndt кўпикча ўтган бўлиб, dх заррача флотацияланади. dt вақтда заррачаларни пуфакчалар билан тўқнашиш сони N (n-х) dt бўлади. Тўқнашиш натижасида пуфакчага мустаҳкам ёпишиб олиш эҳтимоллигини  билан белгилаб, dt вақтда флотацияланиб, кўпик фазасига ўтган заррачалар сонини (dx) қуйидагича аниқлаш мумкин: солиштирма тезлиги коэффицентининг ўзгариш эгри чизиқлари уч хил кўринишга эга бўлиши мумкин (12- расм ):

1. Тўғри чизиқли боғлиқлик (1-тўғри чизиқ) флотация вақт давомида бир хил тезлик билан ўтади; 2. Қавариқ кўринишдаги (2) эгри чизиқ флотациянинг тезлиги жараён охирида секинлашишини кўрсатади. Бу ҳол, аввал осон флотацияланувчи заррачалар биринчи дақиқаларда кўпик фазасига ўтганлигини жараён охирида эса бўтанада флотацияланувчи заррачалар сони ва флотареагентларни озайганидан деб тушунса бўлади; 3. Ботиқ, кўринишдаги (3) эгри чизиқ, жараён охирида флотация тезлигини ошганлигини кўрсатади. Бунга сабаб, олдин шламлар кўпикка ўтади ёки заррачаларни «узок» вақт давомида флотореагентлар билан мулоқотда бўлиши керак бўлади. (2.6) тенглама идеаллаштирилган флотация жараёни учун мос келади, чунки, бу тенгламада пуфакчалар сони керагидан ортиқча ва уларнинг юзалари бўш (ёпишиб олган заррачалар ёпишмоқчи бўлган заррачага халақит бермайди) ҳамма пуфакчаларда кўтариш кучи етарлича, флокуляция йўқ (майда заррачалар ўзаро бирлашиб, йирик заррача ҳосил қилмайди), ўта майда заррача флотацияга салбий таъсир қилмайди ва ниҳоят бўтанани аралаштириш шиддати флотомашинани ҳажми ва бошқаларни таъсир инобатга олинм аган. 13-расм. Флотациянинг солиштирма тезлик коэффипиентини ўзгариши Шу сабабли, жуда кўп илмий тадқиқотлар олиб борилган ва бир қанча флотация жараёнини кинетик моделлари яратилган. Флотация жараёнини 1 2 3 4 5 6 7 8 минКh=ln(1/1-E) 1 2 3

кинетикаси ҳақида чуқурроқ билим олмоқчи бўлганларга [] адабиётни тавсия этамиз. Флотациялаш жараёнида кўпиклар Флотациялаш жараёнидап кўпиклар қуйидаги хоссаларга эга бўлиш керак : - пуфакчалар билан юқорига сузиб чиққан флотацияланувчи минерал заррачаларни ушлаб ҳолиши (амалда пуфакчага ёпишиб чиққан заррачаларни ярмига яқини қайта тўкилиб тушади); - кўпикда концентратни қўшимча бойитиш жараёни ўтиши керак, чунки кераксиз жинслар қайта бўтанага қулаб тушади; - кўпик ўта турғун бўлмаслиги, флотокамерадан чиққандан кейин осон парчаланиши керак. Флотацион муҳитнинг физикавий ва физик-кимёвий шароитларни ўзгартириш йўли билан кўпик хоссаларини ўзгартириш мумкин. Физикавий омилларга кўпик қатламининг қалинлиги, флотомашинадан кўпикни чиқариб олиш тезлиги ва усули, пуфакча ва заррачаларнинг майдалиги, кўпик ости бўтанани ҳаракат тезлиги киради. Физик-кимёвий омилларга реагентлар миқдори, турлари киради. Флотацион кўпикларнинг тузилиши Флотацион кўпиклар сув пардаси билан ўралган ҳаво пуфакчаларидан ташкил топган. Пуфакча сиртига бир ёки бир нечта қирралари билан заррачалар ёпишган бўлади. Ўта майда заррачалар (шламлар) пуфакчаларнинг сув қатламида жойлашган бўлади. Флотацияда уч хил қурилишга эга бўлган кўпиклар ҳосил бўлиши мумкин:

