Шахсий мусобақа даври - Физическая культура - Рефераты

Шахсий мусобақа даври

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

102.5 KB

Шахсий мусобақа даври Режа: 1. Машғулот йўналишининг ўзгариши. 2. Восита ва методлар составидаги ўзгаришлар. 3. Юкламалар динамикасининг хусусиятлари.

Мусобақа даврининг структураси оддий ва мураккаб бўлиши мумкин. Биринчи ҳолда у асосий бир турдаги микроцикллардан - мусобақа ва юклама ташлаш микроциклларидан иборат бўлади. Иккинчи ҳолда эса, 4 - 6 ҳафталик махсус оралиқ босқич билан бир-биридан ажралган иккита (баъзан ундан ҳам кўп) мусобақа босқичларидан иборат бўлади. У ёки бу структурадан фойдаланиш спорт турларининг хусусиятларига, мазкур спорт турида қабул қилинган мусобақалар тақвимига ва бошқа шароитларга боғлиқ, бунда бошқа ҳамма шароитлар тенг бўлса, даврнинг узунлиги ҳал қилувчи роль ўйнайди: оддий структура нисбатан унча узоқ давом этмайдиган даврга (2 - 3 ойгача), мураккаб структура эса узоқ даврга (4-5 ойлар чамаси) тўғри келади.

Машғулот йўналишининг ўзгариши . Спорт формасига кириб олингандан кейин, уни бутун масъулиятли мусобақалар давомида сақлаб туриш ва спорт ютуқларига эришишга айлантириш вазифаси пайдо бўлади. Юқорида айтганимиздек, спорт формаси - бу фақат ҳолатгина эмас, балки жараён ҳамдир - спортда ютуқларга эришишга тайёр эканликни кўрсатувчи барча фазилат, малака, маҳоратларни узлуксиз такомиллаштириб борувчи жараён ҳамдир. Спорт формасини сақлаб туриш даврида навбатдаги мусобақаларнинг специфик шарт - шароитларига мослашиш зарурияти муносабати билан унинг айрим компонентлари анча сезиларли ўзгаришларга дуч келиши мумкин. Бироқ, бу даврда тубдан ўзгаришлар қилиб бўлмайди, чунки улар спорт формасини йўқолишига олиб келган ва шу билан

мусобақаларда муваф - фақиятли қатнашиш имкониятидан маҳрум этган бўлур эди. Жисмоний тайёргарлик мусобақа даврида энг кўп куч - ғайрат талаб қиладиган кучланишларга бевосита функционал тайёргарлик характерига эга бўлади (мазкур цикл учун) махсус машқ билан чиниққанликнинг максимал даражасига эришишга, уни ана шу даражада сақлаб туришга ва қўлга киритилган умумий машқ кўрганликни қувватлаб туришга қаратилган бўлади. Спорт - техника ва тактик тайёргарлик ҳаракат фаолиятининг танланган формаларини имкон борича юқори поғонада такомил - лаштиришни таъминлайди. Бу, бир томондан, илгари ўзлашти - рилган малака ва маҳоратларнинг мустаҳкамланишини назарда тутса, иккинчи томондан вариативликни, ҳаракат координа - циясининг ниҳоятда нозир

силлиқлаш, тактик тафаккурни ривож - лантириш ва махсус билимларни чуқурлаштириш асосида спорт курашининг турли шароитларида ярайдиган бўлишликни орт - тиради. Маънавий - ирода тайёргарлиги мусобақалар даврида мусо - бақаларга бевосита психологик жиҳатдан тайёр бўлиш, спортчини жисмоний ва руҳий куч - қувватни олий даражада намоён этишга сафарбар этишда алоҳида аҳамият касб этади. Шу билан бирга эҳ - тимол тутилган спорт мағлубиятларига тўғри муносабатда бўлишни ва ижобий эмоционал ҳолатни сақлаб қолишни таъминлаш ҳам ғоят муҳимдир. Агар мусобақа даври узоқ давом этадиган бўлса, у ҳолда машғулот спорт формасининг пойдеворини кенгайтириш билан боғлиқ бўлган қўшимча функцияни адо этади. Бундай ҳолда

