Ўзбекистон Республикасининг божхона сиёсати - Экономика - Рефераты

Ўзбекистон Республикасининг божхона сиёсати

Загружено в:

26.10.2023

Скачано:

0

Размер:

105.5 KB

Ўзбекистон Республикасининг божхона сиёсати Режа: 1. Божхона сиёсатининг моҳияти 2. Божхона сиёсатини амалга ошириш йўналишлари 3. Божхона сиёсатининг асосий вазифалари ва принциплари

Божхона сиёсатининг моҳияти Ўзбекистон Республикаси суверен давлат сифатида қарор топган пайтдан бошлаб мустақил ички ва ташқи сиёсат олиб бормоқда ва халқаро даражада тенг ҳуқуқли субъект сифатида иш кўрмоқда. Минтақавий ва жаҳон даражасида қарорларни ишлаб чиқишда унинг нуқтаи-назари тобора кўпроқ ҳисобга олинмоқда. Республикамизда олиб борилаётган самарали ички ва ташқи сиёсат, унинг жаҳон ҳамжамиятида ўзининг мавқеини, давлатлараро муносабатлар йўналишларида ўзаро фойдали ҳамкорлик қилишида муҳим аҳамият касб этмоқда. Ўзбекистон Республикасининг ташқи сиёсати ички сиёсат билан тўғридантўғри алоқадордир. Мустақил ташқи сиёсат олиб бориш, кўплаб давлатлар билан ҳар томонлама ҳамкорлик қилиш, ташқи сиёсатнинг халқаро даражада тан олинган принциплари ва асосий йўналишларини амалга ошириш ички сиёсатга ижобий таъсир кўрсатади, республикадаги илғор қайта ўзгартиришларга, бозор муносабатлари ривожланишига, демократик муассасалар мустахҳамлашишига кўмаклашади. Мустақиллик қўлга киритилгандан кейин Ўзбекистан олдида биринчи марта унинг ички ва ташқи сиёсатининг ажралмас қисми бўлган ўз божхона сиёсатини мустақил ишлаб чиқиш ва олиб бориш имконияти вужудга келди. Ўзбекистон Республикаси божхона кодексининг 1-моддасида қайд этилишига кўра «Ўзбекистон Республикасида Ўзбекистон Республикаси ички ва ташқи сиёсатининг таркибий қисми ҳисобланувчи ягона божхона сиёсати амалга оширилади». Божхона сиёсатининг асосий мақсади Ўзбекистон Республикаси божхона ҳудудида самарали божхона назоратини ҳамда товарлар айирбошлашни тартибга солишни таъминлашдан, иқтисодиётнинг ривожланишини рағбатлантиришдан, ички бозорни ҳимоялашдан иборатдир.

Божхона сиёсатини ишлаб чиқиш ваколати Олий Мажлисга тегишлидир. Бу дунё давлатчилиги амалиётига тўлиқ мувофиқ келади. Ушбу амалиётга мувофиқ, давлат сиёсатини белгилаш ҳуқуқи давлат ҳокимиятининг қонунчилик базасида мустаҳкамланган. Божхона сиёсатига умумий раҳбарликни Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси амалга оширади. Божхона сиёсати - бозор муносабатлари шаклланиши шароитида сиёсий ва ижтимоий-иқтисодий ислоҳотларни динамик амалга ошириш мақсадида мамлакат ичида ва ташқи иқтисодий манфаатларни амалга ошириш ва ҳимоя қилишга қаратилган божхона сиёсати соҳасида қонунчилик, ижроия ва назорат қилиш тусидага чора-тадбирлар тизимидир. Бу Ўзбекистон божхона сиёсатининг энг умумий таърифидир. Ушбу таърифни аниқлаштириш учун давлат ички ва ташқи сиёсатининг таркибий қисми сифатида божхона сиёсатини кўриб чиқамиз. Божхона сиёсати билан давлатнинг ички ва ташқи сиёсати ўзаро боғлиқлиги яққол кўриниб туради. Биринчидан, божхона сиёсати давдат ички иқтисодий сиёсатининг таркибий элементи ҳисобланади. Бозор иқтисодиётига ўтиш шароитида у янги иқтисодий уклад шаклланишининг муҳим омили, иқтисодий ҳаётнинг бозор муносабатларига монанд илғор шаклларини барпо қилишнинг воситаси ҳисобланади. Божхона сиёсати бож тарифлари ёрдамида на тарифларсиз бошқариш воситаларидан фойдаланиб, ички иқтисодий сиёсатнинг қуйидаги бир қанча асосий вазифаларини ҳал этишга қаратилади: − миллий иқтисодиётнинг ҳар томонлама ривожланишини рағатлантириш; − ички бозорни ҳимоя қилиш; − таркибий қайта ўзгартиришлар амалга оширилишига кўмаклашиш; − бюджетнинг даромад қисмини шакллантириш. Божхона воситалари - ҳуқуқий, бож тарифлари, ташкилий, божхона назорати ва бошқа воситаларнинг аҳамиятини пасайтириб кўрсатиш ва уларга бўлган эътиборни сусайтириш мамлакат иқгисодий манфаатларига

