Tushumlarni hisobga oluvchi standartlarining tavsifi - Экономика - Рефераты

Tushumlarni hisobga oluvchi standartlarining tavsifi

Загружено в:

02.10.2022

Скачано:

0

Размер:

30.9423828125 KB

Tushumlarni hisobga oluvchi standartlarining tavsifi Reja: 1. BHXS (IAS) 11 “Qurilish shartnomalari” 2. BHXS (IAS) 18 “Odatdagi faoliyatdan olinadigan daromad”

1. BHXS (IAS) 11 “Qurilish shartnomalari” BHXS (IAS) 11 “Qurilish Shartnomalari” nomli standartning maqsadi qurilish shartnomalari bilan bog’liq daromadlar va harajatlarning buxgalteriya hisobini belgilashdan iboratdir. Qurilish shartnomalari asosida amalga oshiriladigan faoliyatning o’ziga xos xususiyatlari tufayli shartnoma bo’yicha faoliyatning boshlanishi sanasi va tugashi sanasi odatda har xil hisobot davrlariga to’g’ri keladi. Shuning uchun, qurilish shartnomalarini hisobga olishning asosiy vazifasi shartnoma bo’yicha daromadlar va harajatlarni qurilish ishlari amalga oshiriladigan hisobot davrlarida to’g’ri taqsimlashdir. Qurilish shartnomasi bo’yicha daromadlar va harajatlar umumlashgan daromad to’g’risidagi hisobotda qachon tan olinishi kerakligini aniqlash uchun mazkur Standartda Moliyaviy hisobotlarni tayyorlash va taqdim etishning Kontseptual Asosi da belgilangan tan olish mezonlaridan foydalaniladi. Shuningdek, ushbu mezonlarning qo’llanishida amaliy yo’riqnomalar ham beriladi. Ushbu Standartning talablari odatda har bir qurilish shartnomasiga alohida qo’llaniladi. Ammo, muayyan vaziyatlarda, ushbu Standartni shartnoma yoki shartnomalar guruhining mohiyatini aks ettirish maqsadida bitta shartnomaning alohida ajratiladigan qismlariga yoki shartnomalar guruhiga nisbatan qo’llash talab etiladi. Agar shartnoma bo’yicha bir qancha aktivlarning qo’rilishi ko’zda tutilsa, quyidagi hollarda har bir aktivning qurilishi alohida qurilish shartnomasi sifatida hisobga olinadi: (a) har bir aktiv uchun alohida takliflar berilganida; (b) har bir aktivning qurilishi shartlari yuzasidan alohida muzokaralar olib borilgan, xamda pudratchi va buyurtmachi shartnomaning har bir aktivga tegishli bo’lgan qismini qabul qilish yoki rad etish imktniyatiga ega bo’lganida; va (v) har bir aktivga tegishli bo’lgan harajatlar va daromadlarni aniqlash mumkin bo’lganida.

