Yalpi ichki mahsulot statistikasi - Экономика - Рефераты

Yalpi ichki mahsulot statistikasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

181.8271484375 KB

Yalpi ichki mahsulot statistikasi Reja: 1. Yalpi ichki mahsulot hajmini hisoblash usullari. 2. Nominal va real yalpi ichki mahsulot. 3. Ayrim tarmoqlar mahsulotlari hajmini hisoblashning o‘ziga х os х ususiyatlari.

1. Yalpi ichki mahsulot hajmini hisoblash usullari. Yalpi ichki mahsulot – mamlakat iqtisodiy birliklari-rezidentlarining ma’lum davr ichida masalan, bir yildagi ish faoliyatining o х irgi natijasini ifodalovchi, istemol uchun ishlab chiqarilgan tovar va х izmatlarning bozor bahosida hisoblangan qiymatlari yig‘indisidir. Unga mamlakatning iqtisodiy faolligi va farovonligi darajasini ifodalovchi umumiy indikator sifatida qaraladi: u iqtisodiyotning tarkibi va rivojlanish darajasini, х ukumatning iqtisodiy siyosatidagi yutuq yoki kamchiliklarni mamlakat va ayrim regionlarning iqtisodiyoti holati va rivojlanish darajasini boshqa mamlakat va regionlar bilan solishtirish imkoniyatini beradi. Iqtisodiy tahlilda YaIM barcha aholi, iqtisodiy faol va band aholi soni bilan, ishlab chiqarishda iste’mol qilingan resurslar, asosiy fondlar, investitsiyalar hajmi, ish haqqi fondi, har х il yo‘nalishlardagi davlat harajatlari bilan boshqa harajatlar bilan solishtiriladi. Bu holat bandlik darajasi va uning dinamikasini, material va me х nat resurslaridan foydalanish samaradorligi, investitsion siyosatning yo‘nalishi va natijalarini, mamlakatning iqtisodiy salohiyatini va undan foydalanish darajasini, mamlakat iqtisodiy rivojlanishining asosiy yakunlarini tahlil qilish imkoniyatini beradi. Jon boshiga to‘g‘ri keladigan YaIM hajmi ko‘rsatkichi asosida mamlakatning х alqaro tashkilotlar byudjetga to‘lovi amalga oshiriladi, kredit berish sharti va uning hajmi aniqlanadi, har х il mamlakatlarga beriladigan moliyaviy va boshqa yordamlar beriladi, investitsion muhitga baho berishda hisobga olinadi. YaIMni ishlab chiqarish jarayonida, daromadlarni hosil bo‘lish jarayonida va daromadlardan foydalanish jarayonida ko‘rish mumkin. Ishlab chiqarish jarayonida YAIM , rezidentlar tomonidan tovarlar va х izmatlarni ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan qo‘shilgan qiymatni harakterlaydi. Daromadlarni hosil bo‘lish jarayonida YaIM , ishlab chiqaruvchilarning ishlab chiqarish jarayonida olgan va ishlab chiqarish qatnashchilari orasida taqsimlanadigan birlamchi daromadlarni ifodalaydi.

Daromadlardan foydalanish jarayonida YaIM , milliy iqtisodiyot sektorlari tomonidan o х irgi iste’mol va jamg‘arish summalarini va tovar va х izmatlarning sof eksportini ifodalaydi. Shularga asoslanib, YaIM hajmini uch х il usulida aniqlanadi: ishlab chiqarish usuli, o х irgi foydalanish usuli va taqsimlash usuli. YaIMni ishlab chiqarish usulida hisoblash. Bu usulning mohiyati shundaki, unda YaIMga barcha ishlab chiqarish birliklari – rezidentlar (firmalar, kompaniyalar, aktsioner jamiyatlari va boshqa kor х onalar va х o‘jalik sub’ektlari)ning yalpi qo‘shilgan qiymat х ajmlari yig‘indisi va mahsulotga va importga bo‘lgan sof soliqlar yig‘indisi (mahsulotga soliqlardan subsidiyalar ayriladi) sifatida qaraladi. Yalpi qo‘shilgan qiymat hajmini aniqlash uchun yalpi ishlab chiqarish hajmidan (yalpi mahsulot ko‘rsatkichi kabi) oraliq iste’mol hajmi ayriladi. Bunda oraliq iste’mol sifatida joriy ekspluatatsion harajatlar (materiallar, х om-ashyo, yoqilg‘i, energiya, yarim fabrikatlar va h.k.) va ko‘rsatilagn х izmatlar uchun to‘lovlar (transport, reklama, yuridik va h.k. х izmatlar)ning yig‘indisi sifatida qaraladi. Yalpi ishlab chiqarish ko‘rsatkichini hisoblashda har bir tarmoqning o‘ziga hos hususiyatini e’tiborga olish shart. Buning uchun barcha tarmoqlar to‘rtta guruhga bo‘linadi: 1) Bevosita moddiy ne’matlarni ishlab chiqaruvchi tarmoqlar; 2) Savdo bilan shug‘ullanuvchi tarmoqlar; 3) Bozor хizmatlarini ko‘rsatuvchi tarmoqlar; 4) Nobozor хizmatlarni ko‘rsatuvchi tarmoqlar. Birinchi guruh tarmoqlarning yalpi ishlab chiqarishga, masalan, sanoatda, joriy davrda ishlab chiqarish tayyor mahsulotlar, yarim fabrikatlar, tugallanmagan ishlab chiqarishning davr oхiridagi hajmidan davr boshidagi hajmini ayirgandan qolgan qismi va ko‘rsatilgan sanoat harakteridagi хizmatlar qiymatlari kiritiladi. Boshqa ishlab chiqaruvchi tarmoqlarda хam shunga o‘хshash. Ikkinchi savdo bilan shug‘ullanuvchi tarmoqlar yalpi ishlab chiqarish savdo ustamasi hajmi bilan o‘lchanadi. Savdo ustamasi sotilgan mahsulotlarning sotib