жиддий зарар етказиши ва сиёсий, иқтисодий ҳамда ижтимоий ислоҳотлар йўлидаги ҳаракатга тўсқинлик қилиши мумкин. Иккинчидан, божхона сиёсати ички сиёсатнинг таркибий қисми сифатида ўз хусусиятига кўра давлат манфаатларини, корхоналар, тадбиркорлар, фуқароларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилувчи ҳуқуқни муҳофаза қилиш органи ҳисобланади. У ички бозорга ташқаридан бузғунчи унсурлар кириб келишидан ҳимоя қилишга даъват этилгандир. Божхома сиёсатининг ҳуқуқий мудофаза қилувчи функцияси божхона назорати воситаларидан самарали фойдаланишга асосланади. Бундай воситаларга қуйидагилар киради: − божхона назорати мақсадида божхона назорати зоналарини ташкил этиш, божхона назоратига кўмаклашиш ва уни амалга ошириш учун мутахассислар ва экспертларни жалб қилиш; − божхона органларининг мансабдор шахслари томонидан божхона мақсадлари учун зарур бўлган ҳужжатлар ва маълумотларнинг текширилиши; − товарлар ва транспорт воситаларини кўздан кечириш, шахсий буюмларни кўздан кечириш, ҳисоб-китоб тизимини текшириш, вақтинча юк сақланадиган омборлар ва жойлар ҳудудини, божхона омборларини кўздан кечириш; − божхона назоратининг танлаб текшириш принципини қўллаш, ғайриқонуний зарар етказилишига йул қўймаслик. Учинчидан, божхона сиёсати Ўзбекистон ташқи сиёсатининг ажралмас қисми сифатида давлатимизнинг ташқи иқтисодий манфаатларини таъминлаш ва амалга ошириш мақсадларига хизмат қилади, унинг ташқи иқтисодий фаолиятини амалга оширишнинг асосий воситаларидан биридир. Самарали божхона сиёсати миллий иқтисодиётни жаҳон бозори конъюнктурасининг кескин ўзгаришларидан ҳимоя қилишга, унинг жаҳон хўжалигига қўшилишига фаол кўмаклашишга даъват этилгандир.

Ўзбекистоннинг божхона иши соҳасида ҳамкорликда қатнашиши ушбу йўналишдаги жуда муҳим қадам ҳисобланади. Ўзбекистон Республикасининг божхона сиёсати жаҳондаги сиёсий ва ижтимоии-иқтисодии шарт-шароитлар нисбатан тез ўзгараётганлигини ҳисобга олиб, динамик, ҳаракатчан, мослашувчан бўлишга, айни вақтда Ўзбекистон Республикаси жаҳон хўжалигига қўшилаётган бир шароитда гап иқтисодий суверенитет, ватан иқтисодиётини рағбатлантириш, мамлакатнинг туб манфаатларига риоя қилиш тўғрисида борар экан, етарлича барқарор бўлишга даъват этилгандир. Бунга божхона сиёсати ўз ривожланишининг умумий асосланган концеппиясига таянгандагина эришиш мумкин. Божхона сиёсати тамойили уч элементга асосланади. 1. Иқтисодиётдаги аҳволни таҳлил қилиш. Оқилона божхона сиёсати ана шундан бошланади. Таҳлил макродаражада - мамлакат иқтисодиётининг аҳволи, унинг бюджетга, тўлов баланси ва бошқа макроиқтисодий кўрсаткичларни ўрганиш, аниқ, бозорлар даражасида эса, талаб ва таклиф нисбатини, миллий ва хорижий таклифни, товарларнинг сифат тавсифини, рақобатни ва жазоларни ўрганиш асосида амалга оширилади. Таҳлил давомида ҳал этилмаган муаммолар аниқланади, уларни ҳал этиш, салбий ҳодисаларни бартараф этиш ёки бартараф этмасликнинг муқобил оқибатлари баҳоланади. 2. Мақсадларни таҳлил қилиш. У барча имкониятларни аниқлашдан, яъни мақсадларни умумлаштиришдан бошланади, сўнгра ҳар бир мақсаднинг хусусияти аниқланади. Ушбу мақсадлар дастлабки, бевосита ёки пировард, миқдорли ёки сифатли, қисқа муддатли ёки ўрта муддатли мақсадлар бўлинади. Айрим мақсадларга бир вақтнинг ўзида турлича тавсифлар берилиши мумкин. Бундай ҳолда замонавий вазиятдан келиб чиққан ҳолда уларнинг асосийларини кўрсатиш зарур. Мақсадлар шунингдек уларнинг иқтисодиётга таъсир кўрсатиш кўламлари ва харажатларнинг миқдор кўрсаткичлари, институционал, молиявий ва кадрлар таъминоти,

имкониятлари бўйича ҳам фарқланади. Сўнгра мақсадлар ўртасидаги ўзаро муносабатлар аниқланади, улар уйғун, бетараф ёки низоли бўлиши мумкин. 3. Божхона орқали тартибга солиш воситалари қўлланишини таҳлил қилиш. Божхона сиёсати концепциясини ишлаб чиқишда айрим тартибга солувчи воситалар қўлланилиши шартларини, айрим воситаларнинг биргаликда қўлланилиши даражасини, уларнинг мақсадга мувофиқлигини, уларни қўллашдан кўриладиган қўшимча самараларни, тартибга солиш воситалари самарадорлигини ва уларни зарурлигининг етарлича асосланганлигини аниқлаш муҳимдир. Божхона орқали тартибга солишда бир-бирини тўлдирувчи, бироқ, турлича асосга эга бўлган воситалар гуруҳидан - маъмурий ва иқтисодий воситалардан фойдаланилади. Маъмурий воситалар ҳукумат томонидан қабул қилинадиган қарорларга асосланади, улар молиявий рағбатлантириш чора-тадбирлари, моддий манфаатдорлик ёки тартибга солувчи органларнинг жазо жарималари билан боғлиқ бўлмайди, яъни улар товарлар ва сармоя айланишининг иқтисодий шарт-шароитларини эмас, балки улар ҳаракатининг ташқи имкониятини белгилайди. Тартибга солишнинг классик маъмурий воситалари уч турга бўлинади: тақиқлаш, рухсат бериш ва мажбурлаш. Масалан, давлат органлари у ёки бу товар (қурол-яроғ, алкогол, дори-дармонлар) импортини таъқиқлаши, ташқи иқтисодий фаолият қатнашчиларини божхона назоратидан ўтишга мажбур қилиши мумкин ва бошқалар. Таъқиқлаш, рухсат бериш ва мажбур қилиш лицензия берилиши ёки уни бериш рад этилиши, қонунлар ва қонунлар асосида ҳужжатлар қабул қилиниши орқали амалга оширилади. Тартибга солишнинг тарифсиз усуллари маъмурий усуллар ҳисобланади. Уларга қуйидагилар киради: − ташқи иқтисодий битимларни лицензиялаш ва квоталаш; − товарлар мамлакат ҳудудига олиб кириш ёки чиқишга доир бўлган чеклашлар;