Shartnomalar guruhi, yagona buyurtmachi yoki bir qancha buyurtmachilar bilan tuzilganidan qat’iy nazar, quyidagi hollarda yagona shartnoma sifatida hisobga olinadi: (a) shartnomalar guruhi yuzasidan yagona to’plam sifatida muzokaralar olib borilganida; (b) shartnomalar shunchalik bir biriga chambarchas bog’langan bo’lib, amalda ular umumiy foyda me’yoriga ega bo’lgan yagona loyihaning bir qismini tashkil qilganida; va (v) shartnomalar bir vaqtning o’zida yoki birin ketin amalga oshirilganida. Shartnoma buyurtmachining istagiga ko’ra qo’shimcha aktivning qurilishini ko’zda tutishi mumkin, yoki qo’shimcha aktivning qurilishi uchun shartnomaga o’zgartirish kiritilishi mumkin. Qo’shimcha aktivning qurilishi quyidagi hollarda alohida qurilish shartnomasi sifatida hisobga olinishi kerak: (a) qo’shimcha aktiv dastlabki shartnomada ko’rsatilgan aktiv yoki aktivlardan o’zining loyihasi, texnologiyasi yoki vazifasi bilan jiddiy darajada farq qiladi; yoki (b) qo’shimcha aktivning narxi dastlabki shartnoma narxidan qat’iy nazar kelishiladi. Shartnoma bo’yicha daromadlar quyidagilardan tarkib topadi: (a) shartnomada kelishilgan dastlabki summa; va (b) shartnomada ko’zda tutilgan ishlar o’zgarishidan olinadigan daromadlar, da’volar va rag’batlantirish summalari: - ular daromad olinishiga olib kelishi ehtimolligi bor darajada; va - ularni ishonchli baholash mumkin bo’lgan darajada. Shartnoma bo’yicha daromad, olingan yoki olinadigan tovonning haqqoniy qiymatida, baholanadi. Kelgusi hodisalarning natijasiga bog’liq bo’lgan turli noaniqliklar shartnoma bo’yicha daromadning baholanishiga ta’sir qiladi. Hodisalar ro’y berishi va noaniqliklar hal bo’lishi sari taxminiy baholashlar tez-tez qayta ko’rib chiqilishi talab etiladi. Shu bois ham, shartnoma bo’yicha

daromadning summasi bir davrdan ikkinchi davrga o’tganda bir ko’payib bir kamayishi mumkin. Masalan: (a) pudratchi va buyurtmachi shartnoma dastlabki tuzilganidan keyin keladigan davrda shartnoma bo’yicha daromadni ko’paytiradigan yoki kamaytiradigan o’zgarishlarni yoki da’volarni kelishib olishi mumkin; (b) narxi qat’iy belgilangan shartnomada kelishilgan daromadning summasi harajatlarning qayta ko’rib chiqilishi shartiga binoan ko’tarilishi mumkin; (v) shartnoma bo’yicha daromadning summasi shartnomani bajarish davomida pudratchining aybi bilan yo’l qo’yilgan kechiktirilishlar tufayli yuzaga kelgan jarimalar natijasida kamayishi mumkin; yoki (g) narxi qat’iy belgilangan shartnoma qurilish ishlarining birligi bo’yicha qat’iy belgilangan narxni ko’zda tutsa, shartnoma bo’yicha daromad ishlar birliklarining soni oshgani sari ko’payib boradi. O’zgartirish - bu shartnoma bo’yicha bajariladigan ishlar ko’lamiga o’zgartirish kiritilishiga buyurtmachi tomonidan berilgan ko’rsatmadir. O’zgartirish shartnoma bo’yicha daromadning o’sishi yoki kamayishiga olib kelishi mumkin. O’zgartirish misoli bo’lib shartnoma muddatini o’zgartirish yoki qurilish ob’ektiga qo’yiladigan texnik talablarni yoki uning loyihasini o’zgartirish xizmat qiladi. O’zgartirish summasi quyidagi hollarda shartnoma bo’yicha daromadga kiritiladi: (a) agar o’zgartirish va o’zgartirish natijasida yuzaga keluvchi daromad summasi buyurtmachi tomonidan tasdiqlanishi ehtimoli mavjud bo’lsa; va (b) daromadning summasi ishonchli ravishda baholanishi mumkin bo’lsa. Da’volar bo’yicha daromadlar - bu shartnoma narxiga kiritilmagan xarajatlarning buyurtmachi yoki boshqa shaxs tomonidan qoplanishi sifatida pudratchi tomonidan olinishi kutilayotgan summa. Da’vo quyidagilar natijasida yuzaga kelishi mumkin: masalan, buyurtmachining aybi bilan yo’l qo’yilgan kechiktirishlar, qurilish ob’ektiga qo’yiladigan texnik talablardagi yoki uning loyihasidagi yo’l qo’yilgan xatolar, va shartnoma bo’yicha ishlarga tortishuvga