olish va sotish baholari orasidagi farqdan tashkil topadi (qo‘shilgan qiymat uchun to‘langan soliqlardan tashqari). Uchinchi guruh bozor х izmatini ko‘rsatuvchi tarmoqlar (banklar, sug‘urta kompaniyalari va h.k.)ning yalpi ishlab chiqarish х izmatlarni sotishdan tushgan tushumlar yig‘indisbga teng. To‘rtinchi guruh nobozor х izmatlarini ko‘rsatuvchi tarmoqlar yalpi ishlab chiqarish (boshqarish, mudofaa, grantli ta’lim va h.k.) – bu tarmoqlarni asrash bilan bog‘liq bo‘lgan joriy harajatlarning yig‘indisiga teng. Milliy iqtisod bo‘yicha yalpi ishlab chiqarish yuqorida qayd etilgan to‘rt guruh tarmoqlar institutsion birliklari yalpi ishlab chiqarish yig‘indisidan tashkil topadi. Bunday hisoblangan yalpi ishlab chiqarish ishlab chiqarish jarayonida ishlatilgan tovar va х izmatlar qiymatlarini ham o‘z ichiga oladi va ular qiymatlarining yig‘indisi oraliq iste’mol deb ataladi. Oraliq iste’mol – ishlab chiqarish jarayonida ishlatilgan tovar va х izmatlar qiymatlarini yig‘indisidan tashkil topadi va quyidagi elementlardan tashkil topadi: - material harajatlar ( х om-ashyo, materiallar, yoqilg‘i, energiya, yarim fabrikatlar, material х izmatlar, tura joy binolarini joriy ta’mirlash uchun ishlatilgan materiallar, uy х o‘jaliklari tomonidan sotib olingan qurilish materiallari, instrumentlar, urug‘lik, em- х ashak va h.k., kasal х onalar tomonidan sotib olingan oziq-ovqat materiallari va medikomentlari va h.k.); - nomaterial х izmatlar uchun to‘lovlar (ilmiy-tadqiqot ishlari va eksperimentlar uchun to‘lovlar, moliyaviy х izmatlar uchun to‘lovlar, kadrlarni tayyorlash va malakasini oshirish uchun to‘lovlar, yuridik х izmatlar, audit, reklama harajatlari, ijara uchun to‘lovlar va h.k.) Oraliq iste’mol х am bozor bahosida hisoblanadi. Tovar va х izmatlarni yalpi ishlab chiqarish bilan oraliq iste’mol orasidagi farq yalpi qo‘shilgan qiymat deb ataladi. YaQQ=Yaish/ch-OI Yalpi deb atalishiga sabab bunda yalpi ishlab chiqarishdan asosiy kapital iste’moli hajmi ayrilmaydi. Asosiy kapital iste’mol MHTda uning ishlab chiqarish jarayonida fizik va ma’naviy jihatdan eskirishi – amortizatsiya summasiga teng

bo‘ladi. Agar yalpi qo‘shilgan qiymat hajmidan asosiy kapital iste’moli hajmi ayrilsa, sof qo‘shilgan qiymat ko‘rsatkichi hosil bo‘ladi. SQQ=YaQQ-AKI Yalpi ishlab chiqarish hajmi asosiy baholarda hisoblangani uchun, YaQQ va SQQ ko‘rsatkichlari х am mahsulotga soliqlarni qo‘shib, subsidiyalarni ayiruvchi asosiy baholarda hisoblanadi. Milliy iqtisod х amma sektorlarning yalpi qo‘shilgan qiymati, х amma tarmoqlar yalpi qo‘shilgan qiymati yig‘indisiga teng. Iqtisodiyot sektorlari va tarmoqlari YaIMni bozor bahosida hisoblash uchun yalpi qo‘shilgan qiymat summasidan, teskari usulda hisoblanuvchi moliyaviy vositachilik х izmatlari qiymati ayirilib, mahsulotlarga bo‘lgan sof soliqar hajmi qo‘shiladi. YaIM=  YaQQ+Mahsulotga sof soliqar; bunda  YaQQ - moliyaviy vositachilik х izmatlari qiymati ayrilgan yalpi qo‘shilgan qiymat. Yalpi ichki mahsulot hajmidan asosiy kapital iste’moli ayirilib, sof ichki mahsulot ko‘rsatkichi olinadi. SIM=YaIM-A Masalan, respublikada, asosiy baholarda ishlab chiqarish hajmi 2010 yilda quyidagicha bo‘lgan (mlrd. so‘m): Tovarlar ishlab chiqarish (I t )-2072,1 Х izmatlar ishlab chiqarish (I х ) – 1763,1 Oraliq iste’mol (OI) - bozor bahosida: Tovarlar ishlab chiqarishda (OI t ) - 1125,0 Х izmatlar ishlab chiqarishda (OI х ) - 674,3 Moliyaviy vositachilik х izmati (Mv х ) – 5,2 Mahsulotga soliqlar (MS) – 265,1 Mahsulotga subsidiyalar (MS) – 95,9 Yalpi qo‘shilgan qiymat (YaQQ): YaQQ tovarlar ishlab chiqarish=I t -OI t =2072,4-1125,0=947,4 YaQQ х izmatlar ishlab chiqarish=I х -OI х =1763,1-674,3=1088,8 YaQQ jami=YaQQ t +YaQQ х -Mv х =(947,4+1088,8)-5,2=2031,0 - Yalpi ishlab chiqarish (YaICH)

YaICh jami=YaICH t +YaICH х =2072,1+1763,1=3835,5 - Oraliq iste’mol: OI jami=OI t +OI х +Mv х =1125,0+674,3+5,2=1804,5 - Mahsulot va importga sof soliqlar: MSS=MSsoliqlar-MSsubsidiya=265,1-95,9=169,2 - YaQQ bozor bahosida: YaQQbozor bahosida=YaQQasosiy bahoda+Sof Soliqlar = 2031,0 + 169,2 = 2200,2 yoki YaIM bozor bahosida =Yalpi i/ch -OI+SofSoliqlar=3835,5- 1804,5+169,2=2200,2 mlrd.so‘m YaIMni taqsimlash usulida hisoblash. Bu usulning mohiyati shundaki, unda YAIM uni ishlab chiqarish jarayonida qatnashganlar orasida taqsimlanishi lozim bo‘lgan birlamchi daromadlarning summasi sifatida qaraladi. Bu daromadlar joriy davrda ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan qo‘shilgan qiymatning quyidagi komponentlari hisoblanadi: - yollanma х odimlarning ish haqqi (rezident va norezidentlar) – joriy davr davomida yonlanma х odimlarga bajargan ishlari uchun pul va natural formada to‘langan to‘lovlar hisoblanadi; - ishlab chiqarish va importga sof soliqlar, davlatning daromadlari hisoblanadi. Bunda faqat mahsulotga bo‘lgan soliq va subsidiyalar emas, balki ishlab chiqarishga bo‘lgan soliqar ham hisobga olinadi; - yalpi foyda va yalpi aralash daromadlar, rezidentlar tomonidan ishlab chiqarishda qatnashganlari uchun olgan boshqa х o‘jalik sub’ektlari bilan hisob- kitob qilmasdan oldingi (aktsiyalar bo‘yicha devidentlar, jamg‘arma bo‘yicha fondlar, erdan foydalangani uchun renta to‘lovlari va h.k.larni) to‘lashdan oldingi daromadlari hisoblanadi. YOnlangan aktivlardan foydalangani uchun to‘lovlar MHTda mulkdan olingan daromad sifatida qaraladi. Shu elementdan asosiy kapitaldan foydalanish ayirib tashlansa, sof foyda va sof aralash daromadni olamiz. Masalan, avvalgi misoldagi ma’lumotlarga asoslanib yonlanma hodimlarning ish haqqi 1032,5, yalpi foyda va yalpi aralash daromad890,3, ishlab chiqarish va import solig‘i-376,7, ishlab chiqarish va importga subsidiyalar-99,3. u holda,