− товарни сертификатлаш; − импорт учун тўловлар режимида мустаҳкамланган чеклашлар; − миллий таркибий, техник ва санитария талаблари оқибати ҳисобланган чеклашлар; − давлатнинг импорт операцияларида қатнашиши билан боғлиқ чеклашлар ва бошқалар. Божхона орқали тартибга солишнинг иқтсодий воситаларига энг аввало бож тарифи ҳамда экспорт ва импорт товарларига солиқ солиш тегишлидир. Улар бозор муносабатлари шаклланиши шароитида марказий ўринда туради. Ўзбекистон қонун ҳужжатлари билан назарда тутилган янги божхона тарифи халқаро нормаларга тўлиқ жавоб беради ва халқаро Конвенция томонидан жорий этилган товарларни таърифлаш ва кодлаштиришнинг уйғунлаштирилган тизимига асосланади. Ушбу ҳужжатнинг қўлланиши Ўзбекистоннинг халқаро савдо тизимида тўла ҳуқуқ билан қатнашиши учун шарт-шароитлар яратиш имконини беради. Божхона орқали тартибга солишнинг маъмурий ва иқтисодий воситалари божхона иттифоқлари ва божхона конвенцияларида қатнашиш, эркин савдо зоналари ташкил этиш, божхона назоратининг давлат органлари тармоғини барпо этиш, божхона фаолиятининг зарур қонунчилик нормаларини қабул қилиш орқали амалга оширилади. Божхона сиёсати концепцияси ишлаб чиқилиши божхона орқали тартибга солишнинг реал амалиётидан олдинда бориши керак, яъни у аниқ мақсадлар қўйилиши ва улар амалга оширилишигача иқтисодиётдаги аҳвол ўзгартиришини англанган зарурияти сифатида шакллантирилиши керак. Агар концепция давлат бошқарув аппаратининг иқтисодий-сиёсий экспериментлари жараёнида шаклланса божхона сиёсатидан орқада қолиши ҳам мумкин.

Божхона сиёсатини амалга ошириш йўналишлари Кўплаб мамлакатларнинг тадбиркорлари ўз миллий бозорларига хорижий рақобатчиларни киритмаслик мақсадида турли чора-тадбирларни қўллайдилар. Уларнинг кўзлаган манфаати хорижий рақобат бўлишига имкон бермайди, ишлаб чиқаришни доимий равишда янгилашга, чиқимларни пасайтиришга, товарлар ва хизматлар сифатини оширишга мажбур қилади. Истеъмолчиларни эса кўпроқ яхши ва арзон молларга эга бўлиш қизиқтиради, товарнинг келиб чиқиши ва уни ким ишлаб чиқариши улар учун у қадар муҳим эмас. Ушбу вазият жаҳоннинг кўплаб мамлакатларида иқтисодий ва сиёсий ихтироларнинг доимий манбаи ҳисобланади. Ҳукумат ўз иқтисодий сиёсатини шундай ишлаб чиқиши керакки, мамлакат бозорларида импорт товарлари пайдо бўлишидан ушбу мамлакат ютиб чиқиши керак. Давлат товарлар олиб кирилиши (олиб чиқилиши)ни чеклаши ёки аксинча рагбатлантиришига боғлиқ равишда иқтисодий ва божхона сиёсатининг тўртта асосий тури фарқданади. 1. Қисман чеклашлар сиёсати ички бозорга товарларнинг муайян турлари, масалан, мамлакат мафкураси ва аҳолининг турмуш тарзига зид бўлган кино ва видео маҳсулотлари, босма нашрлар кириб келишига йўл қўймаслик мақсадида ўтказилади. 2. Протекционизм сиёсати ички бозорни хорижий рақобатдан ҳимоя қилиш. Одатда, у экспорт ишлаб чиқаришни у ёки бу даражада импортнинг ўрнини босишни рағбатлантириш билан бирга қўшиб олиб борилади. Башарти, миллий ишлаб чиқариш рақобатга бардошли бўлмаса, тадбиркорлик тузилмаларининг қистови билам давлат томонидан қабул қилинади. Протекционизм – миллий товар ишлаб чиқарувчиларига алоҳида имтиёзли шароитлар яратиб беришдир, бу эса миллий иқтисодиётда турлича оқибатлар олиб келиши мумкин.

Бир томондан, импортнинг чекланиши истеъмолчиларга ва умуман мамлакатга зарар етказади, чунки халқаро меҳнат тақсимоти афзалликларидан фойдаланилмайди. Юқори божлар солиниши орқали миллий ишлаб чиқарувчиларга вужудга келтириладиган имтиёзли шартлар технологик жиҳатдан эскирган ишлаб чиқариш консервация қилинишига олиб келиши мумкин (монополия самараси). Иккинчи томондан, хорижий рақобатчиларга қарши протекционистик чоралар кўрилишида маҳаллий тадбиркорларни ҳимоя қилиш миллий компаниялар ва фирмалар шаклланиши пайтида жуда зарурдир. Бу хўжалик юритишнинг янги шаклларига ўзини сақлаб қолиш, куч тўплаш имконини беради. Мисол учун, япон автомобилсозлигининг шиддатли муваффақияти кўп жиҳатдан ҳукумат ҳозир машҳур бўлган «Мазда», «Ниссан», «Тойота» фирмалари қарор топиши шароитида ўтказган протекционизм сиёсати билан изоҳланади. 1932 йилда ҳукумат ҳали унча ўзини тутиб олмаган автокомпанияларни автомобил индустриясининг америкалик гигантлардан ҳимоя қилиш учун хорижий машиналар ва эхтиёт қисмлар импортига доир божларни кескин оширди. Бу мамлакатнинг узоқ муддатли иқтисодий манфаатлари билан унинг фуқаролари айрим гуруҳлари манфаатлари ўртасидаги зиддиятга классик мисол бўла олади. Агар халқаро савдодан ва халқаро меҳнат тақсимотида қатнашишдан бугун мамлакат деярли ҳамма вақт ютиб чиқса, унинг фуқароларининг айрим гуруҳлари бундан зарар кўриши мумкин ва улар «миллий иқтисодиёт»ни ҳимоя қилишни талаб қиладилар. Мазкур муаммо, агар арзон ва сифатли хорижий маҳсулотга эшик очиб қўйиладиган бўлса, кўплаб тармоқлар ички бозорда импорт товарлар билан рақобатлаша олмайдиган МДҲда жуда кескин бўлиб турибди. Бунда кўплаб корхоналар синади ва ёпилади, уларда ишлаганлар эса яшаш учун бошқа имкон қидиришади. Масалан, 1992 йилдаёқ Эстониядан импорт қилинган гўшт Россиянинг маҳаллий фермалари маҳсулотидан арзон бўлган вазият

