Elektrkimyoviy jarayonlar - Химия - Рефераты

Elektrkimyoviy jarayonlar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

1040 KB

Elektrkimyoviy jarayonlar Reja: 1. Elektroliz to‘g‘risidagi asosiy ma’lumotlar 2. Osh tuzi eritmasining elektrolizi. 3. Alyuminiy ishlab chiqarish Tayanch iboralar: Elektrkimyo, kimyoviy elektr energiyalar, elektrolitlar, elektroliz, elektrokimyoviy ekvivalent, katod, anod, elektrolizyor, elektrolitik rafinatsiyalaydi.

Elektroliz to‘g‘risidagi asosiy ma’lumotlar Elektrkimyo kimyoviy va elektr energiyalar orasidagi bog‘lanishlarni va bir— biriga o‘zaro o‘tishlarini o‘rganadi, Masalan, kimyoviy reaksiya (galvanik elementlarda) elektr energiya manbai bo‘lishi mumkin; elektr energiya (doimiy tok) o‘z navbatida elektrodlar yordamida kimyoviy sistemaga kiritilsa kimyoviy reaksiya—elektroliz, ya’ni elektrolitni parchalab elektrodlarda ionlarning razryadlanishi mahsulotlarini hosil bo‘lishiga olib keladi. Sanoatda elektr energiyasi ta’sirida sodir bo‘ladigan oksidlanish—qaytarilish jarayonlariga elektroliz deyiladi. Elektroliz elektrolitik vanna yoki elektrolizyorlarda amalga oshiriladi. Elektr o‘tkazuvchi materiallarning ikki turi mavjud. Birinchi turdagi o‘tkazgichlar metall yoki elektron o‘tkazgichlar deyiladi. Ularga metallar, ularning qotishmalari, ko‘mir, grafit va h.k. kiradi. Ikkinchi turdagi o‘tkazgichlar—elektrolitlar bo‘lib, ularga tuzlar, kislotalar, asoslarning eritmalari yoki suyuqlanmalari kiradi. Ular ion o‘tkazgichlar deyiladi. Miqdoriy tarafdan elektroliz jarayoni Faradey qonunlariga bo‘ysunadi. Faradeyning birinchi qonuniga ko‘ra, elektroliz vaqtida elektrodlarda ajralib chiqqan moddaning og‘irlik miqdori elektrolitdan o‘tgan elektr miqdoriga proporsionaldir m═K∙Q m- elektrodda ajralgan moddaning og‘irlik miqdori, g. Q- elektr miqdori K- elektrokimyoviy ekvivalent

Faradeyning ikkinchi qonuniga ko‘ra, turli elektrolitlardan bir xil miqdorda elektr o‘tkazilganda elektrodlarda ajralib chiqayottan moddalarning og‘irlik miqdori shu moddalarning kimyoviy ekvivalentlariga proporsional. Elektrokimyoviy ekvivalent «K» esa shu moddaning kimyoviy ekvivalentiga proporsional: К ═ С ∙ Эғ Har qanday moddaning elektrodlarda 1 g—ekv miqdorini ajratib olish uchun bir xil elektr miqdori, ya’ni 96500 kulon (Faradey soni yoki 1 Faradey) kerak. Birgalikda bu ikki qonun quyidagicha ta’riflanadi: elektrolitdan o‘tgan elektr miqdori (Q) ajralib chiqqan moddaning gramm—ekvivalentlar soniga (N) to‘g‘ri proporsionaldir. Q═F∙N F- Faradey soni (96500 kulon yoki 26,8 ag‘s) Elektroliz natijasida A gramm modda ajralib chiqqan bo‘lsa,

bunga Q═FЕ А miqdorda elektr sarf bo‘lgan. YE-moddaning kimyoviy ekvivalenti. Elektrolitdan 1 ag‘s elektr miqdori o‘tkazilganda ajralib chiqqan modda miqdoriga uning elektrokimyoviy ekvivalenti deyiladi. Osh tuzi eritmasining elektrolizi Sanoatda natriy xlorid va kaliy xlorid tuzlari suvdagi eritmalarining elektrolizi natijasida juda toza xlor olinadi. Bundan tashqari muhim mahsulotlar vodorod va ishqor ham hosil bo‘ladi. Xlor ishlab chiqarishning elektrokimyoviy usuli 1890 yildan beri qo‘llaniladi. Osh tuzining suvdagi eritmasida dissotsiatsiya natijasida 4 xil ion mavjud bo‘ladi. N аС l↔Na Q Q С l - Н 2 О ↔ Н Q Q ОН - Eritmadan elektr toki o‘tkazilganda katod tomon NQ va NaQ, anod tomon Sl- va OH- harakat qiladi.

