Xalqaro sug'urta bozori va sug'urta operatsiyalari - Экономика - Рефераты

Xalqaro sug'urta bozori va sug'urta operatsiyalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

303 KB

Xalqaro sug'urta bozori va sug'urta operatsiyalari Reja: 1. Xalqaro sug`urta bozori 2. Xalqaro sug`urtaning turlari 3. Yevropa sug`urta bozori 4. Sug`urta kompaniyalarining investitsiyalari

1. XALQARO SUG’URTA BOZORI Sug’urta moliyaning integratsiyalashgan shakllaridan hisoblanadi. Dunyoning yirik sug’urta kompaniyalari, birgalikda sug’urtalash va qayta sug’urtalash operatsiyalarini amalga oshirish uchun birlashadilar. Ko’pgina mamlakatlarda xorijiy sug’urta kompaniyalarini milliy bozorlarga kirishiga ruxsat etilgan. Masalan, 1992 yildagi Maastrixt shartnomasiga asosan, Yevropa mamlakatlarida xorijiy kapitalni cheklash bo’yicha barcha to’siqlar olib tashlandi va Yevropada yagona sug’urta bozorini shakllantirishga qaratilgan tadbirlar boshlandi. Shunday bo’lsada, milliy sug’urta bozorlari o’ziga xos xususiyatlarni saqlab qolmoqda. Bu xususiyatlar birinchidan, sug’urta sohasining tarkibi va taklif etilgan sug’urta himoyasining turlariga taalluqlidir. Masalan, hayotni sug’urtalash, sug’urta bo’yicha yig’iladigan badallarning 77 foizini tashkil etsa, bu ko’rsatkich Yevropada - 47 foiz, Shimoliy Amerikada - 42 foizni tashkil etadi. Bunday tafovutning yuzaga kelishiga asosiy sabab, davlat tomonidan ijtimoiy himoya past bo’lgan mamlakatlarda, aholining pensiya ta'minotini o’zlari hal qilishidir (G’arbiy Yevropa sug’urta bozorining tarkibini 1-jadvaldan ko’rish mumkin). AQSHda 9130 dan ortiq sug’urta kompaniyalari faoliyat yuritadi va sug’urta to’lovlari aholi jon boshiga 1999 yilda 2334 EKYuni tashkil qilgan. Axoli jon boshiga sug’urta to’lovlari eng yuqori bo’lgan mamlakat - Lyuksemburg bo’lib, 1999 yilda u aholi jon boshiga 2800 EKYuni tashkil etgan. Sababi, Lyuksemburgni nemislar, belgiyaliklar va boshqa mamlakatlardan kelgan mexmonlar bu erni kapital joylashtiriladigan «soliq jannati» deb atashadi. Buyuk Britaniyada eng erkin sug’urta tizimi barpo etilgan. Bu yerda xattoki, sug’urta kompaniyalarini nazorat qiladigan maxsus organ ham yo’q. Nazorat sanoat departamenti tomonidan amalga oshiriladi. Sug’urta badallarini o’rnatish va sug’urta qilish qoidalari erkinligiga qaramasdan, bu yerda ko’rsatilayotgan xizmat sifati boshqa mamlakatlardagidan ancha yuqori, narxlari esa, past darajada. Tarixan tarkib topishiga ko’ra, Britaniya sug’urta bozori ikkita mustaqil qismga bulingan: London va boshqa barcha hududlar. London bozori, odatda, xorijiy mijozlarni, dengiz kemalarini, neft kompaniyalarini, TMKlarni sug’urtalaydi. London bozorida hukmronlik qiluvchi Lloyd sug’urta kompaniyasi oxirgi yillardagi qiyinchiliklardan, faqatgina, jiddiy tashkiliy islohotlarni amalga oshirish bilan chiqmoqda. Ushbu qiyinchiliklar mamlakat ichkarisidagi mijozlarni sug’urtalovchi - ichki sug’urta bozoriga ta'sir etmadi. Germaniyada sug’urta bozori davlat tomonidan qattiq tartibga solinadi. Uning o’ziga xos jihati shundaki, sug’urta biznesi yirik sanoat kapitali bilan yaqin aloqada. Kapitalda va boshqaruvda o’zaro ishtirok etish keng tus olgan. Mutaxassislarning fikricha, taxminan 50 ta kishi barcha yirik nemis sug’urta kompaniyalarini nazorat qiladi. Shuning uchun ham, raqobat asosan sotish tarmoqlari o’rtasida mayjud. Germaniyada sug’urta bozorida hukmronlik qiluvchi kompaniyalardan biri - «Alyans» kompaniyasidir. U hayotni sug’urtalash sohasining 42 foizini va boshqa sug’urta sohalari 38 foizini egallab olgan. «Alyans» aylanmasining taxminan 55 foizga yaqini ichki bozor, qolgani xorijiy faoliyat bilan bog’liq. Yaqinda, ikkita frantsuz kompaniyalari «AXA» va «IAR»ni birlashishidan oldin, «Alyans»

Yevropadagi eng yirik sug’urta kompaniyasi edi. «R+V» sug’urta kompaniyasi kattaligi jihatdan Germaniyada ikkinchi o’rinda turadi. Uning yuksalishiga Berlin devorining kulashi katta ta'sir ko’rsatdi. Ushbu kompaniya kooperativ tarkibga ega bo’lib, u asosan, qishloq aholisi va qishloq xo’jaligi ishlab chiqaruvchilarni sug’urtalashga ixtisoslashgan. Xorijiy kapitalga nisbatan qonuniy cheklovlarning mayjud emasligiga qaramasdan, nemis sug’urta bozori nisbatan yopik hisoblanadi. Bu aholining: «nemislar o’z sug’urtachilarini afzal biladilar» degan psixiologiyasi bilan bog’liq. Bundan tashqari, bu yerda agentlar tarmog’i juda zich. 50 mingga yaqin agentlar sug’urta kompaniyalarida agent bo’lib to’liq ish kunida ishlashsa, taxminan 270 ming kishi o’rindoshlik asosida faoliyat yuritadilar. Agentlar bilan mijozlar o’rtasi dagi munosabat dustona va uzoq muddatli asosda shakllangan. Sug’urta xizmatlari an'anaviy bo’lib, nemis sug’urta kompaniyalari yuqori riskli tajribalarni o’tkazishga moyil emaslar. Germaniyada qayta sug’urtalash keng rivojlangan. Bu - Birinchi Jahon urushidan keyin, to’g’ri sug’urtalash bilan shug’ullanayotgan nemis sug’urta kompaniyalariga xorijda faoliyat yuritish ta’qiqlanishi natijasida yuzaga keldi. Chunki, ushbu ta’qiqlar qayta sug’urtalovchilarga taalluqli emasdi va sug’urta kapitali yillar davomida ushbu sohaga oqib utdi. Nemis bozorining eng muhim tomoni - bank sug’urtalashdir, ya'ni sug’urta kompaniyasi o’z savdo shoxobchasida nafaqat sug’urtalash bilan, balki bank xizmatlarini ko’rsatish bilan ham shug’ullanadi. Frantsuz sug’urta bozori hayotni sug’urtalash va avtomobil sug’urtasiga ixtisoslashgan. Ayniqsa, avtomobil va avtotransport egalari javobgarligini sug’urtalash kuchli darajada rivojlangan. Birinchi Jahon urushidan so’ng, ko’pgina yirik korxonalar va banklar singari sug’urta kompaniyalari milliylashtirilgan edi va uzoq vaqt davlat ixtiyorida bo’ldi. Bu holat milliy iqtisodiyotni jahon bozoridagi raqobatbardoshligiga salbiy ta'sir ko’rsatdi. Hozirgi kunda, davlat sug’urta kompaniyalarining ma'lum qismi xususiylashtirilgan. Hayotni sug’urtalash bo’yicha eng yirik sug’urta kompaniyasi - CNP davlat ixtiyorida qolmoqda. Ushbu kompaniyani sotish loyihasi mavjud bo’lsada, qulay investor topilmaganligidan, uni sotish loyihasi amalga oshmasdan kelayotir. CNP xususiy kompaniyalarga nisbatan hech qanday imtiyozga ega emas. Frantsiyada ijtimoiy sug’urtaning roli katta. Yaxshi yo’lga qo’yilgan ijtimoiy ta'minot, pensiyalar bo’yicha davlat kafolatlari, hayotni sug’urtalashni bu yerda boshqa Yevropa mamlakatlarnikiga nisbatan past darajada rivojlanishiga sabab bo’ldi. Ammo, keyingi yillarda ijtimoiy ta'minot va pensiya fondining byudjetlari taqchillikka ega bo’lishi kuzatilmoqda. Davlat hayotni sug’urtalashni rag’batlantirish bo’yicha qator tadbirlami amalga oshirdi va oxirgi 10-15 yil ichida Frantsiya ushbu masalada kushnilaridan ilgarilab ketdi. Bu sohadagi asosiy tadbirlardan biri sifatida, hayotni sug’urtalash bo’yicha jiddiy soliq imtiyozlari berilishini kuzatish mumkin. Ushbu imtiyozlardan birinchisi: sug’urta shartnomasiga ko’ra , to’langan to’lov foizlaridan soliq olinmaydi. Bu