1. Пардали – структурали кўпиклар - флотацион катталикга эга бўлган заррачаларни флотацияланганда ҳосил бўлади ва бу энг кўп учрайдиган кўпик туридир. Пардали-структурали кўпикларни қурилиши қуйидагича фарқланади: - кўпик қатлами юзасининг йирик пастки қисмида кичик пуфакчалар жойлашган: - кўпик қатламда жойлашган пуфакчаларда сув пардасининг қалинлиги озроқ; - кўпик қатламининг баландлиги нисбатан катта (0,05 метрдан 0,2 метргача); - йирик пуфакчалар деформацияланган; - кўпик нисбатан кўп сувли ва ҳаракатчан бўлади. 2. Агрегатли кўпиклар – бир нечта пуфакча қуршовида жойлашган йирик заррачалардан ташкил топган. Пуфакчалар ўлчами кичик, кўпикда нисбатан сув камроқ, турғун, аммо флотокамерадан новга ўтганда ўзига хос овоз чиқариб, осонгина парчаланади. 3. Пардали кўпиклар - агрегатли кўпикларга ўхшаш бўлади, қалинлиги юпқа бўлиши билан фарқланади. Кўпик зичлиги унча катта бўлмайди, нисбатан жуда йирик, ўта сувюқмас минерал заррачалардан ташкил топган. Минераллашган, майда пуфакчалардан ташкил топган, кўпик юзасида катталанмай туриб (>0,05 м) парчаланадиган кўпиклар яхши кўпик дейилади. Агар флотацияда ўта минераллашган «қуруқ.» кўпик ҳосил бўлса, бу кўпик турғун ва қовушқоқ бўлади. Агар кўпик юзасида сачраш (брызг) юз берса, бу кўпикни турғунмаслигидан дарак беради (бу ҳодиса кўпик ҳосил қилувчи реагентни кўп миқдорда қўшилганини кўрсатади). Шундай қилиб, юқоридагилардан келиб чиқиб, яъни кўпик ҳолатини кузатиб, технология мароми тўғри ёки нотўғри танланганлиги, флотация

жараёнини қай даражада мосланганлиги ҳақида хулоса чиқарса бўлади. Кўпикнинг турғунлиги Кўпикни турғунлиги, унинг асосий технологик хоссаларини белгилайди. Бўтана юзасида турган пайтда (тиндириш) қисман парчаланиб, анча минерал зарраларини йўқотади (асосан, биринчи навбатда кераксиз жинс заррачаларини). Кўпикларни парчаланишига асосий сабаб, ундаги пуфакчаларни ўзаро қўшилишиб катта пуфакча ҳосил бўлишидандир. Пуфакчаларни қўшилиши эса уларни бирбиридан ажратиб турган сув пардасини юпқалашиб кетишишига сабаб бўлади. Сув пардасини юпқалашишига қуйидагилар сабаб бўлади: 1) пуфакча пардасидаги сув секин аста пастга қараб оқа бошлайди, бунга пуфакча ичидаги ва ташқаридаги босим таъсир қилади. Пардани юпқаланиши пуфакчанинг юқори қисмидан бошланади; 2) кўпик юзасида сув пардасининг буғланиши бошланади ва пуфакча ичида босим кўпаяди; 3) механик кучлар таъсирида (бўтана оқими ва кўпик олувчи курак таъсирида). Кўпикни турғунлигини оширувчи омилларга қуйидагилар киради: - кўпик ҳосил қилувчи реагентлар; - пуфакчалар сиртига ёпишиб олган минерал заррачалар (айниқса бу омил майдалари кўпикларни турғунлигини оширади). - Флотацион кўпикларни парчалаш

Флотацион камерадан чиқарилган кўпикларни парчалаш керак бўлади. Шуни айтиш керакки, ҳамма вақт ҳам, флотация жараёнини самаралилигини таъминловчи ҳамда осон парчаланувчи кўпик ҳосил бўладиган реагент маромини танлаш қийин. Кўпикларни парчалаш учун қуйидаги усуллар ҳўлланилади: - Механик усул. Сувни кучли тузилмаси билан таъсир қилиш, чўктириш варонкасидан ёки сеткали центрафугадан ўтказиш, ультра товуш ёки товуш тўлқини таъсир қилиш усуллари билан; - Физик-кимёвий усул. Кўпинча, ҳар хил реагентлар (кислоталар, керосин ва бошқалар) қўшиш. Флотациянинг бошқа турлари Ионларни флотациялаш. Сувда эриган моддаларни флотация усули билан ажратиб олишга «ионларни флотациялаш» деб айтилади. Фаннинг бу соҳасида илмийтадиқот ишларини Ф. Себба, А.М. Голдьман. С.А.Абдурахмонов, М.А. Асқаров ва бошқалар олиб борганлар. Ҳозирги вақтда кўпгина металл ионларини (айниқса Сu, Рb, Zn, Со, Rе, Аu, Аg, Нg, In ва бошқалар) эритмалардан ажратиб олиш усули ўрганилиб чиқилган ва амалда тадбиқ қилинган. Масалан: ортофосфор кислотаси аниони, тўртламчи аммоний асоси - хром оксиди анионини, цетилэтилдиметиламоний броми радиактив металлар катионини, алкил сульфатлар ураннитрокарбонат анионини, катионли йиғувчилар, олийин снили эса аминлар, симоб катиони - каптакс билан ажратиб олиниши. амалда кўрсатилгаи. Шундай қилиб, фойдали қазилмаларни бойитиш учун ишлатиладиган флотация усули эритмалардан ион ва молекулаларни ажратиб олишда ҳам фойдаланса бўлади. Чунки кўпгина йиғувчи реагентлар эритмадаги металл ионлари билан реакцияга киришиб, сувда эримайдиган сирт-фаол қаттиқ моддалар ҳосил қилади. Ҳосил бўлган бу моддалар яхши флотацияланади.