Elektrokimyoviy kuchlanish qatoriga ko‘ra birinchi navbatda razryadlanish potensiali eng kichik bo‘lgan ion razryadlanadi. Osh tuzining neytral eritmasida qattiq katodda NaQ razryadlanish normal potensiali—2,71 v ( К Q uchun —2,92 v), voldorodning esa shu sharoitda qaytar ajralib chiqish potensiali—0,415 v ga teng. Shuning ychyn NaCl ning neytral eritmalarining elektrolizida qattiq katodda faqat vodorod ionlari razryadlanadi. H Q Q2e~→2H 2 Н → Н 2 (katod jarayoni) ya’ni, neytral muhitda suvning qaytarilinsh ustun turadi: 2 Н 2 О Q2 е ~→ 2 ОН - Q Н 2 ↑ Vodorodni ajralib chiqishi suvning dissotsiyalanishi muvozanatini buzadi va suvning yana yangi miqdorlari dissotsiyalanadi (ko‘p marotabali dissotsiatsiya). NaQ natriy ionlari katodda faqat quyidagi holatda razryadlanishi mumkin: eritmada ularning konsentratsiyasi shunday yuqori bo‘lishi kerakki, bunda ularning razryadlanish potensiali vodorod potensiali, ya’ni —0,415 v ga teng bo‘lsin, eritmada qolgan ON- NaQ bilan katod yonida ishqor hosil qiladi. Na Q QOH~→ NaOH va NaCl bilan birgalikda vannadan chiqariladi va tozalanadi. Anodda Sl razryadlanib, С 1 2 gazi hosil bo‘ladi. 2С l - -2е~→2С1 2С1 → С1 2 (anod jarayoni) Anodlar inert va faol bo‘lishi mumkin. Faol anodlar elektroliz vaqtida oksidlanadi, inert anodlar o‘zgarmaydi. Inert anodlarga grafit, ko‘mir, platinadan yasalgan elektrodlar kiradi. Elektroliz natijasida olinadigan mahsulotlar toza bo‘lishi uchun katod va anod oraliqlarini ajratish kerak. Buning uchun diafragma qo‘llaniladi va filtrlovchi vertikal diafragmali elektrolizyorlar ishlatiladi. Elektrolizyorning anod sohasiga nay orqali uzluksiz osh tuzining konsentrlangan eritmasi (305 —310gg‘l) kiritiladi. Elektrolit doimiy ravishda anod sohasidan diafragma teshiklari (kovaklari) orqali katod sohaga o‘tib boradi. Katod sohasidagi vanna tubidagi nay orqali ishqor va parchalanmagan osh tuzidan iborat bo‘lgan suyuqlik chiqarilib turadi. NaOH mikdori 100-300 gg‘l, NaCl-180-200 gg‘l. Gorizontal diafragmali elektroliz vannalarida hosil bo‘lgan ishqor konsentratsiyasi

120—130 gg‘l ga teng. Ishqor konsentratsiyasi yuqori (650—700 gg‘l) va sifati toza (osh tuzi bilan aralashmagan) bo‘lishi uchun suyuq katodli elektrolizyorlar qo‘llash mumkin bo‘lgan. Simob katodda ajralib chiqayotgan natriy, simob bilan amalgama hosil qiladi. Na Q Qe - QnHg→Na∙nHg (katod jarayoni va vanna tubida ishqor hosil bo‘lmaydi. Natriy amalgamasi hosil qilgan NaQ simob katodda razryadlanish potensiali -1,2 v (osh tuzining suvli eritmalarida bu potensial—2,71 v) bo‘lgani uchun u oson razryadlanadi. Hosil bo‘lgan natriy amalgamasi elektrizyorning ikkinchi qismiga yuboriladi va suv bilan reaksiyaga kirishadi. Na∙nHgQH 2 O→NaOHQnHgQH 2 ↑ Ajralib chiqqan simob nasos yordamida elektrolizyorni yuqori qismiga ko‘tariladi va katod vazifasini bajaradi. Garchan bu usulda juda toza va konsentrlangan ishqor eritmasi hosil bo‘lsa ham, uning qo‘llanilishi taqiqlab qo‘yilgan, chunki simob ekologik xavfsiz bo‘lmaydi. Dunyodagi hamma rivojlangan davlatlar ishqor ishlab chiqarishda membrana usuliga o‘tgan. Membrana usulida asbest kartonli diafragma o‘rniga issiq ishqor va xlorga chidamli bo‘lgan, ishqor ta’sirida yemirilmaydigan, ftortutgan polimerlardan yasalgan membranalar ishlatiladi. Membranalar kation almashuvchi bo‘lib, anod sohasidan katod soxasiga faqat NaQ tashib beradi, va Sl- o‘tkazmaydi. Shu sababli hosil bo‘lgan ishqor sifati yuqori bo‘ladi. Dunyoda birinchi bo‘lib Yaponiya firmalari (Asaxi kasay) bunday membranali moslamalarni ishga tushirdilar va 1983 yilga kelib osh tuzi eritmasidan ishqor, С1 2 va Н 2 ishlab chiqaradigan hamma firmalari bu usulga o‘tdi. Elektrolizyordagi diafragma vazifasini bajaruvchi parda kation almashuvchi sulfo —( —SO 3 H) va karboksil (—СООН) guruhlar tutgan ftorpoli-merlardan iborat. Ftorpolimerlarga tetraftor—etilenning sopolimerlari kiradi va ularning makromolekulalarida yuqorida keltirilgan kationalmashuvchi guruhlar tarqalgan