sug’urta shartnomasini bank omonatidan ham foydalirok qilib qo’yadi. Ushbu imtiyoz sug’urta shartnomasining muddati 8 yil bo’lganda amal qiladi Ikkinchidan, sug’urta qilinuvchi vafot etganda, sug’urta shartnomasiga asosan, olinadigan kapital merosidan soliq to’lanmaydi. Bundan tashqari, sug’urtalash meros qilinadigan mulk tarkibiga kiritilmaydi va boshqa merosxurlar bilan bo’lib olinmaydi. Shunday qilib, hayotni sug’urtalash - o’z merosxurlariga, merosdan soliq tulamasdan pul qoldirishning eng qonuniy yo’li hisoblanadi. Frantsiyada bank sug’urtasi ham yaxshi rivojlangan. Bundan tashqari, hayotni sug’urtalash shartnomalari, xattoki pochta orqali sotiladi. Qishloq joylarda va kichikrok shaxarlarda, pochta bulimlari, nafaqat pochta xizmatini, balki sug’urta, bank xizmatlarini ham ko’rsatadi. Ular bank hisobvaraqlarini yuritadilar, jamgarma hisobvaraqlarini ochadilar va boy bo’lmagan aholi uchun o’ziga xos bankirlar hisoblanadilar. Shunday qilib, turli mamlakatlarda aholining ijtimoiy va iqtisodiy hayot tarziga moslashib, sug’urta turli xil shakllarda namoyon bo’lmoqda. 2. XALQARO SUG’URTANING TURLARI Yevropa iqtisodiy hamkorlik tizimida qabul qilinishicha, sug’urta tashkilotlari ixtisoslashgan va ixtisoslashmagan asosda o’z faoliyatlarini tashkil qiladilar. Ixtisoslashmagan sug’urta tashkilotlari sug’urtaning bir necha turlari bo’yicha o’z ishlarini olib boradilar. Ixtisoslashgan sug’urta tashkilotlari 1-2 yo’nalishlarda ixtisoslashgan holda faoliyat yuritadilar. EHTda sug’urta guruhlari quyidagi ikki xilga bo’linadi: uzoq va qisqa muddatli umumiy sug’urta turlari. Uzoq muddatli sug’urta turlariga quyidagi etti xil sug’urta yo’nalishlari kiradi: • hayotni va annuitentini sug’urtalash; • nikoh va farzand tavalludini sug’urtalash; • sog’liq uzluksizligini sug’urtalash; • tonting sug’urtasi; • kapitalni qayta sug’urtalash; • pensiya sug’urtasi; • boshqa turdagi uzoq muddatli sug’urtalar. Yuqoridagi uzoq muddatli sug’urta turlaridan boshqa xalqaro amaliyotda quyidagi sug’urta yo’nalishlari mavjud: • baxtsiz hodisalardan sug’urtalash; • tibbiy sug’urta; • avtomobillarni sug’urtalash; • temir yo’l vagonlarini sug’urtalash; • samolyotlarni sug’urtalash; • kemalarni sug’urtalash; • transport yuklarini sug’urtalash; • mulkni yongin va tabiiy ofatlardan sug’urtalash; • transport xaydovchilarining fukarolik javobgarligini sug’urtalash; • kema egalarining fukarolik javobgarligini sug’urtalash; • umumiy javobgarlik sug’urtasi; • kredit sug’urtasi;