sabab bo’ladigan o’zgartirishlarni kiritish. Da’volar natijasida yuzaga keluvchi daromad summasi yuqori darajadagi noaniqlik bilan baholanishi mumkin, va ko’pincha muzokaralar natijasiga bog’liq. Shu bois, da’volar shartnomala bo’yicha daromadlarga faqat quyidagi hollarda kiritiladi: (a) muzokaralar buyurtmachi tomonidan da’vo qabul qilinishini kutish mumkin darajasiga yetganida; va (b) buyurtmachi tomonidan qabul qilinishi mumkin bo’lgan summa ishonchli darajada baholanishi mumkin bo’lganda. Rag’batlantirish to’lovlari shartnomada belgilangan ishlarni bajarishning me’yoriy ko’rsatkichlariga erishilganda yoki oshirib bajarilganda pudratchiga to’lanadigan qo’shimcha summalardir. Masalan, pudratchiga shartnomani muddatidan oldin bajargani uchun rag’balantirish to’lovi amalga oshirilishi shartnomada ko’zda tutilishi mumkin. Rag’batlantirish to’lovlari shartnoma bo’yicha daromadga quyidagi hollarda kiritiladi: (a) shartnoma, unda belgilangan me’yoriy ko’rsatkichlarga erishilishi yoki ularning oshirib bajarilishini kutish mumkin bo’lgan, u bo’yicha ishlar tugallanishi darajasiga yetganida; va (b) rag’batlantirish to’lovi summasini ishonchli darajada baholash mumkin bo’lganda. Shartnoma bo’yicha xarajatlar quyidagilardan tarkib topadi: (a) muayyan shartnoma bilan bevosita bog’liq bo’lgan xarajatlar; (b) shartnoma bo’yicha faoliyatga umuman taaluqli bo’lgan va shartnoma qiymatiga taqsimlanishi mumkin bo’lgan xarajatlar; va (v) shartnoma shartlari ostida buyurtmachi tomonidan alohida qoplanadigan kabi xarajatlar. Muayyan shartnoma bilan bevosita bog’liq bo’lgan xarajatlarga quyidagilar kiradi: (a) qurilishga oid mexnat haqini to’lash bo’yicha xarajatlar, shu jumladan qurilish maydonini kuzatish xarajatlari; (b) qurilishda ishlatilgan xomashyo va materiallar;

(v) shartnomani bajarishda foydalanilgan asosiy vositalarning eskirishi; (g) asosiy vositalarni va materiallarni qurilish maydoniga olib kelish va olib chiqish bo’yicha xarajatlar; (d) asosiy vositalarning ijarasi bo’yicha xarajatlar; (e) shartnoma bilan bevosita bog’liq bo’lgan konstruktorlik va texnik yordam bo’yicha xarajatlar; (j) kamchiliklarni yo’qotish va kafolatlangan ishlar hajmini bajarish bo’yicha taxminiy baholangan xarajatlar, shu jumladan kafolatlangan xizmat ko’rsatish bo’yicha kutilayotgan xarajatlar; va (z) uchinchi tomonlarning da’vo-e’tirozlari. Ushbu xarajatlar shartnoma bo’yicha daromadga kiritilmagan tasodifiy daromadlar olinishi natijasida kamayishi mumkin, masalan, ortiqcha materiallarni sotishdan olingan daromadlar yoki shartnoma muddati tugagach u bo’yicha foydalanilgan asosiy vositalarni sotishdan olingan daromadlar natijasida. Shartnoma bo’yicha faoliyatga umuman taaluqli bo’lgan va muayyan shartnoma qiymatiga taqsimlanishi mumkin bo’lgan xarajatlar quyidagilarni o’z ichiga oladi: (a) sug’urta xarajatlari; (b) muayyan shartnomaga bevosita tegishli bo’lmagan konstruktorlik va texnik yordam bo’yicha xarajatlar; va (v) qurilish bo’yicha ustama xarajatlari. Bunday xarajatlar sistematik va ratsional hamda o’xshash xususiyatlarga ega bo’lgan barcha xarajatlarga izchil ravishda qo’llaniladigan usullar yordamida taqsimlanadi. Xarajatlar qurilish ishlari bajarilishining normal sur’atlariga asoslangan holda taqsimlanadi. Qurilish bo’yicha ustama xarajatlari, masalan qurilish bo’yicha ishchilarga to’lanadigan ish haqini hisoblash va to’lov qaydnomalarini tayyorlashga oid xarajatlarni, o’z ichiga oladi. Shartnoma bo’yicha faoliyatga umuman taaluqli bo’lgan va muayyan shartnoma qiymatiga kiritilishi mumkin bo’lgan xarajatlar qarzlar bo’yicha xarajatlarni qamrab oladi.