вужудга келди (айниқса Эстонияга қўшни бўлган Псков вилоятидагилар учун). Россия шаҳарлари аҳолиси учун импорт гўшти истеъмол қилиш фойдали бўлган бўлур эди, бироқ у ҳолда Россия чорвачилиги ўз товари сотиладиган бозордан маҳрум бўларди ва ўз харажатларини тезликда пасайтириш имконига эга бўлмаганлиги сабабли хонавайрон бўларди. Шунга ўхшаш вазият енгил ва озиқ-овқат саноати, маиший электротехника ва бошқа тармоқдар учун ҳам реалдир. МДҲ бозори давлат томонидан тартибга солиш, энг аввало божлар (тарифлар) билан тартибга солиш чора-тадбирлари ёрдамида импорт товарлари кенг кириб келишидан узоқ вақт қўриқланиши эҳтимоли мавжуд. Протекционизм сиёсати ривожланаётган мамлакатларда айниқса кенг қўлланилади. Ундан таркибий ўзгартиришларни амалга оширишда, импортнинг ўрнини босиш мақсадида миллий саноатни қўллаб-қувватлашда фойдаланилади. 3. Эркин савдо сиёсати («фритредерлик») - ташқи савдода чеклашларни энг оз даражада камайтириш. Одатда, у бозорда етакчи мавқега эга бўлган, ўз товарларининг рақобатга бардошлилигидан хавотирда бўлмаган мамлакатлар томонидан ўтказилади. Божхона сиёсати кўп даражада олиб кирилаётган маҳсулот ички ишлаб чиқариш билан рақобатлаша олмайдиган ёки муҳим тармоқлар учун хом ашё ҳисобланган мамлакатларда ҳам эркин савдога йуналтирилган бўлади. Агар импорт ички ишлаб чиқариш билан рақобатга киришмаса, мамлакатнинг сиёсий кучлари у харидорга имкони борича арзонроқ етиб бориши ҳақидаги фикрга келишади. Ҳеч бир нарсани ҳимоя қилишнинг ҳожати бўлмаганда протекционизм ўзини оқламайди. Шунга ўхшаш хорижий ишлаб чиқариш билан рақобатлашаётган тармоқларга нисбатан тармоқ учун муҳим хом ашё ҳисобланган товар, гарчи бундан истиснолар бўлса ҳам, одатда бождан озод қилинади (ёки у жуда оз бўлади).

4. Тақчил бозорни тўлдириш сиёсати - «тескари протекционизм». Ушбу сиёсат миллий бозор ниҳоятда тақчил бўлган тақдирдагина самарали бўлади. Ушбу стратегия унсурларидан 80-йиллар охири 90-йиллар бошларида Ўзбекистонда хорижий товарларни жалб қилиш мақсадида фойдаланилди. Ишлаб чиқарувчилар ўртасидаги эски, режали алоқаларнинг барҳам топиши, янги мустақил давлатларни тушкунликка солиб қўйган ишлаб чиқаришнинг пасайиши деярли барча товар бозорларида тақчилликни келтириб чиқарди. Импорт божларининг бекор қилиниши, имтиёзли кредит бериш ва бошқа чоралар 1995 йил ўрталарига келиб тақчиллик муаммоси кун тартибидан олиб ташланишига кўмаклашди. Бирон-бир сиёсатни жорий этиш шартлари, улар барча товарлар ва бозорлар бўйича ўтказилса, қаттиқ булиши мумкин. Агар бу айрим товарлар ва бозорлар бўйича ўтказилса, шарт-шароитлар юмшоқ бўлиши мумкин. Юмшоқлик кўпчилик давлатларга ўз фаолиятида бир қанча ташқи иқтисодий стратегияларни бирга қўшиб олиб бориш имконини беради, Масалан, умумий бозор мамлакатлари бир-бирлари билан қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари савдосида протекционизмни маъқул кўришади, айни вақтда бошқа кўпчилик давлатларга нисбатан эркин савдо стратегияси танланган. АҚШ кўплаб товарлар бўйича Японияга нисбатан эркин савдо принципларини қўллайди, бироқ бу мамлакатлар ўртасида автомобилсозликда ўзаро протекпионизм мавжуддир, у кўпинча «савдо урушлари»га олиб келади. «Савдо уруши» - халқаро савдо йўлларидаги энг охирги чекловдир. У ўзида икки мамлакат ҳукуматлари томонидан уларнинг ички бозорларига бирбирларининг товарлари кириб келишини ўзаро чеклаш чоралари қабул қилинишини ифодалайди. Масалан, 1992 йил сентябрь ойида АҚШ ва Хитой мана шундай уруш ёқасига келиб қолди. ХХРнинг АҚШдан импорт қилинадиган товарлар йулига тўғридан-тўғри тақиқлар, квоталар, лицензиялар, сифат