• xodimlarni zararlar extimolidan sug’urtalash; • moliyaviy zararlarni sug’urtalash; • sud xarajatlari to’lovlaridan sug’urtalash va boshqalar. Yuqoridagi sug’urta turlari mohiyatini ochib berish uchun ularning qo’llanish sohalari bilan tanishamiz. Eng an'anaviy sug’urta turlaridan bo’lgan hayotning aralash sug’urtasining bunday nomlanishiga sabab, unda 3 xil sug’urta javobgarligi mujassamlashtirilganligidadir. Mazkur sug’urta turida shartnomada ko’rsatilgan yoshga etib, oxirgi badal to’langandan keyin kompaniya koplama pulini to’laydi. Koplama ishsizlik va vafot hodisalarini chetlab utmaydi. Hayotning aralash sug’urta shartnomasi 1 oydan 6 oygacha, 1 yilga, 3 yilga, 5 yilga, 10, 15 va 20 yilga tuziladi. Bolalar va nikox tuyi sug’urtasi bo’yicha shartnoma tuzilgan kunda bolaning yoshi 15 dan oshmagan bo’lishi kerak. Bolaning ota-onasi, boshqa karindosh- uruglari, farzandlikka olgan shaxslar bunday shartnomalar tuzishi mumkin. Kasalligi tufayli I guruh nogironlari bilan sug’urta shartnomasi tuzilmaydi. Nikox sug’urtasining asosiy maqsadi, nikox tuyiga qadar shartnomada ko’rsatilgan sug’urta mablag’i yig’ilib, tuy arafasida uni sug’urtalanuvchiga topshirish va unga bu tantanali tadbirni amalga oshirishda yordam ko’rsatishdir. Badal miqdori sug’urta puliga mos ravishda bo’ladi va pulning sug’urta muddatidagi oylarga taqsimlash yo’li bilan aniqlanadi. Agar 21 yildan keyin nikox tuyi o’tkazilmasa o’tgan har qaysi to’liq yil uchun sug’urta pulining 3 foiz har bir to’liq oy uchun esa, 0,25 foiz miqdorida to’lanadi. Tibbiy sug’urta turi sug’urta hodisasi ruy berganda davolanish xarajatlarini qoplash maqsadida, sug’urtalanuvchilardan olinadigan badallar hisobidan shakllantirilgan fond mablag’laridan moddiy yordam ko’rsatish orqali amalga oshiriladi. Tibbiy sug’urta ikki xil bo’ladi: majburiy va ixtiyoriy. Fuqarolarni qo’shimcha pensiyaga sug’urta qilish -sug’urtachi bilan sug’urtalanuvchi o’rtasida shartnoma tuzishdan boshlanadi. Bunday shartnomalar 25 yildan 60 yilgacha erkaklar va 20 dan 55 yilgacha bo’lgan ayollar bilan faqat ularning foydasini ko’zlab tuziladi. Kushimcha pensiyaga sug’urtalangan fukaro, faqat sug’urta muddati davomida hamda qo’shimcha pensiya olish davrida baxtsizlik hodisalaridan ham sug’urtalangan hisoblanadi. Pensiyaga chiqqungacha o’tgan davr sug’urta muddati deb ataladi. Bu muddat tugagach, agar sug’urta shartnomasi bo’yicha hamma badallar to’langan bo’lsa, sug’urtalanuvchi pensiya yoshiga tulgandan so’ng, ularga umrlari oxirigacha qo’shimcha pensiya to’lanadi. Baxtsiz hodisalardan sug’urtalash hayotni aralash sug’urtalash qoidalari asosida shakllanib, shu bilan birga, alohida sug’urta sifatida ham amalga oshiriladi. Sug’urta shartnomasi amal qilgan davrda sug’urta hodisasi sodir bo’lib kolsa, bu holda tekshirish o’tkazilib, hujjatlar asosida sug’urta koplamasining miqdori aniqlanadi. Agar sug’urta shartnomasining muddati tugasa, baxtsiz hodisa sodir bo’lishi munosabati bilan sug’urta koplamasi to’lansa, sug’urtalangan shaxs vafot etsa, sug’urtalangan shaxs doimiy ishlash uchun chet elga ko`chib ketsa, sug’urta shartnomasi bekor qilinadi. Shuni aytish kerakki, sug’urta idoralari baxtsizlik hodisalari sababini chuqur o’rganish va uni aniqlash maqsadida

sug’urtalanuvchining tibbiy kurikdan o’tishi uchun mutaxassis shifokor xuzuriga borishlari shart Yuklarni sug’urta qilish uchun sug’urta tashkilotlari yuridik va jismoniy shaxslar, yukni junatuvchilar, yukni qabul qilib oluvchilar bilan shartnoma tuzib, bunda sug’urtalashga doir asosiy ko’rsatkichlar keltiriladi. Yuklar sodir etilishi mumkin bo’lgan barcha hodisalaridan sug’urtalanadi. Sug’urta shartnomasi yuzasidan javobgarlik yuk ombordan junatish uchun olingandan boshlanadi va butun yo’l davomida yukni ortish va uni tushirib, qaytadan ortish, omborda saqlash, yuk qabul qiluvchining omboriga yoki sug’urta guvoxnomasida ko’rsatilgan oxirgi punktdagi belgilangan manzilga yetkazib berilgunga qadar davom etadi. Transport vositalarining ixtiyoriy sug’urtasi o’zining 4 xil ob'ektiga ega: 1. Transport vositalari 2. Xaydovchi va yulovchilar 3. Transportga tegishli qo’shimcha uskunalar 4. Asosiy transport vositasi yoki pritsepda tashilayotgan yo’q. Axoliga tegishli mol-mulkni ya'ni, imoratlar, uy-joylar, kvartiralar, xayvonlarni sug’urta qilish uchun zaruriy ma'lumotlar aniqlanadi. Bunda ajratilgan er uchastkalari, xususiylashtirilgan turar-joy fondi va soliq idoralari ma'lumotlaridan foydalaniladi. Sug’urta koplamasini to’lashda imoratning shikastlanishi va vayron bo’lishini kuzga tutish lozim. 1-kavatda uni ta'mirlash xarajatlari koplanadi. Bunda imoratni saqlab qolish uchun ketgan xarajatlar koplamaga qo’shib to’lanadi . Xalqaro sug’urta kompaniyalari. Jahonning rivojlangan mamlakatlarida sug’urtalovchilarning faoliyati turli xil tashkiliy shakllarda ya'ni, hissadorlik kompaniyalari; davlat va aralash sug’urta tashkilotlari; xususiy tadbirkorlik va birlashmalar; kooperativ sug’urta tashkilotlari; qo’shma korxonalar; avtosug’urtalovchilar parallel shakllarda namoyon bo’ladi. Turli davlatlarda sug’urta jamiyatlarini tuzishda turli xil tashkiliy-huquqiy shakllardan amaliyotda foydalaniladi. AQSH va Germaniyada hissadorlik jamiyatlari, Frantsiyada o’zaro sug’urta jamiyatlari, Buyuk Britaniyada esa, sug’urta assotsiatsiyalari ish olib bormoqda. Italiya va Ispaniyada kooperativ sug’urtalash amaliyotda keng qo’llanilmoqda, Germaniya, Buyuk Britaniya, Frantsiya va Yaponiyada davlat kapitali ishtirokidagi sug’urta kompaniyalari faoliyat yuritmoqda. Ular, asosan, xalqaro sohada maydonga chiqadilar. Bu kompaniyalarga Germaniyaning «Germes», Frantsiyaning «Kofase» kompaniyalari misol bula oladi. Bu kompaniyalarning kay tarzda shakllanishi, ularning faoliyati ma'lum me'yoriy aktlar va maxsus davlat sug’urta nazorati organlari tomonidan tartibga solinadi. Yuqorida aytib o’tilgan Germaniyaning «Germes» kompaniyasini olib qaraylik. Bu davlat sug’urta kompaniyasi bo’lib, turli mamlakatlar bilan tuziladigan shartnomalarga pul to’lovi nemis banklari va kompaniyalarining risklarini sug’urtalaydi. Frantsiyaning «Kofase» kompaniyasiga keladigan bo’lsak, bu davlat sug’urta kompaniyasi bo’lib , Frantsiyadan eksport junatmalarini amalga oshirishga yo’naltirilgan kreditlarni sug’urtalaydi.