учрайдиган оралиқ босқичлар маълум маънода тайёрлов даврини эслатади. Восита ва методлар составидаги ўзгаришлар. Умумий ва махсус тайёргарликнинг нисбати. Мазкур даврда спорт мусобақалари янада такомил топишнинг энг муҳим воситаси ва методи хисобланади. Мусобақа шароити ҳамда мусобақа жараёни - нинг ўзи юзага келтирадиган алоҳида физиологик ва эмоционал фон машғулотлар жараёнида кўринмайдиган заҳиралар ҳисобига жисмоний машқларнинг таъсирини оширади ва организм функци - онал имкониятлари олий даражада намоён бўлишига кўмаклашади. Шу билан бирга мусобақалар ирода тарбияси ҳамда спорт махоратини такомиллаштириш жараёнида мислсиз катта рол ь ўйнайди. Булар бари спорт формаси даврида мусобақалардан фақат спорт имкониятларини ишга солиш воситаси сифатидагина эмас, балки янада олға

боришнинг энг таъсирчан фактори сифатида ҳам кенг фойдаланиш кераклигини таъкидлайди. Мусобақалар миқдори албатта спорт турларининг хусусияти ва спортчиларнинг малакасига боғлиқ. Масалан, спортнинг тезкор- кучлилик талаб қиладиган кўпчилик турларида ҳамда спорт ўйинларида юқори малакали спортчилар деярли бутун мусобақа даврида ҳар хафтада мусобақалаша олсалар, ҳоят зўр чидамлилик талаб этадиган спорт турлари, шунингдек, спортдаги яккама - якка курашувлар ва кўпкурашлар учун мусобақанинг бундай режими тўғри келмайди. Бироқ мусобақаларнинг умумий сони, фақат спортнинг танланган турларидагина эмас, қўшимча турларида ҳам хамиша спортчининг жисмоний ва ирода сифатларини эффектив суратда тарбиялаш, унинг маҳоратини ошириш учун етарли бўлиши керак.

Жадвалга қараб кучли спортчиларнинг амалий фаолиятида мусобақаларнинг аҳамияти хақида бир оз тасаввурга эга бўлиш мумкин. Унда бутун йил давомида мусобақаларнинг умумий сони (спортнинг танланган ва қўшимча турларида, агар спортчи кейингиларидан фойдаланган бўлса) келтирилган. Мусобақалар - нинг бир қисми (тахминан 10-20 фоизгача) тайёрлов даврининг иккинчи босқичига, қолганлари мусобақа даврига тўғри келади. Жадвалда ўқув чамалашлари ва бошқа норасмий характердаги мусобақаларнинг, шунингдек, спортнинг айрим турларида бир мусобақада 10 ва ундан ортиқ, бир йилда эса 100 ва ундан ортиқ мартага етадиган мусобақа уринишлари (стартлари) нинг сони кўрсатилмаганини хисобга олмоқ лозим. Шу жадвалнинг ўзидан (охирги графасидан) кўриниб турибдики, спортчи ўзининг имкониятларини рекорд натижаларда

кўрсатишдан аввал машғулотнинг ҳар бир циклида спорт кура - шининг реал шароитларида бутун бир серия синовлардан ўтиб чиқар экан. Бундай « мактаб » ни ўтиш учун фақат танланган спорт турида эмас, балки мустақил ёки яқин (мазкур спорт турига нисбатан) машқлардан хам мусобақалашадилар: кўпкурашчилар кўпкурашнинг айрим турларида чиқадилар, югурувчи, велосипедчи, чангичилар асосий турга яқин турли масофаларда мусобақалаша - дилар ва шунга ўхшаш. Бу танланган спорт туридаги мусобақалар оралиқда катта интерваллар талаб этадиган жойларда, айниқса, муҳимдир. Интервалларни шундай қўшимча мусобақалар билан тўлдириб, машғулот самарасини анча оширишга эришилади. Бунда мусобақаларнинг уммий сони анча салмоқли даражада ортади (масалан, чанғичиларда ва хатто ўнкурашчи