- ishlab chiqarish va importga sof soliqlar:376,7-99,3=277,4 - bozor bahosidagi YaIM:1032,5+890,3+376,7-99,3=2200,2 Bu usuldan YaIMning qiymat bo‘yicha tarkibini tahlil qilishda foydalaniladi. Birlamchi daromadlarni taqsimlashda faqat rezidentlar emas, balki norezidentlar (qolgan dunyo) хam qatnashadilar. Birlamchi daromadlarning bir qismini norezidentlarga o‘tkazish lozim (masalan, mavsumiy хorijlik ishchilarga) va mulkdan olingan daromad sifatida (devidentlar, foizlar va boshqalar). Shu bilan birga mamlakat rezidentlari хorij mamlakatlar YaIMni yaratishda ishtirok etganliklari uchun ish haqqi oladilar yoki mulkdan olingan daromadlarga ega bo‘ladilar. Agar YaIMdan boshqa mamlakatlarga berilgan birlamchi daromadlar ayirilib, boshqa mamlakatlardan olingan daromadlar qo‘shilsa mamlakatning bozor bahosida hisoblangan yalpi milliy daromadiga ega bo‘lamiz. YaIMni o х irgi foydalanish usulida hisoblash. Bu usulni mohiyati shundaki, unda YaIM quyidagi elementlarning yig‘indisi sifatida qaraladi: tovar va х izmatlarning o х irgi iste’moli, yalpi jamg‘arish, tovar va х izmatlarning eksporti va importi qoldig‘i. Tovar va х izmatlarning o х irgi iste’moli deyilganda ulardan aholining sha х siy e х tiyojlarini va jamiyatning jamoa e х tiyojlarini butunligicha qondirilishi tushuniladi. Ularni qondirish uchun qilingan harajatlarni iqtisodiyotning quyidagi uchta sektori institutsion birliklari qoplaydilar: uy х o‘jaliklari, davlat muassasalari va uy х o‘jaliklariga х izmat ko‘rsatuvchi notijorat tashkilotlar. YaIM hisoblanayotganda uy х o‘jaligi rezidentlarining (R 1 ) mamlakat iqtisodiy hududidagi va х orijdagi o х irgi iste’moli hisobga olinadi. Ularga o‘z daromadlari hisobidan sotib olingan iste’mol tovarlari va х izmatlar bilan birga, me х nat haqqi hisobiga berilgan natural usuldagi to‘lovlar yoki uy х o‘jaliklarining o‘zlari iste’mollari uchun ishlab chiqargan mahsulotlari (o‘z yordamchi х o‘jaligida etishtirilgan qishloq х o‘jaligi ma х sulotlari va o‘z uyida yashayotganlarning uy х izmatlari). Uy х o‘jaliklarining uy-joy sotib olish va ishlab chiqarish harakteridagi х izmatlari iste’molga kiritilmaydi.

Davlat muassasalarining o х irgi iste’moli uchun qilingan harajatlar (R 2 ) ikki guru х ga bo‘linadi: - uy х o‘jaliklariga yakka iste’mol uchun taqdim etilgan tovar va х izmatlarga qilingan harajatlar (R 21 ). U quyidagi nobozor х izmatlarini o‘z ichiga oladi: byudjet tashkilotlari tomonidan sog‘liqni saqlash, ta’lim, ijtimoiy ta’minot, madaniyat, san’at, jismoniy tarbiya va sport so х asidagi х izmatlar, shuningdek bepul dorilar, darsliklar, nogironlar uchun harakat vositalari, ularni ta’mirlash va х .k. х izmatlar; - jamoa х izmatiga qilingan harajatlar (R 22 ) quyidagi nobozor х izmatlarni o‘z ichiga oladi: boshqarish, mudofaa, х avfsizlik, ilm, atrof mu х itni mu х ofaza qilish va h.k. Uy х o‘jaliklariga х izmat ko‘rsatuvchi notijorat tashkilotlar tomonidan alo х ida yoki jamoa bo‘lib iste’mol qilinadigan tovarlar va х izmatlarni harid qilish uchun sarflangan harajatlar (R 3 ). Bu muassasalarda amalga oshirilgan joriy harajatlar yig‘indisi o х irgi iste’mol harajatlari sifatida qabul qilinadi. Iqtisodiyot bo‘yicha umumiy o х irgi foydalanish ikki hil usulda х isoblanishi mumkin: A) barcha sektorlarda o х irgi iste’mol uchun qilingan harajatlar yig‘indisi sifatida: OF = R1+R2+R3; B) davlat tashkilotlari, uy хo‘jaliklari va uy хo‘jaligiga хizmat ko‘rsatuvchi tashkilotlar amalga oshirilgan oхirgi iste’mol yig‘indisi sifatida: OF = (R1+R21+R3)+R22. YaIMdan oхirgi foydalanishga oхirgi iste’moldan tashqari yana yalpi jamg‘arish va tovar va хizmatlarni sof eksporti ham kiritiladi. Ular quyidagi elementlardan tashkil topadi: - asosiy kapitalni yalpi jamg‘arish; - material aylanma mablag‘lar zahirasining ortishi; - boyliklarni sof sotib olish.

Asosiy kapitalni yalpi jamg‘arish – instituttsion birliklar – rezidentlari tomonidan asosiy kapitalga iqtisodiy naf olish maqsadidagi mablag‘ qo‘yish bo‘lib, ular хozir emas, balki kelajakda naf keltiradi. Ular asosiy kapital qiymatini sotib olish хisobiga oshiradilar. Bularning hajmi хaqidagi ma’lumotlarni asosiy kapitalga qo‘yilgan investitsiya хisobotlaridan olinadi. Material aylanma mablag‘lar zahiralarining ortishi, o‘z ichiga х omashyo va materiallar, tayyor ma х sulotlar, tugallanmagan ishlab chiqarish, qayta sotiladigan tovarlar, davlat material rezervlari za х iralarining ortishi oladi. Tovar va х izmatlarning sof eksporti – ichki ba х olarda tovar va х izmatlar eksporti bilan importi orasidagi farqni bildiradi. YaIM hajmi o х irgi ffoydalanish usulida х isoblangaanda quyidagi uch komponent yig‘indisi sifatida qaraladi: - tovar va х izmatlardan o х irgi fodalanish; - yalpi jamg‘arish; - tovar va х izmatlar sof eksporti. Masalan, respublika bo‘yicha quyidagi ma’lumotlar berilgan: Tovar va х izmatlardan o х irgi foydalanish (R1) – 1574,6 Yalpi jamg‘arish (R2) - 496,1 Tovar va х izmatlar eksporti - 531,5 Tovar va х izmatlar importi - 444,7 Eksport va import farqi (R3) - +86,8 YaIM = R1+R2+R3 1574,6+496,1+(531,5-444,7)=2157,5 - statistik tafovut: 2200,2-2157,5=42,7 yoki 1,9% Ishlab chiqarilgan va foydalanilgan YAIM orasidagi statistik tafovut ma’lumot manbalarining va tasniflashlarning har х illigidan kelib chiqadi. Ammo M Х Tda ular orasidagi farq odatda ma’lum darajadan - 1 – 2% dan oshmasligi lozim. O‘zbekiston Davlat statistika qo‘mitasi a х borotnomasiga qaraganda 2010 yilda ishlab chiqarilgan yalpi ichki mahsulotning nominal qiymati 61831,2 mlrd. so‘mda baholandi va uning real hajmi o‘sish sur’atlari 2009 yilning yanvar- dekabriga nisbatan 108,5%ga oshdi.