Angliyaning «Lloyd» korporatsiyasi yuridik mustaqil sug’urtachilar birlashmasi bo’lib, ularning har biri o’zining moliyaviy sharoitidan kelib chiqqan holda, mustaqil ravishda risklarni sug’urtalaydi. Lloyd XVII asrda paydo bo’lib, o’z nomini kafe egasi bulmish E.Lloyddan olgan. Ushbu kafeda faoliyati dengiz bilan bog’liq bo’lgan shaxslar tuplanar edi. 1871 yilda bu kompaniya dengiz sug’urta operatsiyalari bilan ish olib borish huquqiga ega bo’lgan yuridik shaxs unvoniga muvaffak bo’ldi. 1911 yildan esa, barcha turdagi sug’urta operatsiyalari amalga oshirila boshlandi. Lloydning har bir a'zosi o’z faoliyatini ta'minlash yo’lida ma'lum miqdordagi pul mablag’ini depozit sharoitida kuyishi lozim, bu summa uning riskdagi ishtirok darajasini belgilaydi. Lloyd a'zolari sug’urta turlari bo’yicha birlashtirilgan. Bularga anderrayterlar boshchilik qilib, ular barcha sindikat a'zolari nomidan sug’urta risklarini qabul qiladilar. Lloyd dunyoning barcha yirik portlari va shaxarlarida o’z birikmalariga ega bo’lib, uzoq muddatli xat sug’urtalash va alohida turdagi kafolatli sug’urtadan boshqa barcha sohadagi sug’urta xizmatlarini keng miqyosda ko’rsatadi. Lekin, Lloydning taxminan yarim operatsiyalari dengiz sug’urtasi bilan bog’liq. Ushbu korporatsiya o’z tarkibiga 5000 atrofldagi sug’urta kompaniyalarini birlashtiradi. Agar ob'ekt bir muddatning o’zida Lloyd a'zolarining bir nechtasida sug’urtalangan bo’lsa, ularning har biri sug’urtalanuvchi oldida risk uchun olingan ma'lum miqdordagi pul mablag’i, va mahsulot uchun javobgar hisoblanadi. Korporatsiya a'zolari odatda, shartnomalarni brokerlar orqali tuzadilar. Xalqaro sug’urta bozoridagi operatsiyalar. Sug’urta bozori bir necha sug’urta tashkiloti tashabbusi bilan shakllanib, bir shaxar, mamlakat miqyosida emas, balki bir necha mamlakat doirasida, xalqaro sug’urta bozori sifatida shakllanadi, qayta sug’urtalash tadbirlarini amalga oshirishga yordam beradi. Bozor sharoitida faoliyat yurituvchi sug’urtalovchining qayta sug’urtalashga bo’lgan ehtiyojlari hozirgi kunda hech kimga sir emas. Uziga katta riskni oluvchi, lekin yetarli darajadagi rezerv va zahira fondlari bo’lmagan sug’urta tashkilotlari ob'ektiv yondoshgan holda qayta sug’urtalashni rivojlantirish uchun shart-sharoirt yaratib, shu yo’l bilan o’zlari ning moliyaviy ahvollarini barqarorlashtiradilar. Keng hajmdagi qayta sug’urtalash - bu sug’urtalash tomonidan o’zlari qabul qilgan riskning ma'lum bir qismini boshqa sug’urtachilar - qayta sug’urtachilarga topshirilishidir. Shuni aytib o’tish kerakki, bir riskning o’zi bir necha qayta sug’urtachilarga topshirilishi mumkin. Qayta sug’urtalashga qabul qilingan riskni qayta sug’urtachi ham boshqa qayta sug’urtachiga topshirishi mumkin. Bu operatsiya retrotsissiya qayta sug’urtalovchi esa - retnotsesper deb ataladi. Fakultativ qayta sug’urtalash. Bu usulga ko’ra, sug’urtachiga qabul qilingan risklarini boshqa ixtiyoriy sug’urta kompaniyaga qayta sug’urtalashga berish mumkin. Riskni qayta sug’urtalashga bera turib, sug’urtachi o’z foydasiga komission puldan bir qismini olish huquqiga ega bo’ladi. Oblegatorli qayta sug’urtalash - fakultativ qayta sug’urtalashdan farqli o’laroq, bu usulda qayta sug’urtachi va qayta sug’urtalanuvchilar orasida shartnomaviy munosabatlarning bo’lishi ko’zda tutiladi. Qayta sug’urtalash shartnomasi bu

holda tomonlararo munosabatlar va o’rnatilgan shart, majburiyatlarni aniq ifoda etuvchi yuridik hujjat hisoblanadi. Bu shartnomalar o’z navbatida nisbiy va teskari nisbiy guruhga bo’linadi. Birinchi guruh o’z ichiga kvota va eksdident shartnomalarini, 2-guruh esa, jiddiy zararlari shartnomali va eksdident zarariyli shartnomalarini oladi. Sug’urta amaliyotida bu usullardan aralash holda ham foydalaniladi. Kveta shartnomasi - eng sodda, odiy qayta sug’urtalash shartnomasi turidir. Bu usulda sug’urtalovchi riskni qayta sug’urtalashga, topshirilayotgan aniq yoki aralash turdagi risklarni qabul qilingan kveta asosida topshiradi. Ushbu shartnomada qayta sug’urtalovning kveta va kremiya miqdori, zararlarni qoplashdagi ishtiroki, limiti ko’rsatiladi. Summa ekstsedent shartnomasi. Bu usulga ko’ra, qayta sug’urtachi riskni qayta sug’urtalashga topshira turib, o’z foydasiga ma'lum bir summadagi pulni ushlab koladi, va qayta sug’urtalashga ushbu summadan tekshiradi. Ushbu summa sug’urtaning ma'lum bir turi yoki yirik risk turiga qarab belgilanadi. Ekstsedent zarari shartnomasi. Bu kompaniya sug’urta portfellarini katta zarar va kutilmagan zararlardan himoya qilishning eng keng tarqalgan usulidir. Bu mexanizm sug’urta hodisasi yuz bergandan so’ngina ishga tushadi, zarar summasi aniqlangan va bu summa sug’urtalangan summadan katta bo’lishi lozim. Ekstsedent zarariyligi shartnomasi yoki stop loss. Ushbu shartnomaning mohiyati shundaki, kompaniya o’z manfaatlarini himoya qilgan holda, tsedentning ortishiga moliyaviy zararlarni keltirib chiqarmasligini ta'minlaydi. 3. YEVROPA SUG’URTA BOZORI Yevropa dunyoda sug’urta badallarini yig’ish hajmi bo’yicha ikkinchi o’rinda (shimoliy Amerikadan keyin) turadi. 1989 yildan 1999 yilgacha bo’lgan oraliqda, Yevropada, yig’iladigan sug’urta badallarining hajmi mutlok ko’rinishda ikki martaga oshdi. Dunyo sug’urta badallarida Yevropaning ulushi sezilarli darajada ortishi kuzatilmoqda. Agar, 1995 yilda butun sug’urta badallarining 51,3 foizi shimoliy Amerika hissasiga, 25,9 foizigina Yevropaga to’g’ri kelgan bo’lsa, 1999 yilga kelib, vaziyat butunlay o’zgardi (1-diagramma). Shimoliy Amerikaning ulushi hamon katta bo’lsada, endi u 36 foizni tashkil etadi. Yevropaning ushbu bozordagi ulushi 33 foizni, Osiyoniki esa, 29 foizni tashkil etmoqda. Dunyo sug’urta bozorida «qolgan dunyo» hissasining ikki marta oshishiga qaramasdan, uning salmogi hamon 4 foizni tashkil etmoqda. 11-jadval Hududlar bo’yicha sug’urta badallarini yig’ish hajmi (mlrd. AQSH dollarida) Hududlar 1989y 1991y 1993y 1995y 1996y 1998y 1999y Yevropa 375 469 491 643 675 711 762 Osiyo 311 372 628 756 647 572 621 Shimoliy Amerika 483 521 600 661 689 780 837 Qolgan dunyo 42 53 84 88 95 104 104 Jami 1211 1415 1803 2148 2106 2167 2324