енгил атлетикачиларда ҳам 2 ва ундан ортиқ мартага етади). 1 - ж адвал Баъзи энг кучли спортчилар фаолиятида бир йил мобайнида ўтказилган мусобақалар ҳамда мусобақа учун банд бўлган кунлар (ўртачамаълумотлар ва бутун сонларгача яхлитланган квадратик четга чиқишлар) Спорт турлари Яқин ва бошқа ма - шқлар бў - йича му - собақа л арда кат - нашга н спорт чи - лар фоизи Танлан ган ва бошқа машқ - лар бўйича ўтказил г ан мусоба қа- ларнин г уму - мий сони Мусобақа кунларини нг сони Мазку р мусоб ақа кунла ри жойла ш ган вақт (ойла р хисоб ида) Яхши на - тижаг а эриш ишга ча ўт- казил ган мусо ба қалар сониТанл ан маш қ лард а Яқи н ва бош . маш қ лар да

Ергил атлетика сакраш 21 28  5 24  6 5  4 7  1 14  6 Диск улоқти- риш, ядро итқитиш 59 23  3 22  6 5  4 6  1 14  7 100-200м югуриш 100 22  4 17  5 15  8 6  1 14  7 800-1500м югуриш 100 1 9  5 16  6 6  6 6  1 12  6 5-10 км югуриш 100 19  3 14  5 7  5 6  1 11  5 100-400м сузиш 100 12  2 15  4 12  6 7  1 7  3 Оғир атлетика (штангачи нинг классик учкураши) 7  2 7  2 - 6  3 4  3 Спортчи фақат танланган машқда мусобақалашаётганидан ёки яна қўшимча машқларда ҳам чиқаётганидан қатъи назар, мусоба - қалар ўз аҳамияти ва йўналиш даражаси бўйича бир - бирларидан фарқ қилиниши керак. Мусобақаларнинг бир қисми хатто мусобақа

даврида ҳам тайёргарлик характерига эга бўлади ва улардан асосий, энг масъулияти мусобақаларга яқинлаштириш учун фойдаланилади. Табиийки, бу даврда мусобақа машқларининг салмоғи ортиб боради: бу махсус - тайёрлов машқларининг миқдорини қисқарти- риш ҳисобига ортиб борганидан кўра кўпрок мусобақалардан кенг фойдаланиш ҳам машғулотларда мусобақа машқларини тез - тез ба-жариб туриш натижасида содир бўлади. Махсус - тайёрлов машқ-ларининг состави бундан олдинги даврнинг охирида қандай бўлган бўлса, асосан шундалигича қолади. Умумий тайёргарлик воситаларидан фойдаланишда анча - гина ўзгаришлар юз беради. Спорт формаси турғун вақтда « салбий » таъсир этувчи хавф камаяди ва, бинобарин, машқларни кенгрок миқёсда алмаштириш имконияти пайдо бўлади. Гарчи умумий -

жисмоний тайёргарлик асосан илгари ўзлаштирилган машқлар материалидан кўрилса ҳам, бироқ машқларнинг таркиб и ва уларни алмашлаш жиҳатидан тайёрлов даврининг иккинчи босқичидагига қараганда кўпроқ хилма-хил бўлиши мумкин. Бу умумий тайёр эканлик даражасини сақлаб туриш учун қулай шароитлар яратади. Бу эса ўз навбатида махсус тайёр эканликни сақлаб туриш ва янада ривожлантириш учун хизмат қилади. Бир ҳолатдан иккинчисига ўтишлар - фаол дам олиш ёрдамида иш қобилиятини кундалик тиклаб бориш шароити ҳам енгиллашади. Мусобақа даврида даврнинг узунлиги қанчалик катта бўлса ва махсус тайёргарликнинг мазмуни қанчалик бир хил бўлса, машқларнинг хилма-хиллиги - нинг аҳамияти шунчалик катта бўлса керак. Чунки бир йўналиш - даги фаолият қўри қ ловчи тормозланишга тезроқ олиб келади ҳамда функционал имкониятларни чеклаб

қўяди. Мусобақа даврида умумий тайёргарликнинг салмоғи махсус - тайёргарлик босқичида - гига қараганда умуман паст бўлади. Агар мусобақалар даври нисбатан қисқа муддатли бўлса, умумий ва махсус тайргарликлар нисбати тахминан тайргарлик даврининг охирида қандай бўлса, шундай даражада сақланиб қолади. Агар мусобақа даври 2-3 ойдан ортиққа чўзилиб кетса, у ҳ олда бу нисбат оралиқ босқичда умумий тайёргарликнинг салмоғини бир қадар ортириш томонига ўзгариши керак. Ҳозирги мавжуд амалиётда кўпинча мутлақо бошқача манзарани кўриш мумкин: мусобақалар даври бошланиши билан умуми тайёргарликнинг салмоғи ё кескин қисқариб кетади ёки йўқ даражага тушиб кетади. Ҳозирги замон илмий қарашлари ва илғор тажриба бундай йўлни рационал эмас деб хисоблаш учун етарли асос беради.