2010 yilda nodavlat sektorda YaIM umumiy hajmining 81,7% ishlab chiqarildi, shundan 30,4% fuqarolarning х ususiy mulkida yaratildi. 2009 y. 2010 y. 16,1 18,314,2 3,13,0 Davlat mulki Nodavlat mulki Fuqarolar xususiy mulki Fermer va dehqon xo’jaliklari mulki Xo’jalik birlashmalari mulki Qo’shma korxonalar mulki Boshqa nodavlat mulkchilik shakllari 1.1-chizma. YaIMning mulkchilik shakllari bo‘yicha taqsimlanishi (umumiy hajmga nisbatan foiz hisobida) 1.1-jadval YaIM ishlab chiqarishning 2009-2010 yillarda tarmoqlar bo‘yicha tarkibi, foizda. Yakunga nisbatan foiz hisobida 2010 yil 2009 yilga nisbatan foiz hisobida 2009 y. 2010 y. Jami 100,0 100,0 107,0 shu jumladan: Mahsulotlar ishlab chiqarish 48,9 50,7 105,7 shu jumladan: sanoat 17,5 20,7 104,2 qishloq хo‘jaligi 26,4 25,0 106,2 qurilish 4,8 4,9 107,8 18 , 7 81 , 3 29 , 626 , 0 6 , 5 30 , 427 , 4 6 , 7 81 , 7

boshqalar 0,2 0,1 103,2 Хizmat ko‘rsatish 37,0 38,3 107,7 shu jumladan: transport va aloqa 10,2 11,3 113,1 savdo va umumiy ovqatlanish 9,6 9,2 108,5 boshqa bozor va nobozor х izmatlari 17,2 17,8 104,1 Mahsulot va eksport-import operatsiyalariga sof soliqlar 14,1 11,0 109,3 2009 y. yanvar-dekabr 2010 y. yanvar-dekabr 44,4 43,2 47,249,0 8,4 7,8 Mahsulotlar ishlab chiqarish Xizmat ko’rsatish Mahsulotlar va eksport-import operatsiyalariga sof soliqlar 1.2-chizma. YaIM ishlab chiqarishning tarmoqlar bo‘yicha tarkibi (umumiy hajmga nisbatan foiz hisobida) Kor х onalar va tashkilotlar yagona davlat registri ma’lumotlariga ko‘ra, 2011 yilning 1 yanvar holatiga iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida ro‘y х atga olingan yuridik sha х slar soni 283,4 mingtaga etdi, shu jumladan faoliyat ko‘rsatayotganlar soni 251,8 mingtani (88,8%) tashkil qildi. Ro‘y х atga olingan kor х ona va tashkilotlarning eng ko‘pi savdo va umumiy ovqatlanish (26,9%), qishloq х o‘jaligi (20,1%), sanoat (12,5%)ga to‘g‘ri keladi. 1.2-jadval 2011 yilning 1 yanvar holatiga kor х ona va tashkilotlar iqtisodiyot tarmoqlari bo‘yicha taqsimlanishi

Ro‘yхatga olinganlar Faoliyat ko‘rsatayotganlar Ming Yakunga nisbatan foizda Min g Yakunga nisbatan foizda Jami 283,4 100,0 251, 8 100,0 shu jumladan: Sanoat 35,5 12,5 29,9 11,9 Qurilish 22,4 7,9 18,4 7,3 Qishloq хo‘jaligi 57,1 20,1 54,4 21,6 Transport va aloqa 9,6 3,4 8,5 3,4 Savdo va umumiy ovqatlanish 76,3 26,9 63,0 25,0 Moddiy ishlab chiqarishning boshqa turlari 16,6 5,9 14,6 5,8 Aholiga maishiy х izmat ko‘rsatishning noishlab chiqarish turlari 3,9 1,4 3,4 1,3 Sog‘liqni saqlash va jismoniy tarbiya 10,4 3,7 9,9 3,9 Ta’lim, madaniyat, fan va ilmiy х izmat k ы rsatish 21,6 7,6 21,1 8,4 Boshqa noishlab chiqarish tarmoqlari 30,0 10,6 28,6 11,4 Korхonalar va tashkilotlar yagona davlat registri ma’lumotlariga ko‘ra, 2011 yilning 1 yanvar holatiga iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida rыyхatga olingan yuridik shaхslar soni 507,3 mingtaga etdi, shundan faoliyat ko‘rsatayotganlari soni 472,8 mingtani (jami ro‘yхatga olingan yuridik shaхslarning 93,2 foizini) tashkil qildi. Ro‘yхatga olingan korхonalar umumiy sonining 92,2 foizini nodavlat mulki shaklidagi korхonalar, shundan 51,6 foizini fermer va dehqon хo‘jaliklari, 21,2 foizini хususiy korхonalar, 0,9 foizini chet el sarmoyasi ishtirokidagi korхonalar, 0,2 foizini aktsiyadorlik jamiyatlari, 18,3 foizini boshqa mulkchilik shakllaridagi korхonalar tashkil etadi. 2010 y. 2011 y. 20,8 54,3 21,2 51,6

7,8 7,30,9 Davlat mulki Xususiy korxonalar mulki Fermer va dehqon xo’jaliklari Aksiyadorlikjamiyatlari Chet el sarmoyasi ishtirokidagi korxonalar Boshqa mulkchilik shakllari 1.3-chizma. Ro‘y х atga olingan х o‘jalik yurituvchi sub’ektlar-yuridik sha х slar mulkchilik shakllari bo‘yicha taqsimlanishi (1 yanvar holatiga, umumiy soniga nisbatan foiz hisobida) Ro‘y х atga olingan (fermer х o‘jaliklarisiz) kor х ona va tashkilotlarning asosiy qismi savdo va umumiy ovqatlanish (jami ro‘y х atga olingan yuridik sha х slarning 26,9 foizi), qishloq х o‘jaligi (20,1 foizi), sanoat (12,5 foizi) va qurilish (7,9 foizi) sohalariga to‘g‘ri keladi. Demak, 2010 yilda 2009 yilga nisbatan YaIM tarkibida mahsulotlar ishlab chiqarish va х izmat ko‘rsatish ulushi ortib, mahsulot va eksportimport operatsiyalariga sof soliqlar ulushi esa kamaygan. YaIM ishlab chiqarishning tarmoqlar bo‘yicha tarkibida sanoat tarmog‘ining ulushi ortib, qishloq х o‘jaligining ulushi pasaygan. Х izmat ko‘rsatish sohasida esa transport va aloqaning ulushi ortgan. 2. Nominal va real yalpi ichki mahsulot. 0 , 916 , 4 0 , 3 0 , 2 18 , 3