Оддий суспензия катталикдаги заррачаларни флотациялаш билан ион ва молекулаларни флотациялаш орасида фарқ, заррачаларнинг ўлчамларидадир, холос, чунки иккала жараён ҳам ажратилаётган моддаларнинг ҳаво пуфакчалари сиртига ёпишиб, тўпланиш қобилятига асосланган. Суспензия катталикдаги қаттиқ заррачаларни флотациялаганда гап «сув юқмаслик» ва адгезия тўғрисида, ион ва молекулаларни флотациялаганда эса сирт-фаоллик ва шимилиш ҳақида боради. Ионларни флотациялаш жараёнининг механизми Ионларнинг флотацияланиши икки хил йўл билан бориши мумкин: 1) Ажратилаётган ион «А» йиғувчи реагентнинг иони «В» билан реакцияга киришиб, кам эрувчан, сирт-фаол қаттиқ модда «С» ни ҳосил қилади. Сўнгра «С» ҳаво пуфакчаларига ёпишиб олиб, эритманинг юзига сузиб чиқади. Бу йўл билан ионларнинг флотацияланиши сувюқмас қаттиқ заррачаларнинг флотациялаш механизми билан бир хил ҳисобланади. 2) Эритмада йиғувчи реагентнинг ионлари «В» қутбланмаган томонлари билан ҳаво пуфакчаларига шимилиб олгандан сўнг, металл ионлари билан шу пуфакча сиртида реакцияга киришишади. У ҳолда ионларнинг флотацияланиши шимилиш жараёнини эслатади. Ҳозир иккала механизмнинг бирортасига ҳам имтиёз бермай туриб жараённинг босқичларини таҳлил қилиб чиҳамиз. 1. Йиғувчи реагентлар ионлари бир вақтнинг ўзида «А» иони билан реакцияга киришиши ва ҳаво пуфакчаларига шимилиши мумкин. Яъни: Эритмада «В» ҳаво пуфакчаларига шимилган «В S », «А» иони билан реакцияга киришади:

Ҳосил бўлган «С» билан «В» ионлари ўртасида шимилиб олиш учун рақобат бошланади: Фараз. қилайлик: 1) К 1 =К 3 , яъни металл ионларининг реагент ионлари билан реакцияга киришиш тезлиги, эритмада ҳам, пуфакча сиртида ҳам бир тезликка эга; 2) К 2 =К 4 , яъни «В» ионнинг ва «С» молекуласининг пуфакча сиртига шимилиш тезликлари бир-бирига яқин. У ҳолда ионларнинг флотадияланиш мехаиизми (а) ва (б) реакциялар тезликларининг қийматлари билан баҳоланади. Агар, К 1 > К 2 бўлса, жараён биринчи механизм бўйича, К 1 < К 2 бўлса, жараён иккинчи механизм бўйича, К 1 = К 2 бўлса, жараён бир вақтда иккала механизм билан бориши мумкин. Аммо жараённинг тўлиғича иккинчи механизм билан бориши учун эритмадаги «В» ионларнинг барчаси бир пайтда ҳаво пуфакчаларига шимилиши керак, бунинг учун жуда катта миқдорда ҳаво пуфакчалари керак бўлади. Шунинг учун керакли ҳаво пуфакчаларини миқдорини аниқлаймиз. Пуфакчаларнинг радиуси r, УНИНГ юзаси:

Маълумки, крезил аэрофлоти учун а-70, этил ксантогенати учун а-29 га тенг. Агар пуфакчанинг радиуси 0,1 см бўлса, у ҳолда 1 г-моль крезил эрофлотининг шимилишига керак бўлган ҳавонинг миқдори қуйидагига тенг: Келтирилган ҳисоблар шуни кўрсатадики, эритмага қўшилган реагент молекулаларнинг барчасини бир вақтда шимилиши учун керак бўлган

пуфакчаларнинг етарли миқдорини бирданига ҳосил қилиш мумкин эмас. Шу сабабли эритмадаги реагентнинг асосий қисми металл ионлари билан эритма ичида реакцияга киришиб, сирт -фаол чўкма ҳосил қилади, сўнгра ҳосил бўлган чўкма пуфакчаларга ёпишиб олиб, эритма юзасига сузиб чиқади ва у суюқлик-ҳаво чегара сиртида тўпланади. Шундай қилиб, ионларни флотациялаш механизми сувюқмас қаттиқ заррачаларни флотациялаш механизмига ўхшаш бўлади. Табиий минералларни флотациялаш билан ионларни флотацияяашдага фарқ шундан иборатки, ионлар флотацияланганда нисбатан майда ва реагентга нисбатан ўта фаол заррача билан иш олиб борилади. Демак, ионларни флотациялаш жараёни, икки босқичли бўлиб, биринчи босқичи кам эрувчан сирт-фаол бирикма ҳосил бўлиши, иккинчи босқич эса шу бирикмаларнинг флотацияланишидан иборат. Реагент билан металл ионларини реакцияга тўлиқ ва аниқ киришиши учун эритмага қўшилаётган реагент ионлари эритманинг ҳамма ерида тенг тарқалишини таьминлаш керак. Бунга қуйидагича эришиш мумкин: 1) реагентни бирор эритувчида эритиб, уни молекуяр дисперс ҳолга келтириш; 2) реагент эритмасини кичик ҳажмда (қувурда) катта тезлик билан ҳаракатланаётган металл эритмасига қўшиш керак, чунки концентрациянинг эритманинг бутун ҳажмда бир хил бўлиш вақти тизим ўлчамига боғлиқ бўлади, яъни: бу ерда , l – тизим ўлчами ( қувур бўлса , унинг диаметри ); D - диффузия коэффициенти . 3) эритмани аралаштириш. Флотация жараёнини тезлаштириш учун эса эритма қатламидан маълум тезлик билан майда пуфакчиларни ўтказиш ва реакция натижасида ҳосил

бўлган ўта майда заррачаларни ўзаро бирикиб, йирик паға ҳосил қилишига имкон яратиши керак. Электрофлотация Электрофлотация минералларни саралаш, майин заррачалардан сувни тозалаш учун ҳўлланиладиган оддий флотация усули бўлиб, бунда пуфакчалар ҳосил қилиш учун сувни электролизлаш вақтида ажралиб чиққан водород на кислород газларидан фойдаланилади. Олиб борилган тадқиқотлар шуни кўрсатдики, бу усул билан майда заррачаларни, ҳатто гидрофил (сув юқар) зарраларни ҳам флотациялаш мумкин экан. Бу соҳада ҳали тадқиқотлар тугалланмаган.

Адабиётлар : 1. Глембоцкий В.В. «Флотационные методы обогащения» М: Недра, 1981 304 с. 2. Егоров В.П. «Обогащение полезных ископаемых» М.Недра, 1986, с. 158. 3. Умарова И.К. «Фойдали қазилмаларни бойитиш технологияси». Ўқув ҳўлланма Тошкент, ТошДТУ 2004. 4. Умарова И.К. «Фойдали қазилмаларни қайта ишлаш ва бойитиш». Ўқув ҳўлланма Тошкент, ТошДТУ 2002. 5. Абдурахмонов С. «Гидрометаллургия жараёнлари ва дастгохлари». Навоий, НДКИ, 2001, 288 б. 6. Абдурахмонов С, Қурбонов Ш.Қ., Ҳолиқулов Д.Б. «Минералларни саралаш жараёнлари назарияси» НавоийОлмалиқ-2006, 200 б. 7. Ахмедов Н.А. Состояние и задачи технологических исследований руд Узбекистана. Проблемы переработки минерального сырья Узбекистана. Материалы республиканского научно-технического семинара, Ташкент-2005.

Похожие

Кимёвий ишлаб чикаришда

Кимёвий ишлаб чикаришда хом ашё

Минералларнинг сув ва унда эриган моддалар билан таъсирлашиши

Ёғлар ва мойлар

Фойдали қазилмаларни флотация усулида бойитиш жараёнлари хақида умумий маълумотлар