Электрон-парамагнит резонанс (ЭПР) - Химия - Рефераты

Электрон-парамагнит резонанс (ЭПР)

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

2349 KB

Электрон-парамагнит резонанс (ЭПР) Электрон-парамагнит резонансининг ривожланиш тарихига назар солсак, бу физикавий усулга боғлиқ назарий ишлар 1940 йилдан аввал ҳам олиб борилгани маълум бўлади, аммо бу назарияларни амалиётда тасдиқлаш учун керакли асбоблар бўлмагани уни шу даврда ривожланишига имконият яратмади. 1944 йилга келиб парамагнит ютишларни ўлчайдиган янги усуллар ишлаб чиқилди, бу кашфиётнинг муаллифи Қозон Давлат университетининг профессори Е.К.Завойский ҳисобланиб, у 1957 йилда бу кашфиёти учун Давлат мукофотига сазовор бўлган. ЭПР соҳасидагидаги кашфиётдан сўнг бир неча чет эл ва рус олимлари томонидан бу спектроскопия соҳасида керакли тадқиқотлар олиб борилди, ҳамда спектрометрнинг янги нусхаларини ишлаб чиқариш ишлари такомиллаштирилди. 1960-йилларнинг ўрталарига келиб ЭПР спектрометрларининг конструкциялари билан боғлиқ ишлар ниҳоясига етказилиб уларни оммавий равишда ишлаб чиқариш йўлга қўйилди. ЭПР спектроскопиянинг ривожидаги энг аввалги ишлар парамагнит хусусиятга эга бўлган комплекс бирикмаларни ўрганишга, кейинчалик эса кўп тадқиқот ишлари озод радикалларнинг ҳосил бўлиш жараёнларига бағишланди. 1970-йилларнинг бошларига келиб ЭПР спектрларнинг атласлари босиб чиқарилди, бу эса ў З навбатида мураккаб ЭПР спектрларни тахлил қилишга катта ёрдам берди. Ҳозирги вақтда радиоспектроскопиянинг бу услуби бошқа физикавий усуллар билан бир қаторда кенг миқёсда ишлатиб келинмоқда, унинг моҳиятини билиш учун бу усулнинг назариялари, параметрлари ва имкониятлари билан танишиб чиқамиз. Кўпгина барқарор молекулаларда атомлар орасида кимёвий боғнинг ҳосил бўлишида қарама-қарши спинга эга бўлган электронлар жуфти қатнашади. Бундай ҳолларда электрон спинлар йиғиндиси ҳамда электрон магнит момент нолга тенг, шунинг учун бундай электронлар билан магнит майдони орасида таъсирланиш бўлмайди. Шунинг билан бир қаторда айрим

атом ва молекулалар битта ёки бир неча жуфтланмаган спинли электронларга эга бўлиб, улар учун тегишли электрон спин резонанси (ЭСР) мавжуд бўлади ва бундай моддалар парамагнит хусусиятга эга бўлгани учун бу спектроскопия усулини электрон парамагнит резонанси деб айтилади. Ташқи магнит майдон қўйилганда шу майдон йўналиши билан устма-уст тушувчи йўналишда модданинг магнитланиши ва ташқи магнит майдони бўлмаганида унинг тартибланган магнит структурасини йўқолиши эса парамагнит ҳодисаси дейилади. ЭПР нинг аҳамияти шундаки, миқдори жуда ҳам оз бўлган барча моддалардаги жуфтланмаган электронлар мавжудлигини аниқлаш мумкин, бунда моддада ҳеч қандай ташқи ўзгариш ёки унинг парчаланиб кетиш ҳоллари рўй бермайди. Жуфтланмаган электронлар хохлаган кимёвий ва биологик системаларда муҳим аҳамиятга эга бўлиб, улар юқори энергияга эга, бу хусусият уларнинг фаоллигига сабабчи бўлади. Жуфтланмаган электрон тутган моддаларни иккита rypyx г a бўлиш мумкин. Биринчи гурух; моддаларда жуфтланмаган электрон бутун молекула билан ёки унинг кўп қисми билан боғланган бўлиши мумкин. Бунга энг аввало озод радикалларни киритиш мумкин. Буларда жуфтланмаган электронларнинг тарқалишини (делокалланишини) ўрганиш реакция механизмини аниқлашга ва турли хил биологик табиий тўқималар нур таъсирида зарарланиб ҳар хил озод радикал ҳосил қилишини билишга ёрдам беради. Озод радикалларнинг биологик тўқималардан пайдо бўлиши ва ЭПР ёрдамида билиш мумкинлигини тасдиқлаш мақсадида олиб борилган тажрибадан шундай мисол келтириш мумкин. 1980 йилларнинг охирларида Республикамиздаги ипакчилик институти ходимлари факультетимизнинг спектрал гурухига маълум вақт сақланиш натижасида турли хил замбуруғ ва бактериялар таъсирида сифати пасайиб қолган пилланинг ташқи қавати тузилишида қандай кимёвий ўзгаришлар бўлганлигини текшириб берилишини илтимос қилиб келдилар.