Махсус - тайёрлов босқичида умумий тайёргарликнинг сал - моғи пасайиши машғулот қонуниятларига тўғри келади ва умумий машқ бидлан чиниққанлик даражасини йўқотишга сабаб бўлмайди (чунки биринчи босқичда ишлатилган юкламаларнинг катта ҳажми таъсир қилишда давом этади). Умумий тайёргарлик ҳажмининг бундан кейинги узоқ муддат қисқариши эса, турли адаптацион жараёнларнинг шаклланиб қолган нисбатларини булади ва спорт формасининг функционал базасини камайтиради. Шунинг учун етакчи спортчиларнинг мусобақа даврида машғулот учун ажра - тилган умумий вақтнинг 30%, баъзан хатто ундан хам ортиқ фоизни умумий тайёргарликка сарфлашлари тобора кўпаяётгани бежиз эмас. Тадқиқотлар, жумладан спортнинг тезкор - кучлилик талаб қиладиган турлари бўйича ихтисослашаётган спортчилар учун куч - қувват характеридаги

машқларнинг анчагина қисмини сақлаб қолиш зарур эканини кўрсатди (Н.Базанов, Р.Кемпбелл, В.Бара - новский ва бошқалар). Юкламалар динамикасининг хусусиятлари . Нисбатан узоқ давом этмайдиган мусобақа даврида машғулот юклама - ларининг динамикаси юқорида кўриб ўтилган тенденция - нинг якунидек бўлиб кўринади: машғулот вақтида юкламаларнинг умуми ҳажми дастлаб бир оз пасайишда давом этади ва кейин стабиллашиб қолади: специфик юкламаларнинг интенсивлиги эса (баъзи кўрсаткичлар бўйича) то максимум даражагача ўсиб боради ва ана шу даражада у ҳ ам стабиллашиб қолади. Бунда албатта, нисбатан стабиллашиш назарда тутилади. Ана шу умумий тенденция фонида ҳажм ва интенсивликнинг ўрта « тўлқинлар » ва микроцикллар доирасида тўлқинсимон тебраришлари рўй беради.

Агар мусобақа даври узоқ муддат давом этадиган бўлса, у холда бир қатор янги моментлар пайдо бўлади. Машғулот талабларининг нисбатан стабиллашишидан кейин, яна юкламалар умумий ғажмининг ўсиши ва улар интенсивлигининг бир оз камайиши содир бўлади, кейин яна ҳажмнинг қисқариши ва интенсивликнинг ортиши тенденцияси бошланади). Шундай қилиб, узоқ муддатли мусобақа даврининг оралик босқичида тайёрлов давридаги юкламалар умумий динамикасининг баъзи бир белги - лари такрорланаётгандек бўлади. Бироқ бу қисқарган масштабларда ва умумий ҳамда махсус тайёргарликнинг бошқача нисбатда содир бўлади. Юкламаларнинг бундай такрорий катта « тўлқини » нинг вази - фаси тайёрлов давридаё қ асос солинган спорт формасининг пойде - вори кенгайишидан иборат. Машғулот

юкламаларининг янгидан ортиб бориши сўниб бораётган адаптацион жараёнларини яна фаоллаштиришга ва махсус машқ билан чиниққанликни такомил - лаштиришга имкон беради. Шу билан бирга оралиқ босқичда бир холатдан иккинчи холатга ўтиш, фаол дам олиш эффектларидан анчагина кенг миқёсда фойдаланилади. Машғулотнинг мана шундай ташкил этилиши туфайли спорт формасида туришнинг жамланган муддатлари анча ортишига эришилади. Бунда спорт натижалари динамикасида, юкламалар умумий динамикасидаги асосий « тўлқин »ларнинг миқдорига қараб, бир нечта « чўққи »лар пайдо бўлади. Мусобақа даврида бундай « тўлқин » ларнинг конкрет параме - трлари ва миқдори спорт турининг хусусиятлари ва спортчиларнинг малакасига боғлиқ. Ҳ ар хафтада мусобақа ўтказиш мумкин бўлган