стандартларига риоя қилишга нисбатан оширилган талаблар кўринишида белгаланадиган тўсиқларни олиб ташлашни рад этиши бунга сабаб бўлди. Агар хитойликлар АҚШ билан савдода сезиларли устунликка эришмаган бўлганларида Хитой маъмурларининг бундай ҳатти-ҳаракатига муносабат бунчалик кескин бўлмаслиги мумкин эди. 1991 йилда Хитой томони АҚШга ўзлари сотиб олганга нисбатан 12,7 млрд. долларлик кўп товар сотган. Айнан мана шу ҳолат АҚШ ҳукуматининг расмий вакилларидан бирини қуйидагича баёнот беришга мажбур қилди: «Хитой халқаро савдо тизимида тезлик билан энг муҳим мамлакатга айланмоқда. Биз бундай савдо даражасига эга бўлган мамлакатга ўз қоидалари билан ўйнаш имконини бера олмаймиз. Агар улар экспортдан фойда олишмоқчи бўлса, импортга ҳам рухсат беришлари керак». Ушбу нуқтаи назарга мувофиқ, АҚШ Хитойга ушбу мамлакатдан импорт килинадиган товарларнинг кенг доирасига (йилига салкам 4 миллиард долларлик) олгунчалик юқори божлар белгилаш ниятини эълон қилди. Бунга кўра, Хитой товарларининг нархлари Америка бозорида икки баравар ошиши керак эди. Бунга жавобан хитойлик маъмурлар бундай ҳолатда улар ҳам Америка товарларига, шу жумладан, компьютерлар, самолётлар, автомашиналар ва бошқаларга ана шу миқдорда, яъни 4 млрд. долларлик жазо тариқасидаги бож тарифлари жорий этишлари ҳақида баёнот беришди. «Савдо урушлари»нинг узоқ йиллик тажрибаси энг ривожланган мамлакатларни бунда ҳар иккала томон мағлубиятга учраяжаги, яхшиси «жанговор ҳаракатлар» бошланиб кетишига йўл қўймаслик ҳақидаги фикрга олиб келди. Бу халқаро савдода экспортни ихтиёрий чеклашни туғдирди. АҚШ ва Япония арзон япон автомобиллари экспорти туфайли доимий равишда «савдо уруши» ёқасида туради. АҚШ иқтисодиётида автомобиль саноати анъанавий равишда алоҳида ўрин тутишини ҳисобга олганда бунинг атрофида ҳиссиётлар қанчалик қайнашини тасаввур қилиш қийин эмас. Япон автомобилсозлари ўз машиналарининг АҚШга сотилиши тўлиқ тақиқланиши хавфининг олдини олиш учун ўз маҳсулотининг Америкага экспорт

қилинишига чеклаш жорий қилишга рози бўлишди, Япония ҳукумати эса Америка товарлари импортига чеклашни сусайтирди. Божхона сиёсатининг асосий вазифалари ва принциплари Ўзбекистон Республикасининг ўз мустақил божхона сиёсатини амалга ошириши Божхона кодексининг 1-моддаси 2-қисмида назарда тутилган мақсадларга эришишга қаратилган. Ҳар қандай фаолият унга аниқ ва тўғри риоя қилиш исталган натижалар бериши мумкин бўлган припципларга, яъни ушбу фаолият олдига олдиндан қўйилган мақсадларга асосланади. Мақсадларнинг ўзи эса, ўз навбатида, вазифаларда аниқлаштирилади. Бу вазифалар божхона сиёсатининг турлитуман воситаларидан фойдаланиш орқали амалга оширилади. Божхона сиёсати муайян мақсадлар, принциплар ва вазифаларни ўз ичига олувчи концепцияга асосланади. Божхона сиёсатининг асосий вазифалари қуйидагилар ҳисобланади: − миллий иқтисодиётнинг таркибий қайта қурилишига кўмаклашиш; − мамлакат иқтисодиётининг жаҳон иқтисодиётига интеграциялашуви; − бозорнинг мавжуд бўлиши учун шарт-шароитлар яратиш; − мамлакатнинг савдо ва тўлов балансини мустаҳкамлаш; − давлат бюджети даромадларининг ўсиши; − давлатнинг савдо сиёсий негизлари мустаҳкамланиши; − хорижий давлатлар ва улар иттифоқларининг камситувчи ҳатгиҳаракатларига қаршилик кўрсатиш; − корхоналар, ташкилотлар ва тадбиркорларнинг ташқи бозорга чиқишини таъминлаш. Ушбу вазифаларнинг айримларини, энг аввало, божхона сиёсатининг иқтисодиётни таркибий қайта қуришни рағбатлантиришга йўналтирилганлигини кўриб чиқамиз.

Бозор иқтисодиёти шароитида таркибий қайта қуриш рақобат таъсири остида юз бераётган сармоя ва ишчи кучининг тармоқлараро оқими асосида амалга оширилади. Кўргазмали бўлиши учун бирмунча схематик бўлган, бироқ бозор рағбатлари таъсири остида намоён бўлувчи таркибий қайта қуриш жараёнини аниқ акс эттирувчи мисолни кўриб чиқамиз. Айтайлик, қайсидир миллий иқтисодиётда икки тармоқ: фойда нормаси 8 фоизни ташкил этувчи А тармоғи ва фойда нормаси 16 фоиз булган Б тармоғи мавжуд. А тармоғи Б тармоғига қараганда кам рентабелли, чунки унда ишлаб чиқариш чиқитлари юқори. Мамлакатнинг ички бозорига ўз товарлари билан кириб келувчи хорижий рақобатчиларда эса ишлаб чиқариш чиқимлари А тармоққа нисбатан паст ва тегишлича фойда нормаси, дейлик, 16 фоиздир. Хорижий рақобатга дош беролмаган А тармоғи протекционистик чоратадбирлар белгиланиши мақсадида давлатга таъсир кўрсатиши тушунарли. Ушбу вазиятга давлат таъсирининг иккита мумкин бўлган вариантини кўриб чиқамиз. Биринчи вариант - божхона ҳимояси мавжуд эмас, савдонинг мутлақ эркинлиги режими амал қилади. Исталган инвестиция ечими фойда нормасининг энг юқори бўлишидан келиб чиқади. Б тармоғи капитал қўйилмалари учун жозибалироқ бўлади. А тармоғида реинвестиция фаолияти секинлашади, айни вақтда Б тармоғи ўзига сармояни жалб қила бошлайди. Сармоянинг оқишидан кейин иш кучининг А тармоқдан Б тармоқга кўчиши юз беради. Эркин савдо шароитларида ишлаб чиқариш ресурсларидан самаралироқ фойдаланилади. Мана шу нарса бозор шароитларида миллий иқтисодиётни таркибий қайта қуриш ҳисобланади. А тармоқ қайта қурила олмас экан, унда битта йўл қолади, яъни давлатдан импортга божхона чекловлари жорий этилишини сўраш. Бу иккинчи вариант - божхона ҳимояси режими бўлади. Бундай режим шароитида савдо эркинлиги бирмунча чекланади. Божхона тўловлари, квоталар ва божхона сиёсатининг бошқа воситалари ёрдамида импорт товар