Yevropa sug ’ urta badallari dinamikasini o ’ rganish , uni 1983 yildan 1999 yilgacha bo ’ lgan oraliqda ancha barqaror kechganligidan dalolat beradi . Bu vaqt oralig ’ ida Yevropa Osiyodagidek , ko ’ rsatkichlarning keskin o ’ zgarishini boshdan kechirmadi . 1-diagramma Yevropa Sug’urta Kumitasi-ESQ (abbreviatura, orginal tilda - CEA) 29 ta mamlakatning milliy sug’urta assotsiatsiyalarini birlashtiradi. Ularning to’liq ro’yxatini 2-jadvaldan ko’rish mumkin. Belorusiya, Moldaviya, (Rossiyadan boshqa) Ruminiya, Ukraina va boshqa ESQga kirmaydigan ko’plab mamlakatlarning sug’urta operatsiyalari va statistik ko’rsatkichlari ESQ hisobotlarida aks ettirilmaydi. 12-jadval Milliy sug’urta assotsiatsiyalari ESQga kiruvchi mamlakatlar ro’yxati 1 Avstriya 11 Frantsiya 21 Malta 2 Belgiya 12 Buyuk Britaniya 22 Niderlandiya 3 Shveytsariya 13 Gretsiya 23 Norvegiya 4 Kipr 14 Vengriya 24 Polsha 5 Chexiya 15 Irlandiya 25 Portugaliya 6 Germaniya 16 Islandiya 26 Shvetsiya 7 Daniya 17 Italiya 27 Sloveniya 8 Estoniya 18 Litva 28 Slovakiya 9 Ispaniya 19 Lyuksemburg 29 Turkiya 10 Finlandiya 20 Latviya ESQ statistik ma'lumotnomalarida yagona «evro» valyutasi amal qiladigan 11 ta mamlakat hisobotlari aks ettiriladi. Bu mamlakatlar: Avstriya, Belgiya, Germaniya, Ispaniya, Finlandiya, Frantsiya, Irlandiya, Italiya, Lyuksemburg, Niderlandiya, Portugaliya. ESQning Yevropa Iqtisodiy Hududi (EEH) bo’yicha ma'lumotnomalarida 15 ta, Yevropa Hamjamiyatiga (EH) a'zo mamlakat hamda Islandiya va Norvegiya bo’yicha ma'lumotlar ham keltiriladi. ESQning 1999 va 2000 yillar uchun ma'lumotnomasida Shveytsariya ham EEHga kiritilgan. ESQga kiruvchi mamlakatlarda sug’urta badallarini tuplash hajmi. ESQga kiruvchi mamlakatlar sonining o’sishiga qaramasdan, tuplanadigan sug’urta badallarining 93,4 foizi hamon EH mamlakatlaridagi sug’urta operatsiyalariga va

98,4 foizi EEH mamlakatlari hissasiga to’g’ri kelmoqda. Bunda Shveytsariya bo’yicha ma'lumotlar EEHga kiritilmoqda. 13-jadval Sug’urta badallarini tuplash hajmlari (joriy baholarda) Yillar ESQ , mlrd.doll. EH, mlrd.doll. EH ulushi, % EIH, mlrd.doll. EIH ulushi, % 1994 544,3 507,1 93,2 538,9 99,0 1995 636,8 590,5 92,7 629,9 98,9 1996 672,4 626,5 93,2 664,1 98,8 1997 664,2 616,6 92,8 623,8 93,9 1998 685,4 633,8 92,5 674,3 98,4 1999 754,5 704,2 93,3 742,0 98,3 2000 728,2 679,9 93,4 716,3 98,4 13-jadvaldan, 1994 yildan 2000 yilgacha bo’lgan vaqt oralig’ida ESQga kiruvchi mamlakatlarda sug’urta badallarini tuplash hajmi 184 mlr.doll.ga yoki 1,3 martaga ortganligini ko’rish mumkin. 14-jadval Hayotni sug’urtalash badallari va sug’urtaning jami turlari hajmlarining nisbati, foizda 1994y 1995y 1996y 1997y 1998y 1999y 2000y ESQ mamlakatlari hayotni sug’urtalash 50,1 51,4 54,1 56,1 58,5 62,2 63,5 jami turlar 49,9 48,6 45,9 43,9 41,5 37,8 36,5 EH mamlakatlari hayotni sug’urtalash 49,9 51,1 54,0 55,9 58,4 62,6 64,1 jami turlar 50,1 48,9 46,0 44,1 41,6 37,4 35,9 EIH mamlakatlari hayotni sug’urtalash 50,4 51,6 54,4 55,8 59,0 62,7 64,0 jami turlar 49,6 48,4 45,6 44,2 41,0 37,3 36,0 Yuqoridagijadvallar Yevropada tuplanadigan sug’urta badallarining tarkibidagi o’zgarishlarni aks ettiradi. 1992 yildan 2000 yilgacha davr oralig’ida sug’urta turlarida jiddiy o’zgarishlar ruy berdi. Bunday o’zgarishlarning amalga oshishiga ESQ mamlakatlarida pensiya ta'minoti bo’yicha islohotlar ham o’z ta'sirini o’tkazdi. Ushbu islohotlar natijasida, pensiya ta'minotida davlatning ishtiroki kamaydi va bir vaqtning o’zida hayotni sug’urtalash va pensiya hajmlarining ortishi kuzatildi. 4. SUG’URTA KOMPANIYALARINING INVESTITSIYALARI

Sug’urta kompaniyalarining investitsiya faoliyati - jahon sug’urta bozorining rivojlanganligini ko’rsatuvchi muhim belgilardan biri hisoblanadi. Yevropa sug’urtachilari investitsiyaga yo’naltirilayotgan mablag’lari hajmini doimiy ravishda kengaytirmoqdalar. 1992 yildan EH mamlakatlarida sug’urtachilaming investitsiyalari uch martaga oshdi va 5,2 trln. evroni tashkil etmoqda (15-jadvalda 4,5 trl. AQSH doll, keltirilgan). Ushbu nomutanosiblik AQSH dollari va evro kurslaridagi o’zgarishlar hamda 2000 yil uchun investitsiya ma'lumotlarining yetarli darajada emasligi bilan tavsiflanadi. Ammo, shuni ta'kidlash kerakki, investitsiyalar hajmi joriy baholarda (evro) kamaymagan va domiy o’sish an'anasi davom etmoqda. 15-jadval Sug’urta kompaniyalarining investitsiya hajmi, mlrd.doll. Mamlakatlar 1995y 1996y 1997y 1998y 1999y 2000y ESQ 3412,7 3804,7 3994,2 4427,2 4939,4 4775,2 EH 3147,1 3539,6 3765,8 4139,9 4627,3 4456,8 EIH 3406,9 3591,6 3765,8 4417,7 4925,1 4760,2 Ushbu investitsiyalarning yo’nalishini quyidagi 16-jadvaldan ko’rish mumkin. 16-jadval Yevropa mamlakatlari sug’urtachilarining investitsiya yo’nalishlari (umumiy investitsiya hajmiga nisbatan foizda, 1999 yil) Investitsiya yo’nalishlari ESQ EH EIH Ko`chmas mulk 4,9 4,6 4,9 Ulushli qatnashish 3,5 3,2 3,5 Aktsiya va boshqa o ’ zgaruvchan daromadli qimmatli qog ’ ozlar 37,4 38,6 37,5 Obligatsiya va boshqa belgilangan daromad keltiruvchi qimmatli qog’ozlar 35,3 35,0 35,2 Qarzlar 12,6 12,4 12,6 Depozitlar 1,6 1,5 1,6 Va boshqalar 4,8 4,7 4,8 Yuqoridagi jadval ma'lumotlaridan ko`rinib turibdiki, ESQ mamlakatlari asosiy investitsiyalarini aktsiya va obligatsiya sotib olishga yunaltiradi. EH mamlakatlarining sug’urta kompaniyalari, bu ikkala yo’nalishga, taxminan 73 foiz miqdordagi investitsiyalarini yunaltiradilar. Agar, ESQ sug’urta