спорт турларида малакали спортчиларда бу « тўлқин » ларнинг сони одатда иккитадан ошмайди. Бунда махсус юкламалар бир ойлик ҳажми энг кўп деганда тайёрлов давридаги шунга мувофиқ келадиган ҳажмларнинг 75-90 фоизидан ортмаслиги лозим бўлса керак (албатта, тайёрлов давридаги ҳажмлар етарли даражада катта бўлгани кўзда тутилади). Оралиқ босқичда ҳажмлар ортиқ бўлиши ҳам, пасатирилган бўлиши ҳам бирдек бефойдадир. Тўғри, келти - рилган рақамларни мутлақо умумий норма деб бўлмайди. Бироқ кўп холларда маъқул келадиган чегаралар мазкур рақамлардан унчалик узоқ эмас, деб хисоблаш мумкин. Мусобақа давридаги юкламаларнинг « тўлқин » лари ҳажм ва интенсивлик жиҳатидан бир-бирига айниқса лойиқ бўлиши керак. Бунда умумий ҳажмнинг ортиши махсус машқлар интенсив - лигининг узоқ муддат пасайиб

кетишига олиб келмайдиган меъёрда бўлсагина тўғри бўлади. Ҳажмни ошира бориш босқичи мусо - бақалар ўртасидаги танаффуслар вақтига ёки ҳар холда унчалик масъулиятли бўлмаган мусобақаларга тўғри келгани муъқул. Чунки бундай босқич спорт кўрсаткичлари вақтинча ўсмай қолиши ёки пасайиши билан боғлиқ бўлиши мумкин. Мусобақа давридаги юкламалар динамикасининг айрим хусусиятлари, юқорида айтилганлардан ташқари қуйидаги шарт - шароитларга ҳам боғлиқ: 1) юкламаларнинг бир хафталик динамикасида спорт мусобақалари кўп холларда асосий пунктлар хисобланади: 2) спорт мусобақалари шунга ўхшаган машғулот юкламаларига қараганда анча кескин таъсир кўрсатиши билан характерланади: улар организмда анча сезиларли биологик

ўзгаришлар пайдо қилади ҳамда тиклаш жараёнлари вақтини анча узайтиради. 3) м ашқ билан чиниққанлик ўса боргани сари специфик юкламаларнинг айрим функционал системаларга таъсири ҳам ортади. Бу қўлга киритилган машқ билан чиниққанлик даражасини машқ билан чиниққанликка эришишда ишлатилган юкламаларага қараганда камроқ юкламалар воситасида сақлаб туришга имкон беради. Бироқ бу нисбатан катта бўлмаган (бир неча хафта масштабидаги) вақт оралигидагина тўғри бўлади. Машқ билан чиниққанликни узоқ вақт сақлаб турилганда эса, уни янада юксалтиришдан ташқари, нисбатан кичик юкламаларни катта ва максимал юкламаларга алмашлаб туриш зарур бўлиб қолади. Булар бари юкламаларнинг ҳ афталик динамикасида ва микроцикллар структурасида ўз ифодасини топади. Бунда ўрта « тўлқин »

ларнинг интерваллар ва масъулиятли мусобақалар билан ўзаро нисбати шундай бўладики, бу навбатдаги масъулиятли мусобақаларгача интенсивликнинг муайян кўрсаткичлари сақлана боргани ёхуд ўса боргани холда юкламаларнинг хафталик хажмини олдиндан камайтиришга имкон беради (мумкин бўлган вариант - лардан бири расмда тасвирланган). Юкламалар умумий ҳажмини ошириш учун ажратилган хафталар сони билан ҳажм қисқариши содир бўладиган хафталар ўртасидаги нисбат мусобақа даврининг босқичига, мусобақалар тақвимига, тайёрлов даврида қўлга киритилган ҳажмнинг каттали - гига ва бошқа шарт-шароитларга қараб, турлича бўлиши мумкин. Амалда 3:2, 2:2, 1:2 ва бошқа тартибдаги нисбатлар учраб туради. Махсус тадқиқотлар у ёки бу конкрет шароитда қандай нисбат оптимал бўлишини кўрсатиб