ЭПР спектрометрида касалга чалинган ва сифати пасайган пилланинг ташқи қаватлари ЭПР спектри олинганда, ЭПР сигнали ҳосил қилган, аммо худди шундай кўринишдаги сигнал сифати ўзгармаган, яхши сақланган пилла намунасида ҳосил бўлмайди. Бу маълумотлар асосида сифати ўзгарган намуналарда озод радикаллар ҳосил бўлишини, полипептид занжирининг маълум бир жойларидан узилиш натижаси бўлади деб эътироф қилинди. Хақиқатдан ҳам ЭПР усулидан олинган бу маълумотлар Тошкент тўқимачилик институтининг бир гурух олимлари томонидан сифати пасайган пилла қаватининг тузилишида ўзгариш содир бўлганлигини рентген-тузилиш анализи ёрдамида тасдиқладилар ва олинган маълумотлар асосида пиллани узоқ вақт сақлаганда ҳам сифатини камайтирмаслик йўлларини ишлаб чиқиш услублари устида муҳим тадқиқот ишлари олиб бордилар. Иккинчи гурух моддаларга ўзида жуфтланмаган электрон тутган айрим атомларни киритиш мумкин бўлади. Буларга жуфтланмаган, валенти ўзгарувчан бўлган металлар - темир, мис, кобальт ва бошқаларнинг бирикмалари мисол бўла олади. Шундай қилиб ЭПР усули ёрдамида ўрганиладиган моддада жуфтланмаган электрон бор ёки йўқлигини аниқлаш мумкин. Бунга асосий сабаб, спинга эга бўлган электроннинг магнит моментига эга бўлишидир. Магнит майдони таъсирида жуфтланмаган электронлар икки гурухга ажралади, бирининг спини магнит майдони йўналишига параллел, иккинчисиники эса антипараллел бўлиб, электронларнинг энергияси ҳар хил бўлади. Агар спинлар йўналиши магнит майдонига параллел 6ўлса электрон энергияси камаяди, антипараллел бўлса энергияси ортади. Шуни таъкидлаш керакки, энергиянинг магнит майдони бўлмаганидагига нисбатан камайиши 1  2 g  H бўлиб, ортганда худди шу қийматга кўпаяди.   - Бор магнетони, Н

Н - магнит майдоннинг кучланиши g g - константа ёки же - омили деб айтилади. Тўлиқ озод электроннинг константаси g (же) 2,0023 га тенг. Шундай қилиб, жуфтланмаган электрони бор бўлган моддани ташқи магнит майдонига жойлаштирилса, электронлар икки гурухга бўлинади, уларнинг энергияси эса бир-биридан фарқ қилади. Ўрганиладиган намуна кучли доимий магнит майдонига жойлаштирилиб бир вақтда унга частотаси  бўлган шундай электромагнит нурланишни таъсир қилиш лозимки, бу энергия икки хил ҳолатдаги энергиянинг қийматига тенг бўлиши керак, яъни h  g  қонунияти вужудга келиши зарур. ЭПР спектрларни олиш учун ишлатиладиган радиоспектрометрлар қуйидаги имкониятларга эга бўлиши керак: а) турли хил намуналарда кўп маротабали ўлчашларни тезкорлик билан амалга ошириш (температураларнинг ўзгариши билан); б) кимёвий реакцияларнинг йўналишларини узоқ вақт кузатиш; в) намуналарни нурлантириш вақтида ҳам ўлчаш ишларини амалга ошириш (ёруғлик нури ёки электронлар дастаси). 53-расмда ЭПР спектрометрининг умумий кўриниши берилган.