kompaniyalari aktsiya sotib olishga, o’rtacha 37,4 foiz miqdorda investitsiya kilsa, bu ko’rsatkich EH sug’urta kompaniyalari uchun nisbatan yuqori bo’lib , 38,6 foizni tashkil etadi. ESQning yangi a'zo mamlakatlarida (Markaziy va Sharqiy Yevropa mamlakat-lari) investitsiyalarning o’rtacha tarkibi EH va ESQdan ancha farq qiladi. Sobik sotsialistik mamlakatlar iqtisodiyotidagi nobarqarorlikni hisobga olgan holda, sug’urtachilar, bu mamlakatlarda risk darajasi past bo’lgan yo’nalishlarga investitsiyalarni yunaltirishni afzal bilmoqdalar. Mazkur mamlakatlarda yo’naltirilgan investitsiyalarning yirik qismi (54,1 foiz) obligatsiyalarga, keyin depozitlarga (15 foiz) va aktsiyalarga (7,4 foiz) to’g’ri keladi. Sug’urta kompaniyalari ichida, investitsiyalar miqdori ko’proq hayotni sug’urtalovchi kompaniyalar hissasiga to’g’ri keladi. 1999 yilda, ESQ mamlakatlarida mazkur kompaniyalar investitsiyalarining boshqa turdagi sug’urta faoliyati bilan shug’ullanuvchi, barcha kompaniyalar investitsiyalariga nisbati 4,5 barobar ortiq bo’lgan. 17-jadval Yevropa sug’urta kompaniyalari investitsiyalari hajmida hayotni sug’urtalovchi kompaniyalarning ulushi (1999 yil, foizda) Mamlakatlar sug’urta kompaniyalari investitsiyalari hajmida hayotni sug’urtalovchi kompaniyalarning ulushi jami tur sug’urtachi kompaniyalarning jami investitsiyalar hajmidagi ulushi Yevropa sug’urta qo’mitasi 81,4 18,6 Yevropa Hamjamiyati 81,7 18,3 Yevropa iqtisodiy hududi 81,5 18,5 Keyingi o’n yillikda, hayotni sug’urtalovchi kompaniyalarning yig’iladigan sug’urta badallarining ortishi bilan, ushbu kompaniyalarning investitsiya faoliyati jadallashdi. 1992 yilda, EH mamlakatlari sug’urtachilari-ning investitsiyalari hajmida hayotni sug’urtalovchi kompaniyalar ulushi 75,4 foizni tashkil etgan bo’lsa, bu ko’rsatkich 1995 yilda 77,1 foizni, 1998 yilda 79,9 foizni va 1999 yilda 81,7 foizni tashkil etgan. Sug’urta kompaniyalarining soni va unda band bo’lganlar salmogining o’zgarishi. ESQga kiruvchi mamlakatlardagi sug’urta kompaniyalarining soni, nisbatan barqaror bo’lib, o’rtacha 5,4 mingtani tashkil etishini quyidagi 2- diagrammadan ko’rish mumkin. Shuning bilan bir vaqtda, EHga kiruvchi mamlakatlar sug’urta kompaniyalarining soni ancha kamayganligi kuzatilmoqda. Buni, ushbu mamlakatlardagi sug’urta kompaniyalarining birlashuvi va yiriklashuv jarayoni bilan izohlash mumkin.

2-diagramma Yevropa sug’urta kompaniyalarining soni 2000 yilda , ESQga kiruvchi mamlaqatlaming sug ’ urta kompaniyalarida 1056,7 ming kishi faoliyat yuritgan . ESQga kiruvchi mamlaqatlaming sug ’ urta kompaniyalarida ishlovchilar soni o’sish an ' anasiga ega bo ’ lib , 1992 yildan 2000 yilgacha ular soni kariyb , 36,5 ming kishiga ortgan . Shuningdek , bu o’sish ga EKSga yangi a ' zo mamlaqatlaming qo’shilish i ham ta ' sir etgan bo ’ lib , bu mamlakatlarda sug ’ urta bozorlari endi shakllanish bosqichini boshdan kechirmoqdalar . Ammo , EH mamlakatlarida sug ’ urta to ’ lovlarining hajmi o ’ sishiga qaramasdan , sug ’ urta kompaniyalarida ishlovchi xodimlar sonida kamayish kuzatilmoqda . Yuqorida ko’rib o’til gan vaqt oralig ’ ida , EH mamlakatlarida ishlovchi xodimlar soni 7 ming kishiga kamaygan . Ammo , bitta kompaniyaga to ’ g ’ ri keladigan o ’ rtacha bandlik darajasi kamaymagan . EH mamlakatlaridagi sug ’ urta kompaniyalarida , ESQ va EIH mamlakatlaridagi kompaniya - larga nisbatan , bitta kompaniyaga to ’ g ’ ri keladigan xodimlaming o ’ rtacha soni eng minimal darajani tashkil etganligini kuzatish mumkin . Ayrim sug’urta ko’rsatkichlarini Yevropa mamlakat-larining YAIM bilan taqqoslash. Odatda, mamlakat iqtisodiyoti uchun zaruriy sug’urta ikkita ko’rsatkich -yig’iladigan sug’urta badallarining YaEVlga nisbati hamda sug’urta kompaniyalari investitsiyalarining YaEVlga nisbatan hajmi bilan belgilanadi. Ushbu ko’rsatkichlami quyidagi 18-jadval ma'lumotlaridan ko’rish mumkin. 18- jadval Yevropa mamlakatlarida yig’iladigan sug’urta badallarining va investitsiyalar hajmining YAIMga nisbati Yillar yig’iladigan badallar hajmi, % investitsiyalar hajmi, % ESQ EH EIH ESQ EH EIH 1994 6,8 6,9 7,0 32,9 33,1 34,1 1995 6,7 6,8 6,9 34,8 35,2 36,2 1996 7,0 7,1 7,2 37,9 38,7 39,6