нархи сунъий равишда оширилади. Бу эса А тармоғига, ўз навбатида маҳсулотга нархларни ошириш имконини беради. Натижада унинг рентабеллиги, айтайлик, 8 пунктга ошади, бу эса суммада 16 фоизни ташкил этади. Бир хил рентабеллик сармоя ва иш кучининг тармоқлараро кўчиши тўхтатилишини англатади. Шаклланган иқтисодий тузилманинг ўзига хос консервацияси юз беради. Бирмунча илғор Б тармоғининг ривожланишига кенглик бериш ўрнига давлат қолоқ А тармоғини сунъий равишда қўллаб- қувватлайди. Божнинг ишлаб чиқариш тузилмасига таъсирининг келтирилган назарий модели бозор муносабатлари шароитларида ташқи иқтисодий алоқаларни эркинлаштириш фойдасига яна бир далилдир. Бироқ амалиётда ҳаммаси бундай онсон эмас. Эркин савдонинг ўзаро фойдалилигига қарамай, халқаро айирбошлашни эркинлаштирил-гандан кўрилган ижобий самара ҳамкорлар ўртасида вақт жиҳатидан нотенг тақсимланади. Дастлаб бундай самарани кучли томон, сўнгра кучсиз томон олади. Ушбу вақтинчаликлар қуйидаги ҳолатлар натижаси ҳисобланади. Кучли иқтисодиётда тузилма, одатда, кўп даражада халқаро меҳнат тақсимоти талабларига мувофиқ келади, кучсиз иқтисодиётда, табиийки кам даражада мувофиқ келади. Мана шунинг учун ҳам кучли иқтисодиёт ички бозор ҳимояси сусайтирилишидан дарҳол фойда олади. Кучсиз иқдисодиёт эса қайта қуришнинг муайян даврини босиб ўтиши керак, сармоя ва ишчи кучининг тармоқлараро кўчиши фаоллашишини, тармоқ шунингдек инвестицияларнипг такрор ишлаб чиқариш ва технологик тузилмалари мақбуллашишини кутиши лозим, бу нарса сўзсиз ижтимоий муаммолар кескинлашиши билан биргаликда юз беради. Ўтиш иқтисодиётида, одатда, миллий ишлаб чиқарувчиларнинг хорижий ишлаб чиқарувчилар билан тенг ҳуқуқли рақобати учун зарур шарт- шароитлар мавжуд бўлмайди. Эркин бозор кучларининг ҳаракати маҳсулот импорти билан рақобатлашувчи миллий ишлаб чиқарувчиларнинг хонавайрон бўлишига олиб келади ҳамда иш билан таъминланишни пасайтиради, маҳсулотни пировард қайта ишловчи тармоқларни емиради ва

бу билан иқтисодиётнинг хом ашёвий йуналтирилганлигини консервациялайди. Бу таркибий қайта қуриш жараёнларини божхона сиёсати воситалари билан давлат томонидан тартибга солишни тақозо этади. Протекционистик чора-тадбирлар миллий саноатнинг мустаҳкамланишига кўмаклашади. Амалиётнинг кўрсатишича мамлакатларда протекционистик чора-тадбирларнинг вақтинча жорий этилиши ўзини оқлашини кўрсатади, чунки улар туғилиб келаётган ўз индустрияси тажриба тўплаётган ва ишлаб чиқариш чиқимлари тарифга таянмасдан импорт маҳсулот рақобатига қарши туриш имконини берувчи даражагача пасайган пайтда ушбу вақт мобайнида замонавий саноат маҳсулотлари импортини жиловлаб туради. Жаҳоннинг янги ривожланган кўпчилик мамлакатлари индустрлаштиришни протекционизмдан бошлашди ва эркин савдога аста секин ўтишди. Ушбу йўлда улар аралаш савдо режимларига эга бўлишди, яъни экспорт қилувчиларни экспорт субсидиялари орқали рағбатлантириш, мақсадли кредитлар, шунингдек ишлаб чиқариш асбоб-ускуналари ва ярим тайёр маҳсулотлар импортининг солиқлардан озод қилиниши. Айни бир вақтда улар тайёр саноат товарлари импортига 30-70 фоиз тарифлар белгилашди. Ушбу мамлакатлар ҳукуматлари, шунингдек ривожлаиишни жадаллаштиришга мақсадли ва субсидияли кредитларни танланган тармоқларга бериш, фойданинг ўсиши ва ишлаб чиқарувчи сармоя самараси мақсадларида депозитлар ва кредитлар буйича нисбатан паст фоиз ставкалари белгилаш, импортнинг ўрнини босувчи ишлаб чиқаришларни ҳимоя қилиш, амалий тадқиқотларга давлат инвестициялари, экспортга йўналтирилган тармоқлар ва корхоналарни молиявий қўллаб-қувватлаш ва уларга алоҳида устунлик бериш, ташқи бозорларни ўрганиш бўйича ташкилотларни ривожлантириш ва экспорт товарларни олдинга силжитиш орқали мунтазам равишда аралашиб туришди. Танланган товарлар бўйича экспорт бозорларини эгаллаш стратегияси сармоянинг ва кўникмаларнинг