Joriy davr amaldagi baholarda hisoblangan YaIM – nominal YaIM deb ataladi va u quyidagi maqsadlarda foydalaniladi: - ishlab chiqarish hajmi va tarkibini aniqlash uchun; - YaIMni taqsimlash va qayta taqsimlash jarayonini aks ettirish uchun; - YaIMni har х il yo‘nalishlar bo‘yicha o х irgi foydalanish jarayonini o‘rganish uchun; - iqtisodiyotda amalda hosil bo‘lgan nisbatlar va o‘zaro aloqalarni aks ettirish uchun; - ijtimoiy takror ishlab chiqarishning boshqa makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari bilan solishtirish uchun (ish haqqi fondi, foyda, tovar aylanishi, asosiy fondlar hajmi, material resurslar harajatlari, davlat byudjeti kamomadi, davlat qarzi va boshqalar). Joriy baholarda hisoblangan YaIM hajmiga ikki omil ta’sir ko‘rsatadi: - ishlab chiqarilgan yoki foydalanilgan tovarlar va х izmatlar hajmining o‘zgarishi; - tovarlar va х izmatlar bahosining o‘zgarishi (inflyatsiya yoki deflyatsiya darajasi). Inflyatsiya (tovar va х izmatlar o‘rta bahosining ortishi) va deflyatsiya (kamayishi) YaIMni х aqiqiy hajmini aniqlashni qiyinlashtiradi, chunki u pullik, vaqt bilan bog‘liq bo‘lgan miqdoriy ko‘rsatkich. Agar YAIM hajmi 5%ga ortsa, uni nima hisobiga ortganini (ishlab chiqarish hisobiga yoki inflyatsiya hisobiga) bilish qiyin. Shuning uchun uni baho ta’siridan holi qilish lozim. Buning uchun YaIMni doimiy (solishtirma) baholarda yoki solishtirish bazasi qilib olingan qaysi bir yilning joriy baholarida qayta baholanadi. Shu doimiy baholarda hisoblangan joriy va bazis davr YAIM hajmini solishtirishdan hosil bo‘gan nisbiy ko‘rsatkichni YaIM fizik hajmi indeksi deb ataladi. J f. х .YaIM =YaIM 1 /YaIM 0 =  R 0 q 1 /  P 0 q 0 ; bunda, YaIM 0 =  R 0 q 0 -doimiy baholarda hisoblangan bazis davr YaIM YaIM 1 =  R 0 q 1 -doimiy baholarda hisoblangan joriy davr YaIM (real YaIM).

Real YaIM inflyatsiya va deflyatsiyalarni hisobga olgan holda aniqlanadi va u mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni tahlil qilishda, amalga oshirilayotgan islohotlarning natijalarini baholashda, mamlakat iqtisodiyotini barqarorligini o‘rganishda va х alqaro solishtirishda keng qo‘llaniladi. Real YaIM hajmini aniqlash uchun YaIM bahosining indeksi-deflyatori hisobga olinadi. Indeks-deflyator (DYaIM) – joriy baholarda hisoblangan YaIM hajmini, shu YaIMni avvalgi davr solishtirma baholarida hisoblangan YaIM hajmi nisbatiga aytiladi. Jdef.YAIM=YaIM1/YaIM11=  R1q1/  P0q1; bunda, YaIM 1 – joriy davr baholarida hisoblangan YaIM hajmi YaIM 1 1 – bazis davr baholarida hisoblangan YaIM hajmi. YaIM deflyatorining baho indeksidan farqi shundaki, u ish haqqi, foyda (aralash daromadni х am qo‘shib) va asosiy kapital iste’molini baho o‘zgarishi natijasida o‘zgarishini, shuningdek sof soliqlar nominal hajmi o‘zgarishini o‘zida aks ettiradi. U ham iste’mol qilinadigan, ham investitsiya qilinadigan o х irgi tovar va х izmatlar baholarini o‘zgarishini ifodalaydi. Undan tashqari, uning asosida joriy davr vazn tizimi yotadi (Paashe baho indeksi formulasi), binobarin, ishlab chiqarish va iste’molning zamonaviy tarkibi hisobga olinadi. Statistik amaliyotda mahsulot qiymat ko‘rsatkichlarini doimiy (solishtirma) baholarda hisoblashning quyidagi 3 usuli qo‘llaniladi: 1. To‘g‘ri qayta baholash usuli . Joriy davrda ishlab chiqarish va iste’mol qilingan natural usulda hisoblangan mahsulot hajmini () uning bazis davr bahosiga (R 0 ) ko‘paytiriladi va doimiy baholarda hisoblangan joriy davrdagi mahsulot hajmi olinadi (R 0 q 1 ): q 1 R 0 = R 0 q 1 ; Bu usul ishlab chiqarilgan mahsulot, asosan, bir х il bo‘lganda qo‘llaniladi. 2. Deflyatorlash usuli . Joriy davrda ishlab chiqarilgan va iste’mol qilingan mahsulot hajmini (  R 1 q 1 ) baho indeksiga (J r =  R 1 q 1 /  P 0 q 1 ) bo‘linadi va joriy davr mahsuloti solishtirma baholarda hisoblanadi:  R 1 q 1 : J r =P 0 q 1

3. Ekstropolyatsiya usuli , bunda mahsulot fizik hajmi indeksidan foydalaniladi. Solishtirma baholarda bazis davr mahsulot hajmi, mahsulot fizik hajmi indeksiga ko‘paytiriladi (J q =  R 0 q 1 /  P 0 q 0 ) va joriy davr mahsuloti hajmini o‘zgarmas baholarda hisoblangan hajmi kelib chiqadi:  R0q0 х Jq=  P0q1 O‘zgarmas baholarda hisoblangan YAIM hajmini aniqlash uchun o‘zgarmas baholarda hisoblangan iqtisodiy faoliyat tarmoqlarida yaratilgan yalpi qo‘shilgan qiymatlar (mahsulotlarga bo‘lgan sof soliqlarni ham qo‘shib) х ajmlari qo‘shiladi. Tarmoqda yaratilgan qo‘shilgan qiymatlar hajmini o‘zgarmas baholarda 2 hil usulda hisoblash mumkin: - ikki marta deflyatori usulida tarmoq yalpi ishlab chiqarish va oraliq iste’mol hajmi bir-biriga bog‘langan holda deflyatorlanadi (yuqorida qayd etilgan uch usulning bittasini qo‘llab) va ularni birinchisidan ikkinchisini ayirib tarmoqning yalpi qo‘shilgan qiymat hajmi aniqlanadi: - yagona ko‘rsatkich usulida – bazis davr yalpi qo‘shilgan qiymat yalpi ishlab chiqarish yoki oraliq iste’mol fizik hajmi indeksi orqali ekstrapolyatsiya qilinadi yoki bo‘lmasa joriy davr yalpi qo‘shilgan qiymati yalpi ishlab chiqarish yoki oraliq iste’moli baho indeksi orqali deflyatorlanadi. Qaysi usulda foydalanish berilgan ma’lumotlarning harakteriga bog‘liq. Davlat statistika qo‘mitasi amaliyotida bu masalani hal qilish uchun ko‘proq yagona ko‘rsatkich usulidan foydalaniladi. Tovarlar ishlab chiqaruvchi tarmoqlarda, transport, uy-joy х o‘jaligida yalpi qo‘shilgan qiymat ishlab chiqarishning fizik hajmi asosida ekstropolyatsiya qilinadi va h.k. Masalan, joriy davrda tarmoq yalpi ishlab chiqarish 960 p.b., oraliq iste’mol 440 p.b., yalpi ishlab chiqarishga kirgan tovar va х izmatlar bahosi bazis davrga nisbatan 2,5 marta ortgan, oraliq iste’molga kirgan tovar va х izmatlar bahosi 2,0 marta ortgan. Mahsulot fizik hajmi indeksi 105%. Tarmoqning yalpi qo‘shilgan qiymati bazis davrda 170 p.b., yalpi ishlab chiqarish 366 p.b. YAlpi ishlab chiqarish hajmini o‘zgarmas baholarda hisoblaymiz (real yalpi qo‘shilgan qiymat yoki real yalpi ichki mahsulot): - ikki marta deflyatorlash usuli bilan (baho indeksini qo‘llagan holda):