Shartnoma shartlari ostida buyurtmachi tomonidan alohida qoplanadigan xarajatlar shartnomada qoplanishi alohida belgilangan ba’zi umumiy ma’muriy xarajatlarni va tajriba-konstruktorlik xarajatlarini qamrab olishi mumkin. Shartnoma bo’yicha faoliyatga taaluqli bo’lmagan yoki muayyan shartnoma qiymatiga taqsimlab kiritib bo’lmaydigan xarajatlar qurilish shartnomasi bo’yicha xarajatlarga kiritilmaydi. Bunday xarajatlarni quyidagilarni o’z ichiga oladi: (a) qoplanishi shartnomada alohida belgilanmagan umumiy ma’muriy xarajatlar; (b) sotish bo’yicha xarajatlar; (v) qoplanishi shartnomada alohida belgilanmagan tadqiqot va tajriba- konstruktorlik xarajatlari; va (g) muayyan shartnomani bajarishda foydalanilmagan bekor turgan asosiy vosita. Shartnoma bo’yicha xarajatlar shartnoma tuzilishi kafolatlangan sanadan boshlab shartnomani to’liq bajarishgacha bo’lgan davrda shartnomaga tegishli bo’lgan xarajatlardan tarkib topadi. Biroq, shartnomaga bevosita bog’liq bo’lgan xarajatlar va shartnoma tuzilishini kafolatlash uchun amalga oshirilgan xarajatlar ham shartnoma bo’yicha xarajatlarning bir qismi sifatida hisobga olinadi, agar ularni alohida ajratish va ishonchli darajada baholash mumkin bo’lsa hamda shartnoma tuzilishining ehtimoli mavjud bo’lsa. Shartnomani tuzish uchun amalga oshirilgan sarflar xarajatlar sifatida ular amalga oshirilgan davrda tan olinganida, ular keyingi davrda shartnoma tuzilganidan keyin shartnoma bo’yicha xarajatlarga kiritilmaydi. Qurilish shartnomasining natijasi ishonchli ravishda baholanishi mumkin bo’lganida, qurilish shartnomasi bilan bog’liq bo’lgan shartnoma daromadlari va xarajatlari hisobot davri oxiridagi shartnoma bo’yicha qurilish ishlarining tugallanishi darajasi (foizi)ga bog’liq ravishda daromadlar va xarajatlar sifatida tan olinishi kerak. Narxi qat’iy belgilangan qurilish shartnomasining natijasi quyidagi barcha shartlarga rioya etilganida ishonchli baholanishi mumkin:

(a) shartnoma bo’yicha jami daromad summasi ishonchli darajada baholanganida; (b) shartnoma bilan bog’liq bo’lgan iqtisodiy naf tashkilot tomonidan olinishi ehtimoli mavjud bo’lganida; (v) shartnomani to’liq bajarish bo’yicha xarajatlarni va shartnoma bajarilishining hisobot davri oxiridagi darajasini ishonchli baholash mumkin bo’lsa; va (g) shartnomaga taaluqli bo’lgan xarajatlarni, shartnoma bo’yicha haqiqatda amalga oshirilgan xarajatlarni oldingi taxminiy baholashlar bilan taqqoslash mumkin bo’ladigan darajada, aniqlash va ishonchli baholash mumkin bo’lsa. “Xarajatlar plyus” shartnomasining natijasi quyidagi barcha shartlarga rioya etilganida ishonchli baholanishi mumkin: (a) shartnoma bilan bog’liq bo’lgan iqtisodiy naf tashkilot tomonidan olinishi ehtimoli mavjud bo’lganida; va (b) shartnomaga taaluqli bo’lgan xarajatlarni, ular alohida qoplanishi yoki qoplanmasligidan qat’iy nazar, aniqlash va ishonchli baholash mumkin bo’lsa. Daromadlar va xarajatlarni shartnomaning tugallanishi darajasiga bog’liq ravishda tan olish tugallanish darajasi usuli deb yuritiladi. Bu usulga ko’ra shartnoma bo’yicha daromadlar shartnomaning ma’lum tugallanish darajasiga yetish uchun shartnoma bo’yicha amalga oshirilgan xarajatlar bilan solishtiriladi, buning natijasida qurilish ishlarining tugallangan qismiga tegishli bo’lishi mumkin bo’lgan daromadlar, xarajatlar va foyda mutanosib ravishda tan olinadi. Bu usul shartnoma bo’yicha qurilish ishlarining hajmi va faoliyat natijalari to’g’risida foydali ma’lumot ta’minlaydi. Tugallanish darajasi usuli qo’llanilganda shartnoma bo’yicha daromadlar qurilish ishlari bajarilgan hisobot davrlarida daromad sifatida foyda yoki zarar tarkibida tan olinadi. Shartnoma bo’yicha xarajatlar ular tegishli bo’lgan qurilish ishlari bajarilgan hisobot davrlarida xarajat sifatida foyda yoki zarar tarkibida, odatda, tan olinadi.

Pudratchi tomonidan shartnoma bo’yicha kelgusi faoliyatga tegishli bo’lgan xarajatlar amalga oshirilgan bo’lshi mumkin. Bunday xarajatlar aktiv sifatida, agar ular qoplanishining ehtimoli mavjud bo’lsa, tan olinishi kerak. Bunday xarajatlar buyurtmachidan olinadigan summani ifoda qilib, ko’pincha tugallanmagan ishlab chiqarish (qurilish) sifatida tasniflanadi. Qurilish shartnomasining natijasi faqat shartnoma bilan bog’liq iqtisodiy naf tashkilot tomonidan olinishi ehtimoli mavjud bo’lganida ishonchli baholanishi mumkin. Biroq, shartnoma bo’yicha daromadga kiritilgan va foyda yoki zarar tarkibida tan olingan summaning olinishi shubha to’g’dirsa, olib bo’lmaydigan summa yoki olinishi ehtimoli bo’lmagan summa shartnoma bo’yicha daromadning tuzatilishi emas, balki xarajat sifatida tan olinishi kerak. Tashkilot odatda shartnoma natijasini ishochli bahola oladi, agar u quyidagilarni aniq belgilaydigan shartnomaga kelishgan bo’lsa: (a) qurilishi kerak bo’lgan aktiv (qurilish ob’ekti) bo’yicha har qaysi tomonning yuridik kuchga ega huquqlari; (b) qurilish ob’ekti evaziga olinadigan tovon; va (v) hisob-kitoblarning shakli va shartlari. Tashkilot uchun, shuningdek, samarali ichki moliyaviy rejalatirish va hisobot tizimiga ega bo’lish muhimdir. Tashkilot, zarur bo’lganida, shartnoma bo’yicha baholangan daromadlar va xarajatlarni shartnoma bajarilishi sari qayta ko’rib chiqadi. Bunday qayta ko’rib chiqishlar zarurati mavjudligi shartnomaning natijasini ishonchli baholab bo’lmaydi degani emas. Shartnomaning tugallanishi darajasi bir nechta usullar bilan aniqlanishi mumkin. Tashkilot bajarilgan ishlarni ishonchli darajada baholaydigan usuldan foydalanadi. Shartnomaning xususiyatidan kelib chiqib, bu usullarga quyidagilar kiritilishi mumkin: (a) shartnoma bo’yicha ma’lum sanagacha tugallangan ishlarga oid amalga oshirilgan xarajatlarning shartnoma bo’yicha jami baholangan xarajatlarga nisbatini aniqlash; (b) bajarilgan ishlarning nazorat o’lchovini o’tkazish; yoki