1997 7,2 7,4 7,5 42,7 43,9 44,8 1998 7,5 7,6 7,7 47,3 49,0 49,9 1999 7,9 8,2 8,2 52,0 53,9 54,6 1999 yilda, ESQ mamlakatlarida yig’ilgan sug’urta badallarining hajmi YAIMga nisbatan 7,9 foiz, EH va EEH mamlakatlarida esa, bu ko’rsatkich 8,2 foizga teng bo’lgan. Bu ko’rsatkich, dunyo bo’yicha solishtirilganda, o’rtacha (7,52 foiz) dan yuqori bo’lib, faqatgina, shimoliy Amerika - 8,42 foiz va Okeaniya (Avstraliya va Yangi Zelandiya) - 9,2 foiz ko’rsatkichlaridan ortda koladi. Mazkur ko’rsatkich dinamikasi ijobiy tusga ega bo’lib, 1992 yildan 1999 yilgacha nisbatan barqaror ravishda- 1,3 martaga oshgan. Yevropa sug’urtachilarining investitsion faoliyati doimo o’sgan va o’sish jadalligi, ushbu mamlaqatlaming YAIM o’sish sur’atlaridan ancha tez kechgan. Masalan, 1992 yilda ESQ mamlakatlarida, sug’urtachilar investitsiyalarining YaEVlga nisbati 29,1 foiz bo’lgan bo’lsa, 1999 yilda bu ko’rsatkich 52 foizni tashkil etgan. Agar, ushbu ko’rsatkichni EH va EEH mamlakatlari bo’yicha olib qaraydigan bo’lsak, unda mazkur ko’rsatkich, bu mamlakatlarda 53,9 va 54,6 foizni (mos ravishda) tashkil etgan. Xalqaro moliya munosabatlarida xalqaro sug’urta operatsiyalari bilan bog’liq ko’rsatkichlarni solishtirish, ko’prok, ma'lum hudud mamlakatlarida yig’iladigan sug’urta badallarini, shu hududda istikomat qiluvchi aholining o’rtacha yillik soniga bo’lish orqali amalga oshiriladi. Bunday oddiy usul, turli xil aholi soniga ega bo’lgan hududlarda sug’urta jarayonining qanchalik ommaviylashganligini aks ettiradi. Yevropa mamlakatlarida aholi jon boshiga nisbatan sug’urta badallarining barqaror o’sishini kuzatish mumkin. 1992 yilga nisbatan, bu ko’rsatkich ESQ mamlakatlarida 1,75 marta, EH mamlakatlarida 1,79 marta va EIH mamlakatlarida 1,78 martaga oshgan. 1999 yilda EH mamlakatlarida sug’urta badallari to’lovi hajmi 2053 AQSH dollarini tashkil etgan. Va dunyoda faqat AQSHdan keyingi ikkinchi o’rinni egallagan (AQSHda aholi jon boshiga to’g’ri keladigan sug’urta badallarining miqdori 2765,5 dollarni tashkil etadi). Dunyo hududlari bo’yicha bu ko’rsatkich o’rtacha - 387 AQSH dollarini tashkil etadi. Axoli jon boshiga sug’urta to’lovlarining hajmida, hayotni sug’urtalash sezilarli salmoqqa ega bo’lib, uning ulushi umumiy yig’ilgan sug’urta badallarida 62 foizni tashkil etadi. MOL-TOVAR ETKAZIB BERISHNING XALQARO TIJORAT - SUG’URTA MUNOSABATLARIDA ISHLATILADIGAN ATAMALAR № Yetkazib berish shartlari to’liq nomi Sotuvchi va xaridorning majburiyatlari Kod 1 2 3 4

№ Yetkazib berish shartlari to’liq nomi Sotuvchi va xaridorning majburiyatlari Kod 1. Zavoddan, korxonadan, ombordan («franko- ombor» yoki «franko- zavod») Maxsulot junatish bo’yicha sotuvchi hech qanday majburiyatni o’z zimmasiga olmaydi. U shartnomada ko’rsatilagan muddatda va joyda xaridor tomonidan yuborilgan tashish vositalariga mahsulotni yuklash uchun xaridor ixtiyoriga taqdim etishi lozim. EHW 2. «Tashuvchidan erkin» aytilgan joyda («franko- tashuvchi yoki franko- stantsiya») Sotuvchi tashuvchi ixtiyoriga aytilgan joyda mahsulotni berishi lozim. Tashuvchi - bu, xaridor bilan yoki uning nomidan shartnoma tuzilgan har qanday shaxsdir. Joyni xaridor tanlaydi. Agar xaridor joyni aytmasa, u holda sotuvchi joyni shartnomadagi shartlarga muvofiq o’zi tanlaydi. FRG 3. ... «vagonda erkin yoki platforma- da»junash joyining nomi (yoki forfot, franko-vagon) Bu shartlar temir yo’llarda tashishda qo’llaniladi. Butun vagonga yuklash uchun yetarli miqdorda mahsulotni junatishda sotuvchi o’z vaqtida platformaga buyurtma berishi, unga mahsulotni yuklash, bu xakda xaridorga xabar berishi va temir yo’l kvitantsiyasining dublikatini berishi lozim. Xaridor o’z vaqtida mo’ljallangan joyni ko’rsatishi va transport xarajatlarini to’lash i lozim. Maxsulot yuklangan vagonni temir yo’lga berilgan vaqtdan boshlab, barcha xavf- xatarlarga xaridor javobgardir. FGR 4. ... «aeroportda erkin» (aeroport nomi yoki «fob-aeroport») Sotuvchi shartnomaga muvofiq mahsulotni yetkazib berishga va uni xaridor tomonidan belgilangan havo tashuvchisiga topshirishga majbur. Maxsulot havo tashuvchisiga topshirilgan vaqtdan boshlab, mahsulot buzilishi yoki yo’qolishi xavf-xatari havo tashuvchisiga da'volarini tartibga solishda ko’maklashishi FOA 5. ... «Kema borti bo’ylab erkin» yukni tushirish kelishilgan portning nomi Sotuvchi o’z hisobidan shartnomada kelishilgan yuklash portiga xaridor tomonidan ko’rsatilgan joyga kelishilgan muddatda mahsulotni yetkazib berishi va uni xaridor tomonidan ijaraga olingan kema borti bo’ylab joylashtirishi lozim. FAC