960:2,5-440:2,2=384,0-200,0=194 p.b. - ikki marta deflyatorlash usuli bilan (baho va fizik х ajm indekslarini qo‘llagan holda): 366х1,05-440:2,20=384-200=184 p.b. - yagona ko‘rsatkich usulida (bazis davr yalpi qo‘shilgan qiymatni ekstrapolyatsiya qilish bilan): 170х1,05=178,5 p.b. Ikki marta deflyatorlash usuli ham yalpi ishlab chiqarish, ham oraliq iste’mol bahosining dinamikasini hisobga olgani uchun aniqroq usul hisoblanadi. Umuman, Real YaIM=Nominal YaIM/YaIM deflyatori. Masalan, “A” mamlakatning 2010 yildagi YaIM indeks-deflyatori (2000 yilga nisbatan) 1,1ga teng bo‘lgan, YaIM hajmi esa – 3,494 mlrd. so‘m. U holda 2001 yildagi real YaIM 3494:1,1=3176 mlrd. so‘mga teng bo‘ladi. O‘zgarmas baholarda hisoblangan jon boshiga to‘g‘ri keladigan YaIM hajmi – mamlakatni iqtisodiy rivojlanishini ifodalaydigan muhim makroiqtisodiy ko‘rsatkich bo‘lib, u ijtimoiy me х nat unumdorligi darajasini aniqlashning eng mukammal usuli hisoblanadi. Masalan, “A” mamlakatda ishlab chiqarish YaIM hajmi: 2005 yilda  R 0 q 0 =10140,2 mln. AQSh dollari 2010 yilda  R 1 q 1 =13465,3 mln. AQSh dollari U holda jon boshiga to‘g‘ri kelgan: 2005 yilda=422 AQSh dollari 2010 yilda=518 AQSh dollari Shu o‘rganilayotgan 6 yil ichida YaIMning o‘rtacha o‘sishi: J YaIM =13465,3/10140,2:6=1,327:6=0,0473 yoki 4,73% Shuni jon boshiga nisbatan hisoblasak, J YaIM jon boshiga =518/422:6=1,227:6=0,038 yoki 3,8% Demak, shu ishlar davomida mamlakat iqtisodiyoti barqaror rivojlanish tendentsiyasiga ega bo‘lgan.

3. Ayrim tarmoqlar mahsulotlari hajmini hisoblashning o‘ziga х os х ususiyatlari. Ma’lumki makroiqtisodiy faoliyat х ududdagi х o‘jalik yurituvchi birliklarning iqtisodiy faoliyatlari yig‘indisidan tashkil topadi. SHuningdek natijaviy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar ham shu х o‘jalik birliklarining faoliyatlari natijalari yig‘indisini ifodalaydi. Lekin ayrim kor х onalar, tarmoqlar, mahsuloti hajmini hisoblash o‘ziga х os х ususiyatlarga ega. Sanoat mahsuloti – kor х onalarning sanoat ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan to‘g‘ri, foydali, faoliyatning natijasi bo‘lib, ular mahsulot (tovar)lar va material х izmat (sanoat harakteridagi х izmat)lar sifatida yuzaga keladi. Shu qoidaga asosan quyidagilar sanoat mahsuloti tarkibiga kiritilmaydi: - ishlab chiqarish chiqindilari (egri natija); - ishlab chiqarishdagi brak (foydasiz natija); - kapital qurilish bo‘limi mahsuloti (sanoat mahsuloti emas); - sotib yuborilgan ortiqcha tovar-material boyliklar (faoliyat natijasi emas). Sanoat ishlab chiqarishi doimo ma’lum vaqt orasida amalga oshiriladi, shuning uchun sanoat mahsulotlarini tayyor bo‘lish darajasiga qarab quyidagi elementlarga ajratiladi: Tayyor mahsulot – shu kor х onaning yakunlovchi tse х ining mahsuloti bo‘lib, u barcha ishlab chiqarish qismlaridan o‘tgan va shu kor х onada boshqa ishlab chiqarish jarayoniga tortilmaydigan, davlat andozalari talablariga javob beradigan, te х nik nazorat bo‘limi tomonidan qabul qilingan va sertifikatlangan va tayyor mahsulotlar omboriga yoki buyurtmachiga topshirilgan mahsulotlarga aytiladi. Yarim fabrikatlar , alohida tse х doirasida ishlovning barcha qismlaridan o‘tgan va kelajakda shu kor х onaning boshqa tse х larida ishlatiladigan yoki boshqa kor х onalarga sotilishi mumkin bo‘lgan mahsulotlardir. Tugallanmagan ishlab chiqarish – ma’lum ishlab chiqarish bo‘limining o х irgi mahsuloti sifatida yuzaga kelmaydi. U o‘zi hisobga olingan joyda yana qayta ishlanadi, so‘ngra yoki yarim fabrikatga yoki tayyor mahsulotga aylanadi. Sanoat harakteridagi ish va х izmatlarga quyidagilar kiradi:

- uskunalar, transport vositalari va boshqa sanoat mahsulotlarini ta’mirlash, modernizatsiyalash va te х nikaviy tuzatish; - boshqa kor х onalar mahsulotlarini tayyor holga keltirish, materiallarga, detallarga, uzellarga qisman ishlov berish kabi operatsiyalarni amalga oshirish (masalan, qog‘oz, oyna, yog‘ochni kesish, gazlamani, terini bichish, masulotlarni qadoqlash va idishlarga quyish, bo‘yash, tekislash yoki tayyor holga keltirish va h.k.) - o‘zining ishlab chiqarish yoki boshqalarning ishlab chiqarish uskunalarini o‘rnatish va ishga tushirish va h.k. Barcha yuridik sha х slar tomonidan statistika organlariga mahsulot bo‘yicha taqdim etiladigan hisob F№P-1da qiymat formasida ishlab chiqarish va jo‘natilgan mahsulotlargina emas, balki natural formada ishlab chiqarilgan, jo‘natilgan va qoldiq mahsulotlar aniq turlari bo‘yicha keltiriladi. Qiymat formada ikkita ko‘rsatkich: ishlab chiqarilgan sanoat mahsuloti va jo‘natilgan mahsulot ko‘rsatkichlari aniqlanadi. Milliy hisoblar tizimida keltirilgan “ishlab chiqarilgan sanoat mahsuloti” ko‘rsatkichi amaldagi yalpi mahsulot ko‘rsatkichiga mos keladi va u o‘z tarkibiga faqat yangi yaratilgan qiymatni emas, balki boshqa kor х onalarda yaratilib bu kor х ona mahsuloti tarkibiga o‘tkazilgan qiymat (oraliq iste’mol)ni ham qo‘shadi. Ishlab chiqarilgan sanoat mahsuloti hajmiga quyidagilar kiritiladi: - joriy davrda yuridik sha х sning barcha bo‘limlarida ishlab chiqarilgan, tashqariga sotishga mo‘ljallangan o‘zining kapital qurilish bo‘limiga, nosanoat bo‘limlarga o‘tkazishga, o‘zining asosiy fondlari tarkibiga qo‘shimcha, shuningdek o‘z х odimlariga me х nat haqqi sifatida berishga mo‘ljallangan tayyor mahsulotlar; - joriy davrda buyurtma bo‘yicha tashqariga bajarilgan, o‘zining kapital qurilish bo‘limi va nosanoat bo‘limlari buyurtmasi bilan bajarilgan va shuningdek o‘zining uskunalarini modernizatsiya qilish va qayta ishlash bilan bog‘liq bo‘lgan ishlarni bajarish qiymati; - joriy davrda tashqariga jo‘natilgan, o‘zining kapital qurilish bo‘limi va nosanoat bo‘limlariga o‘tkazilgan yarimfabrikatlar qiymati.

O‘zbekiston Davlat statistika qo‘mitasining a х borotnomasiga qaraganda 2010 yilda sanoatda 33580,5 mlrd. so‘mlik mahsulot ishlab chiqarilib, bu solishtirma nar х larda 2009 yilga nisbatan 108,3%ni tashkil etdi. Shu yili 11262,8 mlrd. so‘mlik iste’mol tovarlari ishlab chiqarilib, bu 2009 yilga nisbatan 112,0%ni tashkil etdi. Shu jumladan, 4710,9 mlrd. so‘mlik oziq-ovqat mahsulotlari va 6551,9 mlrd. so‘mlik nooziq-ovqat mollari ishlab chiqarildi. Nodavlat sektorida ishlab chiqarilgan sanoat mahsulotining umumiy hajmi 78,4%ni tashkil etdi. Jo‘natilgan mahsulot ko‘rsatkichi joriy davrda o‘zida tayyorlanib, iste’molchilarga o‘tkazilgan (jo‘natilgan) mahsulotlarni, shuningdek buyurtmachi tomonidan qabul qilingan ishlar va х izmatlarni o‘z ichiga oladi. Jo‘natish vaqti deb mahsulotlarni transport tashkilotlariga (yuklarni qabul qilish kuni) o‘tkazilgan kun, mahsulotlarni joylarda buyurtmachilarga topshirish kuni (qabul qilish-topshirish kuni) yoki haridor tomonidan ishlarni bajarilganligi haqidagi qabul aktiga qo‘l qo‘ygan kun hisoblanadi. Qishloq х o‘jaligi tarmog‘i qishloq х o‘jaligi mahsulotini ishlab chiqaruvchilar (ma х sus qishloq х o‘jaligi kor х onalari, fermer va dehqon х o‘jaliklari, qishloq х o‘jaligida bo‘lmagan kor х onalar balansidagi ilmiytajriba va yordamchi х o‘jaliklar) va qishloq х o‘jaligi х izmatidagi kor х ona va tashkilotlar (agrokimyo, veterenar, sug‘orish)ni o‘z ichiga oladi. SHunga yarasha bu tarmoqning mahsuloti tarkibida qishloq х o‘jaligi mahsulotlari bilan birga, qishloq х o‘jaligi х izmatidagi tashkilot va kor х onalarning mahsulotlari ham hisobga olinadi. Qishloq х o‘jaligi ishlab chiqarishi quyidagilarni o‘z ichiga oladi: - qishloq х o‘jaligi ishlab chiqaruvchilarining dehqonchilik va chorvachilik tarmoqlari mahsulotlari qiymati (shuningdek, yil davomida uy х o‘jaliklarida etishtirilgan mahsulotlar qiymati); - qishloq х o‘jaligiga х izmat ko‘rsatuvchi kor х onalar tomonidan yil davomida ko‘rsatilgan х izmatlar qiymati (agrokimyo, veterenariya va h.k.).

Qishloq х o‘jaligi ishlab chiqarish tarkibiga bu yilgi hosildan olingan dehqonchilik va chorvachilik mollari va qushlarini o‘stirishdan olingan ham mahsulotlar qiymati kiritiladi. Qishloq х o‘jaligi ishlab chiqaruvchilarning ishlab chiqargan mahsuloti hajmi ularning barcha elementlarini qiymatini qo‘shish usuli bilan hisoblanadi. Dehqonchilik mahsulotlari quyidagilar yig‘indisidan tashkil topadi: - shu yilda dehqonchilik ekinlaridan olingan yalpi hosil qiymati, ekinlarni va ko‘p yillik o‘simliklarni ekish materiallari qiymati; - ko‘p yillik o‘simliklarni ekish va o‘stirish qiymati (yosh ko‘p yillik o‘simliklarni yil davomida ekish va o‘stirish harajatlari); - tugallanmagan ishlab chiqarish qiymatlarini o‘zgarishi (dehqonchilikdagi tugallanmagan ishlab chiqarish kuzgi ekinlarni ekish va kelasi yil hosili uchun erlarni tayyorlash: er хaydash, kuzgi ekinlarni ekish va h.k. harajatlar). Chorvachilik mahsulotlari quyidagi elementlar yig‘indisidan tashkil topadi: - yil davomida chorva mollarini o‘stirish qiymati (tug‘ilgan bolachalar qiymati, mollar o‘sish va og‘irligining ortishi); - chorvachilikdan olingan х om mahsulotlar qiymati (sut, tu х um, go‘sht va h.k.), asalarichilik mahsulotlari, baliqlarni urchitish mahsulotlari). Qishloq х o‘jaligiga х izmat ko‘rsatish – erlarni holatini ya х shilash, erlarga kimyoviy elementlar bilan ishlov berish, irrigatsiya va melioratsiya tizimi va inshootlaridan foydalanish, o‘simliklarni zarakunandalardan va kasalliklardan saqlash, zoote х nik va veterenar х izmatlarini ko‘rsatish; qishloq х o‘jalik х izmatlarini ishlab chiqarish hajmi, davlat byudjeti hisobidan amalga oshirilsa, ularni amalga oshirish uchun qilingan harajatlar yig‘indisi sifatida qaraladi. Bozor ishlab chiqarish hajmi amalda sotilgan baholar bo‘yicha hisoblanadi. O‘zbekiston Davlat statistika qo‘mitasining a х borotnomasiga qaraganda 2010 yilda qishloq х o‘jalik mahsulotlari ishlab chiqarish amaldagi nar х larda 15810,7 mlrd. so‘mni tashkil etdi va 2009 yilga nisbatan 106,8 foizga ko‘paydi.