53-расм. Е-4 нусхали ЭПР спектрометрининг (Вариан фирмаси, Германия) кўриниши. ЭПР спектрометрларда ўлчаш ишлари махсус синовдан ўтган услублар бўлиб, буларни қуйидагича ифодалаш мумкин: 1. Намунанинг жуда ҳам паст температурада спектрини олиш. Бунинг учун намунани суюқ азот температурасида ўрганиш етарли ҳисобланади. Махсус кўринишдаги идишчага аввал суюқ азот солинади ва намуна солинган ампула киритилади ва сўнг резонаторга қўйилади. Бунда албатта идишнинг ўзи ЭПР сигнали бериши керак эмас. Суюқ азотнинг идишдаги сатхи кузатилиб турилиши зарур, бунда суюқ азот тўла буғланиб кетмаслиги керак. 2. ЭПР сигналлар чизиқларининг кенглиги, ўта мураккаб ажралиб чиқиш қийматлари ва интенсивлиги ўлчанади. Чизиқлар кенглигини эталон намуналарнинг маълум бўлган тузилишли сигналлар кенглигига қараб ўлчанади. Аввал эталон моддасининг спектри ёзилиб, ўзиёзардаги битта бўлиниш эрстедларда аниқланади. Ютилишнинг интенсивлигини ҳам маълум танланган эталонлар берган сигнал интенсивлиги^этиборга олиб ўлчанади. Электромагнит ёрдамида ҳосил қилинган магнит майдоннинг кучланишини 10000 эрстедга тенг деб олинса, резонанс частота 28000 МГц га тенг бўлади, бу соҳа микротўлқинли соҳага тўғри келади. Микротўлқинли частота генератор ёрдамида ҳосил қилиниб моддага таъсир кўрсатилади. ЯМР спектроскопияга ўхшаш муайян резонанс частота содир бўлади, аммо олинган спектр битта максимумлардан иборат бўлади. ЭПР сигналлари ЯМР дан фарқли бўлиб, сигнал битта томонда кузатилмасдан, улар паст томонда ҳам намоён бўлади, унинг шакли, кўриниши юқори қисмидагига жуда ўхшаш бўлади. ЭПР спектрнинг бу кўриниши радикал таркибида протон бўлмаганидагина содир бўлади.

1. ЭПР спектроскопиянинг параметрлари ЭПР спектроскопияси бошқа физикавий усуллар билан бир қаторда махсус параметрлар билан изоҳланиб уларни асосан тўрт хил турга бўлиш мумкин, буларга сигналларнинг интенсивлиги, кенглиги, ҳолати ва сигналларнинг мультиплетлиги киради. Буларнинг ҳар бирини қисқача изоҳлаб чиқамиз. а) Сигналларнинг интенсивлиги: ЭПР спектрларда сигналларнинг интенсивлиги озод радикалларнинг ёки барқарор парамагнит бирикмаларнинг концентрациясига пропорционалдир. Шунинг учун бу усул озод радикалларнинг миқдорини тўғридан-тўғри аниқлаш-даги энг сезгир усул ҳисобланади, чунки унинг ёрдамида озод радикалнинг миқдори 10 -13 моль бўлганда ҳам билиш мумкин. б) Сигналларнинг кенглиги: Резонанс сигналларининг кенг шаклда чиқишига асосан икки хил таъсирланиш турлари сабабчи бўлади. Биринчиси "Спин-панжаралик" таъсир бўлиб, бу жуфтланмаган электроннинг спини билан унинг атрофи таъсири ёки кристалл панжарасининг ёки молекуланинг қолган қисми ўртасидаги таъсир ҳисобланади. Бу таъсирни ўлчашдаги энг қулай усуллардан бири спин-панжарали релаксация вақтини ўлчашдир. Релаксация деб, ҳар қандай системани ташқи таъсир оқибатида номувозанатлик ҳолатидан бошланғич мувозанатлик ҳолатга келтиришга айтилади. Релаксация вақти микротўлқинли таъсирланиш натижасида спинли электронлар системасининг энергияни қисман йўқотиши билан белгиланади.