юқори суръатларда жамланиши, рссурслардан самарали фойдаланиш ҳамда меҳнат унумдорлигининг ўсиши билан бирга қўшиб олиб борилди. Таркибий қайта қуришни амалга ошириш ва янги тармоқлар ривожланишини қўллаб-қувватлаш заруриятидан ташқари, ўтиш иқтисодиётига эга бўлган мамлакатларда импортга доир бож тарифларини тартибга солиш воситаларидан фойдаланилиши мақсадга мувофиқ келадиган бир қанча сабаблар мавжуддир. Улардан бири - бюджетни тўлдириш бўйича божхона сиёсати олдида турган вазифадир. Давлат бюджети даромади манбаи сифатида тариф ҳимоясидан фойдаланиш фойда келтириши ва ҳатто иқтисодий сиёсатнинг бошқа воситаларига нисбатан самаралироқ восита бўлиши мумкин. Аҳолининг турмуш даражаси паст бўлган ёш, мустақил давлат учун ҳукуматнинг ижтимоий эҳтиёжларни солиқлар йиғиш ҳисобига таъминлашга қодир эмаслиги асосий муаммо бўлиши мумкин. Мавритания каби камбағал мамлакат, агар юқумли касалликлар, қишлок хўжалик ерларининг мелиорацияси, бошланғич таълимни ривожлантириш, миллий мудофани мустаҳкамлаш устидан назорат каби хизматлар ҳажмини кўпайтириш имконига эга бўлса, кўпрок ижтимоий афзалликларга эга бўлади. Айни вақтда, ўтиш иқтисодиётидаги кўпчилик мамлакатларнинг маъмурий ресурслари даромад солиқларини самарали йиғишини таъминлаш учун етарлича эмас, уларда умумий солиқ маданияти паст. Ушбу мамлакатларда амал қилувчи солиқ тизими самарадорлиги, модомики ишлаб чиқариш, истеъмол, даромад ва мулкни ишончли белгилаш ва назорат қилиш имконияти ҳали йўқ экан, таъминланиши мумкин эмас. Бундай ҳолларда импорт божлари миллий ишлаб чиқарувчилар манфаатларини ҳимоя қилиш усулигина эмас, балки давлат даромадларининг ғоятда муҳим манбаига ҳам айланади. Шу сабабли кўп жиҳатдан миллий даромад даражаси паст бўлган мамлакатлар давлат бюджетининг 1/4 дан 3/5 гача қисми божлар ҳисобига таъминланади. Давлат даромадлари бож тизимига боғлиқлигининг ушбу улуши ривожланган мамлакатлар учун худди шундай кўрсаткичдан устундир. Гарчи, ёш давлатларнинг иқтисодий сиёсати

амалда баён қилинган қонуниятдан фарқланса ҳам, факт фактлигича қолади. Ушбу мамлакатларда тариф иқтисодий сиёсатнинг муқобил тадбирларига қараганда катта ижтимоий афзалликларни таъминлашга қодирдир. Ўтиш иқтисодиётига янги божлар жорий этишнинг эҳтимол тутилган оқибатларига баҳо берилар экан, импорт қийматининг қисқариши экспорт қийматининг худди шу тахлит қисқаришига олиб келишини ҳисобга олиш зарурдир. Экспорт учун ишлаб чиқаришда импорт қилинадиган хом ашё, материаллар, эҳтиёт қисмлар ва бошқалардан фойдаланилади. Импорт товарларига ва уларнинг ўрнини босувчи маҳаллий товарларга нархлар ўсишига олиб келувчи савдо тўсиқлари экспорт товарларининг ишлаб чиқариш чиқимларини оширади. Мисол сифатида нефть импортига квоталар жорий этилиши натижасида (1959-1973 йй.) АҚШга олиб келинадиган кимёвий маҳсулотлар нархининг ўсишини, шунингдек пўлат импорт қилинишига чеклашлар туфайли Америка автомобиллари нархлари ўсиши тамойилини келтириш мумкин. Бинобарин, импортни чеклаш Америка товарларининг нархга рақобатбардошлигини муайян даражада пасайтиришга ва уларни жаҳон бозоридан сиқиб чиқаришга олиб келади. Импортга чеклашлар жорий этилганда қолган мамлакатлар жавоб чоралари кўришлари мумкин. Ҳукуматлар ҳамма жойда импорт томонидан рақобатдан ҳимоялашни талаб қилувчи айрим тармоқларнинг босимига дуч келади. Агар Ўзбекистон автомобиллар импортига қаттиқ чеклашлар жорий этар экан, бошқа мамлакатлар ҳукуматларига протекционистик талабларга, айниқса республикадан автомобилларни экспорт қилишга нисбатан, қарши туриш қийинроқ бўлар эди. Жавоб чоралари Ўзбекистондан экспортнинг янада қисқаришига олиб келур эди. Ўтиш иқтисодиётига эга бўлган мамлакатларда импортга нисбатан чеклаш сиёсати учун ва унга қарши келтирилган далиллар ўз-ўзидан назарий шартшароитларга асосланади ва аниқ миқдорий баҳо бермайди. Аниқ бир мамлакат учун амалий тавсияларни ишлаб чиқиш мақсадида махсус

иқтисодий тадқиқотлар зарурдир, улар асосида ўзига хос шарт-шароитларни ва мазкур миллий хўжалик ривожланиши мақсадларини ҳисобга олувчи божхона сиёсатини кўриш мумкин. Ҳар қандай ҳолатда божхона сиёсатининг бир концепциясидан бошқасига ўтиш аста-секин амалга оширилиши керак. Божлар билан ҳимояланган тармоқларда фирмалар улар пасайтирилиши тўғрисида олдиндан огоҳлантирилса, у ҳолда капитал қўйилмалар ва иш ўринларининг қисқариши хонавайронликка олиб келмайди. Асосий сармоянинг табиий эскириши, одатдаги (бир томонлама) кадрлар қўнимсизлиги ўз-ўзидан хорижий рақобат таъсири остида ишлаб чиқаришнинг қисқаришига олиб келиши мумкин. Бошқа сўз билан айтганда, аста-секинлик барча таркибий чиқимларни йўққа чиқариши мумкин. Ўзбекистон Республикаси божхона сиёсатининг принциплари Жаҳон Божхона Ташкилоти ҳужжатларида қайд қилинган божхона сиёсатининг халқаро тажрибасига, Ўзбекистон Ресиубликаси Президенти И.А. Каримов томонидан ишлаб чиқилган Ўзбекистоннинг ташқи ва ички сиёсатининг асосий принципларига асосланади. 1. Халқаро ҳуқуқ нормаларининг ички давлат нормаларига қараганда устунлигини тан олиш принципи. Бунда божхона қонун ҳужжатларида халқаро ҳуқуқ нормаларининг ички давлат нормаларига қараганда устунлигини тан олишидан иборатдир (Ўзбекистон Республикаси божхона кодексининг 4моддасининг 3-қисми). Ўзбекистон жаҳон ҳамжамиятига қўшилар экан, ўз қиёфасини йўқотмасликка интилади, бунда халқаро ҳуқуқий нормалар ва стандартларга риоя қилишга тайёрдир. Ўзбекистон Республикасининг Бирлашган Миллатлар Ташкилотига, Жаҳон Божхона Ташкилотига ва бошқаларга аъзо бўлиб кириши Ўзбекистон халқаро ҳамжамиятнинг ажралмас қисмига айланганлигини, божхона иши соҳасида муҳим жаҳон муаммоларини ҳал қилишда фаол иштирок этиш учун катта имкониятлар очилганлигини англатади.