бориши керак. Бироқ принцип аниқ: ҳ афталар юкламалар ҳажми ортиши ва камайиши шундай нисбатда бўлиши керакки, навбатдаги асосий мусобақа бошланади - ган вақтга келиб спортчи юксак функционал имкониятларга эри - шибгина қолмай, балки уларни айни мана шу моментда максимал даражада ишга сола оладиган ҳам бўлсин. Кўмакчи характердаги яқинлаштирувчи ва бошқа мусобақалар юкламаларнинг бир ҳ афталик ҳажми пасайиши фонида ҳам, ўсиб бораётган шароитда ҳам ўтказилиши мумкин. Микроцикллар структураси. Табиийки, мусобақа давридаги микроциклларнинг асосий формаси, юқорида айтиб ўтилган мусо - бақа микроцикли бўлади. Бироқ бу ерда барча микроцикллар бир хил эмас. Асосий мусобақалар ўтадиган кунларни ўз ичига олган микроцикллар ҳ афталик юклама ҳажмининг камайиши ва машғу - лотларнинг энг кам

миқдори билан характерланади. Кўпинча мусобақалар арафасида 2-3 кун, баъзан эса ундан ҳам кўп ҳажми каттароқ юкламалардан холи қилинади. Бу вақт, асосан, мусобақа бошланадиган пайтгача тиклаш ва « ўта тиклаш » эффекти бўлсин учун, фаол дам олиш ва ҳажми унча катта бўлмаган разминка машғулоти учун ажратилади. Мусобақа олдидан қаторасига бир неча кун тўлиқ дам олиш одатда мақсадга мувофиқ деб ҳисобланмайди. Малакали спорт - чилар, агар улар ҳар кунги машғулотга одатланиб қолган бўлсалар (айтайлик, стайерларда бўлганидек), машғулотларни умуман тўхтатмасликлари мумкин, лекин кейинги кунлардаги бундай машғулотлар яқинлаштирувчи ҳ арактерда ўтказилиши керак. Юкламаларнинг ҳафталик ҳажми оширилган микроциклларда (айниқса, оралиқ босқичларда) машғулот кунларининг ўзи кўпа -

йиши билан характерланади. Шунга яраша юкламалар ва дам олиш режими ҳам анча тиғиз бўлади. Шу билан бирга энг кўп куч - ғайрат талаб қиладиган мусобақалар ёки оширилган машғулот юкламаси микроцикллар кетидан келадиган юклама ташлаш микроцикл - ларидан ҳам фойдаланилади. Юклама ташлаш микроциклларида тахминан 3 кундан 5 кунгача вақт асосан хилма-хил машқларга ўтиш ва машғулот шароитини ўзгартириш йўли билан таъмин этиладиган фаол дам олишга ажратилади. Бу тартибдаги ўтишлар, тажриба ҳамда врач кузатиш - ларининг маълумотларига қараганда (С.П.Летунов ва бошқалар - нинг фикрича) ўта машқ кўрганлик олдини олишнинг ва спорт фор - масини узоқ вақтгача сақлаб туришнинг энг муҳим шартларидан биридир.

Фойдаланилган адабиётлар 1. И.А.Каримов. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура.Т.1., Т, «Ўзбекистон», 1996 й. 2. И.А.Каримов. Кучли давлатдан кучли жамият сари. 1998 й. 3. Матвеев Л.П. Основы спортивной тренеровки. М.Фис, 1977. 4. Платонов В.П. Теория спорта. Киев, 1989. 5. Платонов В.П. Теория спортивных движений, Киев, 1989. 6. Юнусова Ю.М. Спорт фаолиятининг назорат асослари. Тошкент, 1994. 7. Туманян Г.С. Спортивная борьба. Отбор и планирование. -М., 1984. 8. Матвеев Л.П. Основы общей теории спорта и системы подготовки спортсменов. - М., 1999.

Похожие

Улоқтиришлар бўйича мусобақа қоидалари

Ўтиш даври

Жисмоний тарбия билан шуғулланувчиларнинг шахсий гигиенаси

Машғулот жараёнининг тузилиши

Енгил атлетикачилар тренировкасининг, тузилиши, мазмуни ва режалаштириш