Шундай қилиб, кучли спин панжарали таъсирланиш қисқа вақтда спин- панжара релаксациясини пайдо қилади, бу эса ютилиш чизиқларининг кенгайишига сабабчи бўлади. Чизиқларнинг кенг шаклда пайдо бўлиши частота бирликларида ифодаланиб, у релаксация вақти билан боғлиқ.  1 2  релаксация вақти. Спин-панжарали релаксациянинг бўлиши оддий шароитда жуда тез ҳолда ўтади (10 -6 сек), аммо ҳарорат пасайтирилса, масалан суюқ азот шароитида, унинг ўтиш вақти кўп ҳолларда бир қанча минутларга чўзилиши мумкин. Релаксация вақтининг камайиши ЭПР сигналлари кенглигининг ошишига сабабчи бўлади ва унинг қиймати 10 МГцни ташкил этади. Бу қиймат ЯМР сигналларининг қийматлари-дан бирқанча юқори эканлигини кўрсатади. ЭПР сигналларининг кенглигининг катта бўлишининг афзаллик ва камчилик томонлари мавжуд. Афзалликларидан бири шундаки, ЯМР спектрометрлардаги магнит майдонининг доимий бўлишидаги энг муҳим шарт ЭПР да камроқ эътиборга олинади, бу эса ЭПР спектрометрларнинг тузилишини оддий бўлишига ёрдам беради. Кенг шаклда пайдо бўлган сигналларни яхши ажралиб чиққан сигналларга нисбатан тахлил қилиш, моддада бўлаётган жараёнларни аниқлашдаги қийинчиликлар ЭПР даги камчиликлар ҳисобланади. в) Сигналларнинг ҳолати ёки g (же) - омили. Ютилиш синглет чизиғининг кўрсаткичларидан яна бири резонанс нуқтасининг ҳолати ҳисобланади. Майдон қиймати, яъни резонанс ҳодисаси рўй берадиган, g -омил қийматининг маълум озод жуфтланмаган электронга тегишли қийматдир. Озод электрон учун g - омили 2,0023 га тенг. Кўпгина озод радикалларда g -омили шу қийматга яқин бўлади. Қандайдир атомга

тегишли бўлган атом орбиталларида электрон харакат қилса унинг бурчакли орбитал моменти анчагина юқори бўлиб, унинг қиймати озод электроннинг g - омил қийматидан фарқ қилади. Бунга асосий сабаб, магнит ва бурчак моментлари нисбатлари орасидаги фарқнинг мавжудлигидир. Спин ва орбитал харакатлар учун бу қий-матлар турлича бўлади. Агар жуфтланмаган электрон атом билан боғланмасдан балки қаттиқ кристалл панжаралари таркибидаги атомга боғланган бўлса ёки бошқа молекуляр тузилишга эга бўлса, у ҳолда электрон молекуланинг тузилиши билан боғлиқ бўлган кучли ички электр майдони таъсирида бўлади. Бу электр майдонлари атомнинг орбитал моментига таъсир этади, бу эса g -омилни ҳисоблашни мураккаблаштиради. G -омилни ўлчаб молекулалар ичидаги ҳамма боғлар, шу билан бир қаторда ковалент боғлар тўғрисида тўлиқ маълумот олиш мумкин. г) Сигналларнинг мультиплетлиги ёки ажралиб чиқиши. ЭПР спектроскопиясида сигналлар мультиплетлигининг икки хил тури мавжуд бўлиб, биринчи турини мураккаб тузилишли, иккинчисини эса ўта мураккаб тузилишли сигналлар деб юритилади. Мураккаб тузилишли сигналлар парамагнит молекулали кристалларга ёки бир қанча жуфтланмаган электронлари бўлган металл ионларига тегишли ҳисобланади. Агар молекулада иккита жуфтланмаган электронлар бўлса, нур тушиши таъсирида бундай молекулаларда триплет ҳолат бўлиши биологик текширувларда жуда катта ахамиятга эга. Иккита жуфтланмаган электрон бўлган органик молекулалар учун ҳам триплет ҳолат тегишли бўлиб, бунда электроналарнинг тўла спини 1 га тенг, демак 2  S  1  2  1  1  3 бўлгани учун триплетли ҳолат келиб чиқади. Молекулаларда триплет ҳолат беқарор, яъни улар синглет ҳолатга ўтиб кетиши мумкин. Масалан, ультрабинафша нури билан таъсирланишда нафталин молекуласи триплет ҳолатга қўзғалади ва тезлик билан аввалги ҳолатга қайтади, аммо бу жараённи қаттиқ совитиш шароитида олиб борилса триплет ҳолатдан синглет ҳолатга ўтишни секинлаштириш мумкин, натижада