2. Ўзбекистон Республикасида амалга оширилаётган божхона сиёсати ягоналиги принципи. У жойларда турлича божхона сиёсати ўтказилишидан воз кечишни, Ўзбекистон Республикасининг бутун божхона ҳудудига ягона божхона сиёсати татбиқ этилишини англатади. 3. Икки томонлама ва кўп томонлама алоқалар ўрнатилиши ва ривожланиши принципи. Ушбу принцип Ўзбекистон Республикасининг божхона иши соҳасида халқаро ҳамкорликда фаол иштирок этишга интилиши орқали амалга оширилади. Ўзбекистон Республикасида божхона иши умумқабул қилинган халқаро нормалар ва амалиёт билан уйғунлашиш ва бирхиллашиш йўналишида ривожланмоқда. Ўзбекистон Республикаси халқаро ташкилотлар доирасида ҳамкорлик чуқурлашиши тарафдоридир. 4. Ўз миллий давлат маифаатлари юқорилиги шароитида ўзаро манфаатлар ва савдо енгилликларини ҳар томонлама ҳисобга олиш принципи. Айрим иқтисодий муаммоларни ҳал этиш, мустақил иқтисодий сиёсат ўтказиш ва бозор иқтисодиётига ўтиш учун чуқур ислоҳотларни амалга ошириш, иқтисодиётнинг барқарорлашуви, ривожланиш суръатлари муайян даражада ҳозирча ижтимоий-сиёсий вазиятга ва қўшни мамлакатлардаги иқтисодий вазиятга боғлиқдир. Божхона сиёсати, агар у ҳамкор давлатларнинг жорий манфаатларини ҳисобга олса, муайян муросаларга борса, ўз самарадорлигини оширади. Бироқ давлатларнинг миллий хавфсизлиги манфаатлари шубҳа остига қўйилиши керак эмас. 5. Камситмаслик принципи. Давлат ўз иқтисодий манфаатларини ҳимоя қилиш мақсадида божхона сиёсати воситалари орқали кўпинча у ёки бу миллий бозорда чеклаш чораларидан фойдаланади. Ушбу чоралар камситмаслик шаклида амалга оширилиши керак, яъни барча қатнашувчи давлатларга нисбатан ўтказилиши, айрим мамлакатларга нисбатан танлаб ўтказилмаслиги зарур.

6. Бир томонлама харакатларнинг қабул қилинмаслиги. Миллий бозорни ҳимоя қилиш бўйича қарорлар кўп томонлама маслаҳатлашувлардан кейин қабул қилиниши керак. 7. Демократизм принципи. Божхона сиёсатини ишлаб чиқишда ва уни амалга оширишда демократизм принципи божхона иши соҳасида фуқароларнинг, хўжалик субъектларининг ҳуқуқлари ҳимоя қилиниши таъминланишини тақозо этади. Божхона органлари уларга юкланган вазифаларни бажаришда жамоат тартибини ҳимоя қилиш буйича чоратадбирлар амалга оширилишига, аҳолининг ахлоқийлиги, инсоннинг ҳаёти ва соғлиғи, ҳайвонлар ва ўсимликлар муҳофазаси, атроф ва табиий муҳит ҳимояси, ташқаридан олиб кириладиган товарлардан миллий истеъмолчиларни ҳимоя қилишга кўмаклашади.

Адабиётлар : 1. Алимбоев С. ва бошқ. Солиқлар. Т.: "Меҳнат" 1999. 2. Брызгалин В. Налоги и налоговое право. М.: "Финансы и статистика". 1998. 3. Маликов Т. «Солиқлар ва солиққа тортишнинг долзарб муаммолари.» Т.: "Академия" 2002. 4. Мельник Д. Налоговый менеджмент. М.: "Анкил" 2002. 5. Вахобов А., Срожиддинова З. «Ўзбекистон Республикаси давлат бюджети». Т;2002 6. Тошмуродова Б. «Солиқлар воситасида иқтисодиётни бошқариш механизми». Т; «Янги аср авлоди» 2002. 7. Семигулова Э., Мажидов А. «Налоги и налогообложение». Учебное пособие. Т; ТИТЛП. 1999. 8. Черник Д. «Налоги в рыночней экономике» М; «Финансы». 1999. 9. Большаков С. «Финансовая политика государства и предприятия». М; «Книжный мир» 2002. 10. Караваева И. «Налоговое регулирование рыночной экономики»: Учебное пособие. М: ЮНИТИ-ДАНА, 2000 г. 11. Налоги и налогооблажение в вопросах и ответах: часть 1. Т.: ГНК 1998. 12. “Налоги и налогооблажение в Российской Федерации” (учебник для ВУЗов), М.: “Книжный мир” 1999. 13. “Налоги” Учебное пособие. (Под.ред. Д.Г Черника) М.: “Финансы и статистика”, 1998.

Похожие

Узбекистон Республикасининг божхона сиёсати ва уни шаклланиш омиллари

Инвестиция фаолияти обекти субъекти иштирокчилари ва Ўзбекистон Республикасининг инвестиция сиёсати

Халкаро савдони глобаллашуви шароитида божхона сиёсати

Ўзбекистон Республикасининг жахон хужалигига интеграциялашуви

Ўзбекистон республикасининг тикланиш ва тараққиёт жамғармаси