№ Yetkazib berish shartlari to’liq nomi Sotuvchi va xaridorning majburiyatlari Kod 6. ... «Kema bortida erkin» yukni tushirish kelishilgan port nomi Sotuvchi o’z hisobidan xaridor ijaraga olgan kema bortiga mahsulotni yetkazib berishi lozim. Shuningdek, mahsulotni kelishilgan yuklash portiga belgilangan muddatda yetkazish va xaridorga konosament topshirishi kerak. Yukni tryumda joylashtirish sotuvchi majburiyatiga kirmaydi va qabul qilingan me'yorlarga ko’ra , kema egasi hisobiga bajariladi hamda xaridor tomonidan to’lanadigan ijara haqida kiritiladi FOB 7. ... «Ijara haki (tashish haqi) ... gacha to’langan» mo’ljallangan manzil Bu shart transportning har qanday turiga qo’llanishi mumkin. «Ijara haqi» va «tashish haqi» atamalari o’rtasi dagi farq shundaki, birinchisi dengiz va havo. CIF 8. ... « Qiymat , sug ’ urta va ijara haqi » mo ’ ljallangan portning nomi ( faqat dengizda tashishlar uchun ), ( franko - vagon , xaridor manziliga yetkazishsharti ) Sotuvchi kemani ijaraga olishi , ijara haqini to’lash i , mahsulotni junatuvchi portga yetkazishi , belgilangan muddatda uni o ’ z hisobidan kema bortiga yuklashi va xaridorga konosamentni topshirishi lozim . Sotuvchi majburiyatiga , shuningdek transportda yuz beradigan xavf - xatarlardan yukni sug ’ urta qilishi ham kiradi ( sotuvchi xaridorga sotuvchi xaridor nomiga sug ’ urta polisini topshirishi lozim ). Suv transportiga , ikkinchisi - kuruklik transportiga taalluqli . Bu shartga ko ’ ra , sotuvchi quyidagilarga majbur : o ’ z hisobidan kelishilgan manzilga mahsulotni tashish shartnomasini tuzishi va tashuvchiga tashish 9. Ijara haki (tashish haki yoki sug’urta- chiga to’langan, mo’ljallangan manzil nomi, transportning Sotuvchi aytilgan manzilgacha tashish haqini to’lash i, tashish shartnoma-sini tuzishi va mahsulotni sug’urta qilishi lozim. U tashuvchiga mahsulotni berishi lozim (dengizda tashishda bort konosamenti). FCP 10. ... «Kemadan».. mo’ljallangan manzil nomi («yoki mo’ljallangan franko port») Sotuvchi o’z hisobidan shartnomada ko’rsatilgan muddatda mo’ljallangan portga mahsulotni yetkazishi va uni kema bortida xaridorning o’ziga taqdim etishi lozim. Sotuvchi o’z vaqtida xaridorga kemaning kelish vaqti haqida xabar berishi va unga kerakli hujjatni topshirishi mumkin. EHS

№ Yetkazib berish shartlari to’liq nomi Sotuvchi va xaridorning majburiyatlari Kod 11. «pristandan» mo’ljallangan portning nomi («franko- pristan») Sotuvchi 10-punktda ko’rsatilgan majburiyatlarni bajaradi va o’z hisobidan mo’ljallangan portda yukni kemadan tushirishni amalga oshiradi. EHQ 12. «boj to’langan holda yetkaz ilgan» mahsulot olib kelinadigan manzil nomi (xaridorning «franko- ombori») Bu shart mahsulotni xaridor omboriga yetkazishda qo’llaniladi. Bunday vaziyatda u «xaridor omborida erkin» deb ataladi. Transportning barcha turlari uchun qo’llash mumkin. Mazkur shartga ko’ra sotuvchi quyidagilarga majbur: o’z hisobidan mahsulotni tashish shartnomasini tuzish va mo’ljallangan manzilgacha barcha transport xarajatlarini o’z zimmasiga olishi lozim; mahsulotni aytilgan manzilda xaridor ixtiyoriga topshirishi va ko’rsatilgan joyda bojni to’lashi; importga ruxsatni yoki litsenziyani berishi va import bojlari yoki soliqlarni to’lash bo’yicha xarajatlarni o’z zimmasiga olishi kerak. DDR

SIYOSIY RISK NIMA ? TMKlarning dikkat - e ' tiborini tortadigan muhim ob ' ektlardan biri - investor faoliyati yomonlashuviga olib keluvchi retsipient - mamlakat ( qabul qiluvchi ) dagi siyosiy o ’ zgarishlar extimolidir . Kompaniya faoliyatiga salbiy ta ' sir o ’ tkazuvchi siyosiy xatti - harakatlar sifatida davlat tomonidan xorijiy mulkni qiymatini tulab berish yoki tulamasdan ekspropriatsiya qilish ( o ` zlashtirish ); firma faoliyatini chegaralovchi to ’ siqlarning o’rnat ilishi ; investorning xodimlari yoki mulkiga zarar yetkazishni ko ’ rsatish mumkin . Masalan , " Ford " korxonasi Vengriyada davlat tomonidan ekspropriatsiya qilingan ; Frantsiyada portlatib yuborilgan ; Meksikada - hukumatdan operatsiyalar yuritishni tartibga soluvchi , bir - biriga zid bo ’ lgan buyruklar olgan . Siyosiy riskni aniqlashda qo ’ llaniladigan usullardan biri - ma ' lum davlatni xorijiy mulkka munosabatini tarixiy jihatdan tahlil etish hisoblanadi . Shuningdek, firmani kiziktirayotgan mamlakat odamlarining fikrini tahlil etish usuli ham keng tarqalgan. Bunday yondoshuvda kelajakdagi yuz berishi mumkin bo’lgan siyosiy voqealarga ta'sir o’tkazadigan odamlarning fikri, biznesga ta'sir etish nuqtai-nazaridan o’rganiladi. Birinchi bosqichda, siyosiy etaqchilarning umuman biznesga, xorijiy investitsiyalarga, iqtisodiy o’zgarishlami amalga oshirish usullari va xorijiy davlatlarga bo’lgan munosabatiga taalluqli rasmiy va norasmiy chiqishlari e'tibor bilan o’rganiladi. Nashr qilingan chiqishlarni oson kulga kiritish mumkin bo’lsada, firmalar u bilan ancha kech tanishishi va yetarlicha choralarni amalga oshirishga ulgura olmasliklari mumkin. Jurnalistlar, ilmiy doira vakillari, o’rta darajadagi amaldorlar va kasaba uyushmalar etaqchilari bo’lib o’tayotgan voqealarga, ko’pchilik hollarda, o’zining ob'ektiv fikrini bildirishadi. Fikrlami tahlil etishda ancha tizimlashtirilgan yondoshuv sifatida, ma'lum mamlakat va ma'lum siyosiy sharoitlarni yaxshi biladigan mutaxassislami jalb qilish mumkin. Firmalar bunday xulosalar uchun yagona ekspertga, yoki investitsion risklami baholash bilan shug’ullanuvchi tijorat agentliklariga murojaat qilishlari mumkin.

ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. O’zbekiston Respublikasining «Valyutani tartibga solish to’g’risida»gi qonuni. 1993 yil 7 may. 2. O’zbekiston bank tizimini islox qilish va erkinlashtirish bo’yicha qonunchilik hujjatlari to’plami. T.: O’zbekiston. 2000. 3. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Valyuta bozorini yanada erkinlashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi 2001 yil 22 iyundagi 263- sonli qarori. 4. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Ichki valyuta bozorida almashuv kurslarini birxillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi 2001 yil 25 oktyabrdagi 422-sonli qarori. 5. www.ziyonet.uz 6. www.nur.uz

Похожие

Xalqaro lizing operatsiyalari

Tijorat banklarining xalqaro valyuta va hisob kredit operatsiyalari

Valyuta bozori va valyuta operatsiyalarining xalqaro moliya munosabatlartdagi ahamiyati

Jahon xo’jaligi va uning evolyutsiyasi. Jahon bozori. Xalqaro valyuta va kryedit munosabatlari

Pul bozori.