ЭПР ёрдамида триплет ҳолатни ўрганиш мумкин. Валенти ўзгарувчан бўлган металл ионларида триплет ҳолат барқарор бўлгани учун уни уй шароитида (25°С) да ҳам ўрганиш мумкин. Сигналларнинг ўта мураккаб ажралиб чиқиши озод радикалларга тегишли бўлиб, бунга асосий сабаб жуфтланмаган электрон билан протонлар орасидаги спин-спинлар таъсирининг мавжудлигидир. Масалан, метил радикали ЭПР спектрида квартет кўринишдаги тўртта сигнал беради, квартет сигналнинг ҳосил бўлишини қуйидаги расмда (54-расм) ташқи майдон йўналишига нисбатан ҳар бир протон магнитчалар йўналиши тури орқали тушинтириш мумкин: Ташқи майдон йўналиши 54-расм. Метил радикали протонлари майдонларининг ташқи магнит майдонига нисбатан йўналиши. Расмдан кўриниб турибдики, А нинг 3, 6 ,8 турларидаги таъсирлар бир хил, худди шунга ўхшаш ходиса Б нинг 4, 5, 7 турларида ҳам кузатилади. Шундай қилиб, ташқи майдонга протонлар ҳосил қилган тўртта майдон (1, 2 А ва Б) таъсир этади, натижада тўртта максимум кузатилиб, унинг интенсивлиги 1:3:3:1 каби бўлади. ЭПР сигналларининг сонини протонлар миқдорига боғлиқлигини тасдиқлаш мақсадида турли хил миқдорда протон тутган бензосемихиноннинг хлорли ҳосилалари спектрини кўриб чиқиш мумкин.

Агар бензосемихиноннинг тўрт хлорли ҳосиласини олсак, бунда протон бўлмагани учун, жуфтланмаган электрон қўшимча магнит майдони таъсирини сезмайди, шунинг учун у спектрда битта ютилиш чизиғини беради. C lC lC l C l O O Агар битта хлор водородга алмаштирилса, электрон протон билан спин-спин таъсирга учрайди, протоннинг спини 1  2 га тенг, демак, иккита йўналишдаги тақсимланишга эга бўлади. C lC lH C l O O Иккита водород бўлса, электрон таъсирида сигнал триплетга ажралади, учта бўлса квартет, тўртта бўлса пинтент ёки мультиплетга ажралади. HC lH C l O O

HHH C l O O HHH H O O Агар радикалдаги протонлар бир-бирига эквивалент бўлмаса кузатиладиган ЭПР спектр жуда ҳам мураккаблашади. Масалан, трифенилметан радикалида 21 та максимум кузатилади. C ЭПР ёрдамида кенг кўламдаги тадқиқотлардан бири нитроксил озод радикалининг хоссаси ва уни қандай масалаларни ҳал этишда ишлатилишини ўрганиш ҳисобланади. Нитроксил радикаллари N -оксид гурухли бирикмаларга тегишли бўлиб улар кислотали ва ишқорий мухитларда барқарор, ҳамда ўзининг парамагнит хусусиятини катта температура оралиғида ҳам сақлаб қолади. Нитроксил радикалининг ЭПР спектридаги сигнали триплет кўринишга эга бўлишининг асосий сабаби электрон спиннинг 14 N 7 спини билан таъсиридир (азот спини 1 га тенг яъни 2  1  3). Триплет сигналининг ажралиб чиқиши ва унинг шакли озод радикалга нисбатан жойлашган қўшни гурухларнинг тузилишига боғлиқ. Нитроксил радикалларнинг барқарорлиги ва унинг спектр тузилишига боғлиқлиги