bo‘ladi. Kationalmashuvchi membrana pardali elektrolizyor sxemasi albomda keltirilgan. Elektrolizyorning katod va anod sohalari KAM —kation almashuvchi membrana pardasi bilan ajratilgan. Anod oraliriga NaCl ning tuyingan eritmasi (namakob) berilib, anodda Sl- ionlarini elektrokimyoviy oksidlanishi kuzatiladi. Katod oralig‘iga suv berilib, katodda suvning elektrokimyoviy qaytarilishi natijasida Н 2 va ОН - ionlari hosil bo‘ladi. Н 2 ОQе~→Н Q ОН - 2Н→Н 2 . Kation almashuvchi membrana orqali katod oralig‘iga o‘tgan NaQ bilan ON- hosil bo‘lgan ishqor eritmasi katod oralig‘idan chiqib ketadi. Ishqor konsentrlangan bo‘lib osh tuzi bilan ifloslanmagan. Sanoatda qo‘llanib kelgan asbest diafragmali qattiq katodli va suyuk katoldi (simob) elektrolizyorlarni membrana pardali elektrolizyorlar arzonligi va elektr tokini 20—35% kamroq sarf qilishi tufayli siqib chiqardi. Bundan tashqari bu texnologik jarayon ekologik zararsizligi bilan alohida muhimdir Alyuminiy ishlab chiqarish Alyuminiy xalq xo‘jaligida keng qo‘llaniladigan, aviatsiyada «qanotli metall» deb nom olgan yengil ( ρ ═1,7—3,0 гғсм 3 ) metalldir. U mustahkam, korroziyaga chidamli, elektr o‘tkazuvchanligi yuqori. Uning boshqa metallar bilan qotishmalari keng tarqalgan. Masalan, 12—14% Si tutgan qotishma silumin, 3— 5% Si, 1% Mg, Mp, 1% gacha Cr, Si, Zn tutgan qotishma dyuralyumin deyiladi va samolyotsozlik, avtomobil qurilish transporti, elektrotexnika va kimyo sanoatida ishlatiladi. Alyuminiy ishlab chiqarish uchun xomashyo sifatida alyuminiy tutgan minerallar olinadi. Bularga boksitlar, nefelinlar, alunitlar va kaolin rudalari kiradi. Nefelin rudalari katta ahamiyatga ega (Na,K) 2 O∙Al 2 O 3 ∙2SiO 2 , tarkibida 30-45% А 1 2 О 3 , 40-45% SiO 2 , 12-15% Na 2 O, 5-7% К 2 О mavjud. O‘zbekistonda boksitlar Qizilqum, Nurota va Janubiy Farg‘onada, alunitlar Angren kaolin—ko‘mir konida joylashgan. Rudali xomashyolardan toza А 1 2 Оз