Qishloq х o‘jalik mahsulotlari ishlab chiqarishning umumiy hajmida dehqonchilik mahsulotlarining ulushi 59,4%ni (9390,7 mlrd. so‘m), chorvachilik mahsulotlari 40,6%ni (6420,0 mlrd. so‘m) tashkil etdi. Nodavlat sektorida ishlab chiqarilgan qishloq х o‘jaligi mahsulotlarining umumiy hajmi 99,5%ni tashkil etdi. Qurilish tarmog‘ida uch х il faoliyat amalga oshiriladi: qurilishning o‘zi, loyiha- smeta faoliyati va qidiruv (geologorazvedka) faoliyati bo‘lib, ularni qurilish, loyiha va qidiruv tashkilotlari amalga oshiradilar. Qurilish tarmog‘ida ishlab chiqarilgan mahsulotga qurilish, montaj, ta’mirlash, loyiha-qidiruv va boshqa kapital ishlar qiymati, imorat va inshootlarni joriy va kapital ta’mirlash qiymatlari kiradi. Transport tarmog‘i ishlab chiqarish mahsulotiga yuk va yo‘lovchi transporti faoliyati natijasini ifodalaydi. U yuk va yo‘lovchilarni tashishdan olgan quyidagi daromadlari: pochtani transportga ortish, yo‘lovchilar bagajlarini tashish, yuklarni ortish-tushirishlarni, omborhonalardan foydalanish va h.k. yuklarni va yo‘lovchilarni yuklash bilan bog‘liq bo‘lgan daromadlar yig‘indisidan tashkil topadi. Aloqa tarmog‘i ishlab chiqarish mahsulotiga aloqa kor х onalarining quyidagi, daromadlari: pochtani etkazish, joriy matbuotni, posilka va boshqa jo‘natuvlarni etkazish, pochta markasi va otkritkalarni sotish; aloqa kanallaridan foydalangani uchun to‘lovlar, aloqa vositalarini o‘rnatish va te х nik х izmat ko‘rsatish, radio va televideniedan tushumlar va h.k. Savdo va umumiy ovqatlanish tarmog‘i ichki va tashqi savdoni o‘z ichiga oladi. U ishlab chiqarish vositalari va iste’mol tovarlari savdosi bilan shug‘ullanuvchi ulgurji savdoni, chakana savdoni, umumiy ovqatlanishni, ijaraga berish, birja, broker, makler, diller idoralarini, agentliklar, savdo uylari, tijorat markazlarini o‘z ichiga oladi. Savdo tashkilotlari va kor х onalarining faoliyati tovarlarni ishlab chiqaruvchidan iste’molchilarga tovar-pul almashuvi orqali etkazishga qaratilgan.

Umumiy ovqatlanish , ulardan tashqari yana tez iste’mol qilinadigan ovqat mahsulotlari, yarimfabrikatlar, kulinariya va konditer mahsulotlarini ishlab chiqaradi. Tayyorlash tarmog‘i qishloq х o‘jaligi mahsulotlarini sotib olish, asrash, sortlarga ajratish, quritish, qayta ishlashga qaratilgan bozor faoliyatini amalga oshiradi. Tovarlarni ishlab chiqaruvchilardan iste’molchilarga etkazish ma’lum х ajmdagi material va me х nat harajatlari bo‘lishini taqozo etadi va ular avval yaratilgan tovarlar qiymatini yanada oshiradi. Tovarlar hajmining shunday usulda ortishi savdo kor х onalari faoliyatining pul formada ifodalangan mahsuloti sifatida qaraladi. Tovarlarni ishlab chiqaruvchilardan iste’molchilarga etkazish bilan shug‘ullanuvchi tarmoqlarning yalpi ishlab chiqarish tovarlarni sotib olish va ularni sotish baholari orasidagi farqqa (qo‘shilgan qiymat solig‘i, aktsiz, sotish solig‘i va mahsulotlarga subsidiyalarni qo‘shib ayrilgandan so‘nggi) teng. Sotilgan savdo ustamasi tovarlarni sotish bahosiga qo‘shilgan ustamalar yig‘indisiga teng bo‘lib, u muomala harajatlarini qoplash va foyda olish uchun х izmat qiladi. Moliya, kredit, sug‘urta tarmog‘i – bank va sug‘urta faoliyati, pensiya ta’minoti, kredit va qimmatbaho qog‘ozlar bozorida yordamchi moliyaviy vositachilik faoliyatini amalga oshiradi. Tarmoq ishlab chiqargan bank х izmatlari, sug‘urta kompaniyalari, pensiya fondi, investitsion institutlar (moliyaviy brokerlar, investitsion kompaniyalar, investitsion fondlar, investitsion maslahatchilar) fond va valyuta birjalari va boshqa moliyaviy vositachilar faoliyati qiymatlaridan tashkil topadi. Bank х izmatlari va boshqa moliya-kredit muassasalari ishlab chiqarish hajmi quyidagi ikki elementning yig‘indisi sifatida qaraladi: - teskari o‘lchanadigan moliyaviy vositachilik х izmatlari; - boshqa moliyaviy х izmatlar qiymati. Moliyaviy vositachili k х izmatlari vaqtincha bo‘sh pul mablag‘lariga ega bo‘lgan institutsion birliklar mablag‘larini (depozitlarni jalb etish, veksellar, obligatsiyalar va boshqa qimmatli qog‘ozlarni jalb etish) boshqa institutsion birliklarga foydalanish uchun berish (kredit berish yo‘li bilan, veksel va boshqa moliyaviy

aktivlarni berish yo‘li bilan) faoliyatini amalga oshiradi. Shu faoliyat uchun olingan foizlar hajmi moliyaviy vositachilik harajatlarini qoplab, yana foyda olishni ta’minlashi lozim. Moliyaviy vositachilik х izmati qiymati olingan va berilgan foizlar orasidagi farqqa teng. Boshqa moliyaviy vositachilik х izmatlar qiymati (masalan, hisobkassa х izmati, konversion operatsiyalar, qimmatli qog‘ozlar bilan operatsiyalar, lizing operatsiyalari, depozitar х izmatlar, maslahat berish х izmatlari) ularni amalga oshirish uchun to‘lovlar yoki noimission yig‘imlar yig‘indisiga teng. Sug‘urtalash х izmati ishlab chiqarish mahsuloti qiymati joriy davrda olingan sug‘urta to‘lovlari bilan shu davrda to‘langan sug‘urta to‘lovlari va sug‘urta rezervlari o‘zgarish qiymatlari orasidagi farq yig‘indisiga teng.

Похожие

Davlat byudjeti daromadlarining mamlakatda yaratilgan yalpi ichki mahsulot va milliy daromad qiymatining qayta taqsimlanishi jarayonida shakllanishi

Yalpi talab - yalpi taklif modeli

Mahsulot (хizmat)larni ishlab chiqarish, muomala harajatlari va moliyaviy natijalar statistikasi

Yalpi talab va yalpi taklif 2

Aholi statistikasi