нитроксилларни "спинлар нишондори" сифатида мураккаб органик ва табиий бирикмаларнинг тузилишини ва уларнинг конформациясини ўрганишда имконият яратади. Спинли нишонлаш хозирги вақтда оқсилларнинг тузилишини ўрганишда ҳамда ферментларнинг актив марказларидаги функционал гурухларни баҳолашда ва ниҳоят биологик муҳим полимерларнинг тузилиши ва конформациясини аниқлаш каби мақсадларда ишлатилади. ЭПР спектроскопия кимёвий кинетиканинг энг муҳим масалалари бўлган озод-радикалли реакциялар механизмини ўрганиш ва мураккаб биологик жараёнларда уларнинг аҳамиятини аниқлашларни етарли даражада хал этиши мумкин. ЭПР услубининг пайдо бўлиши оралиқ моддаларнинг озод-радикалли ҳолатлари ҳақида маълумот олишга ва реакциянинг кейинги босқичидаги йўналишларини чуқурроқ ўрганишга тўла имконият яратди. Академик Н. М. Эмануэль раҳбарлигида бу услуб ёрдамида шиш тўқималарда озод радикалларнинг йиғилиш динамикалари ўрганилиб хавфли ўсимталарнинг вужудга келишининг бошланиши тўғрисида маълумотлар олинган. Шундай қилиб, радиоспектроскопиянинг бу тури бошқа физикавий усуллар билан ҳамжихатликда модданинг тузилиши, хоссаларини ўрганишда муҳим услуб бўлиб келажакда ҳам ўз ўрни билан ажралиб туради.

Адабиётлар рўйхати 1. Бенуэлл К. Основў молекулярной спектроскопии, М.,"Мир" 1985. 2. Бахшиев Н.Т. Введение в молекулярную спектроскопию, Л., Изд-во ЛГУ, 1987. 3. Мельникова К.Б. Элементў кoлeбaтeльнoй спектроскопии и их применение в химии, Киев, 1983. 4. Ельяшевич М.А., Степанов Б.М., Волькенштейн М.В. Колебание молекул, М. 1949. 5. Казицина Л.А., Куплетская Н.Б. Применение УФ, ИК, ЯМР и масс- спектроскопии в органической химии, М, Изд-во МГУ, 1979. 6. Вилков Л.В., Пентин Ю.А. Физические исследования в химии, том 1, М., Вўсшая школа, том 2, 1989. 7. Драго Р. Физические методў в химии, т 1,2. М., "Мир" 1981. 8. Афанасьев В.А., Заиков Г.Е. Физические методў в химии, Изд-во "Наука" М., 1984. 9. Иоффе Б.В., Костиков Р.Р., Разин В.В. Физические методў определения строения органических соединений, М.,"Вўсшая школа", 1984. 10. Фрайфельдер Д. Физическая биохимия. М., "Мир", 1980. 11. Бранд Дж, Эглинтон Г. Применение спектроскопии в химии, М.,"Мир",1967, 354с. 12. Сильверстейн Р., Баселер Т., Моррил Т. Спектроскопическая идентификация органических соединений, М.,1977.

Похожие

Парамагнит нишонлаш услуби ёрдамида оқсиллар ва нуклеин кислоталар тузилишини ўрганиш

Радиоспектроскопия

Кимёвий ва озик-овкат технологияси сохасида замонавий физик-кимёвий тадқиқот усуллари

ПМР спектроскопиясининг параметрлари

Гамма - резонанс ёки Мёссбауэр спектроскопияси (ГРС)