ajratib olinadi. Boksitlar 40—67% А 1 2 О 3 tutadi, va uni ajratib olish uchun 3 guruh usullar mavjud: ishqoriy, kislotali, termik. Bulardan eng keng tarqalgan ishqoriy usul. Bu usulning ho‘l va quruq turlari mavjud. Ho‘l usulda maydalangan ruda natriy ishqorining suvli eritmasi bilan ishlanadi. Al(OH) 3 QNaOH═NaA1 О 2 Q2H 2 О Hosil bo‘lgan natriy alyuminat gidrolizlanadi. NaA1 О 2 Q2H 2 О ═NaOHQAl( ОН ) 3 Hosil bo‘lgan А 1( ОН ) 3 cho‘kmasi 1200° С haroratda qizdiriladi va toza А 1 2 О 3 hosil bo‘ladi. 2 А 1( ОН ) 3 → А 1 2 О 3 Q ЗН 2 О Qypyq usulda esa ruda soda bilan qizdiriladi va bunda natriy alyuminat СО 2 gazi bilan ishlanadi. NaAlO 2 QCO 2 Q 3 H 2 O ═ Al ( OH ) 3 QNa 2 CO 3 А 1( ОН ) 3 suvsizlanib А 1 2 О 3 hosil qiladi. Kislotali usullar СО 2 miqdori ko‘p bo‘lgan rudalaridan А 1 2 О 3 ajratib olish uchun qo‘llanadi. Bunda rudaga mineral kislotalarning eritmalari ta’sir ettiriladi. Kislotalar sifatida sulfat, sulfit, xlorid, nitrat kislotalar olinadi. 2 А 1( ОН ) 3 → А 1 2 О 3 Q ЗН 2 О Sanoatda metallik alyuminiy giltuproq А 1 2 О 3 kriolitning Na 3 AlF 6 suyuqlanmasida eritiladi va eritma elektrolizlanadi. Ma’lumki А 1 2 О 3 ва 85% Na 3 AlF 6 dan iborat aralashma 950-980° С da suyuqlanadi. Tok kuchlanishi 50—10 v, tok kuchi 10000—60000 a. Fedotyev bo‘yicha elektroliz jarayoni quyidagi sxema bo‘yicha boradi. Giltuproq kriolitda eriganda А 1 2 О 3 dissotsillanadi: А 1 2 О 3 → А 1 3Q Q А 1 О 3 3- Musbat zaryadlangan Al 3Q kationlari katod tomonga siljiydi va razryadlanib metallik alyuminiy hosil qiladi. А 1 3Q Q3 е - → А 1 о Manfiy zaryadlangan А 1 О 3 3- anionlari razryadlanib kislorod hosil qiladi. 2AlO 3 3— 6e - →Al 2 O 3 Q3 ғ 2O 2

Kislorod o‘z navbatida anod materiali—ko‘mir bilan reaksiyaga kirishib uni oksidlaydi. С Q О 2 → СО 2 Shuning uchun anodlar yangilanib turiladi. Hosil bo‘lgan alyuminiy kriolitdan og‘ir bo‘lganligi uchun vanna tubiga cho‘kadi va 2—4 sutka vaqt ichida 1 marta- chiqarilib olinadi. 1 t alyuminiy olish uchun kerak bo‘lgan dastlabki xomashyo: giltuproq; 1,9—2,0 t kriolit 60—70 kg alyuminiy ftorid 10—30 kg ko‘mir anodlari 0,7—0,8 t elektr energiyasi 18000 — 22000 kvtg‘s Alyuminiy qayta eritilib mexanik aralashmalardan tozalanadi. Elektroliz vannalari ichki qismlari ko‘mir yoki grafit bloklardan ishlangan. Sirt tarafdan izolyatsiyalangan va temir qatlamlar bilan ta’minlangan. Vannaning ko‘mir tubi va uni qoplab turuvchi suyuq alyuminiy qatlami katod vazifasini bajaradi. Buning ustida elektrolit eritmasi (20—40 sm chukurlikda) joylashtiriladi va ichiga ko‘mir yoki grafit anodlari botirilib qo‘yiladi. Qayta eritilgan alyuminiyni erigan temir va kremniy (0,2—0,5%) dan tozalash uchun uni elektrolitik rafinatsiyalaydilar va juda toza metall (99,99% A1) olinadi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RUYXATI 1.Мухленов И.П. Практикум по обќей химической технологии. М:Вўсшая школа, 1973. 2. Атрошенко В.И. Курс технологии связанного азота М:Л: Химия 1968. 3. Атрошенко В.И. Технология связанного азота М-Л. Госхим изд. 4. Позин М.Е. Руководство к практическим занятиям по технологии неоргонические вешеств. Л.: Химия 1980. 5. Позин М.Е. Технология минералнœх удобрений и солей. М.: Госхимиздат 1957. 6. Позин М.Е. Технология минералнœх солей. М.: Госхимиздат 1961. 7. Мухленов И.П. Практикум по общей химической технологии. М:Высшая школа, 1973. 8. Атрошенко В.И. Курс технологии связанного азота М:Л: Химия 1968. 9. Атрошенко В.И. Технология связанного азота М-Л. Госхим изд. 10. Амелин А.Г. Производство серной кислотœ.М.Л. химия.1967. 11. Вольфкович С.И. Общая химическая технология М.Л.Госхимиздательство. 1963. 12. Фейхсфель В.О. Рубан В.Л. Лабораторный практикум по технологии основного органического синтеза М:Л. Химия. 1966. 13. Ю. М. Бутт, В.В. Тимашев и другие «Практикум по химической технологии вяжуќих материалов»

Похожие

Elеktrokimyoviy jarayonlar

Kimyoviy tехnоlоgik jarayonlar

Eritmalar. Elektrokimyoviy jarayonlar

Tabiiy suv havzalaridagi kimyoviy jarayonlar

Neftni qayta ishlashda gidrogenlash jarayonlar