(v) shartnoma bo’yicha tugallangan ishlarning fizik ko’rsatkichlardagi tugallanish darajasini hisoblash. Buyurtmachilar tomonidan ishlar bajarilishi sari amalga oshiriladigan to’lovlar va olingan bo’naklar ko’pincha ish bajarilishi darajasini ko’rsatmaydi. Tugallanish darajasi ma’lum sanagacha amalga oshirilgan shartnoma xarajatlariga bog’liq ravishda aniqlanganida, shartnoma bo’yicha xarajatlarning tugallangan ishlarni aks ettiruvchi qismigina ushbu sanagacha amalga oshirilgan xarajatlarga kiritiladi. Ularga kiritilmaydigan xarajatlarning misollari quyidagicha: (a) shartnoma bo’yicha kelgusi faoliyatga tegishli bo’lgan shartnoma xarajatlari, masalan qurilish maydoniga yetkazilgan yoki shartnoma bo’yicha foydalanish uchun olib qo’yilgan, lekin shartnomani bajarishda haligacha o’rnatilmagan, ishlatilmagan yoki foydalanilmagan materiallar bo’yicha xarajatlar, bundan shartnoma uchun maxsus tayyorlangan materiallar xarajatlari mustasno; va (b) ikkilamchi pudrat bo’yicha pudratchilarga ikkilamchi pudrat shartnomasi bo’yicha oldindan bajarilgan ishlar uchun amalga oshirilgan to’lovlar. Qurilish shartnomasining natijasini ishonchli darajada baholab bo’lmaganda: (a) daromadlar, qoplanishi mumkin bo’lgan shartnoma xarajatlarining hajmidagina, tan olinishi kerak; va (b) shartnoma bo’yicha xarajatlar ular amalga oshirilgan davrda xarajat sifatida tan olinishi kerak. Qurilish shartnomasi bo’yicha kutilayotgan zarar darhol xarajat sifatida tan olinishi kerak. Ko’pincha shartnoma bajarilishining ilk bosqichlarida shartnomaning natijasini ishonchli darajada baholab bo’lmaydi. Shunga qaramasdan, tashkilot shartnoma bo’yicha amalga oshiriladigan xarajatlarni qoplashi ehtimoli mavjud bo’lishi mumkin. Shuning uchun, shartnoma bo’yicha daromad qoplanishi kutilayotgan xarajatlarning qismidagina tan olinadi. Shartnomaning natijasini ishonchli darajada baholash mumkin bo’lmagani tufayli, foyda tan olinmaydi. Biroq, shartnomaning natijasini ishonchli baholash mumkin bo’lmasada,

shartnoma bo’yicha jami xarajatlar shartnoma bo’yicha jami daromadlardan oshib ketishi ehtimoli mavjud bo’lishi mumkin. Qoplanishi ehtimoli bo’lmagan shartnoma xarajatlari darhol xarajatlari sifatida tan olinishi kerak. Amalga oshirilgan shartnoma xarajatlarining qoplanishi ehtimoli bo’lmagan va bunday xarajatlar darhol xarajatlar sifatida tan olinishi kerak bo’lishi mumkin bo’lgan vaziyatlar misoliga quyidagi shartnomalar kiradi: (a) ular to’liq yuridik kuchga ega emas, ya’ni ularning haqiqiyligi jiddiy shubha to’g’diradi; (b) ularning tugallanishi hal bo’lmagan sud ishi natijasiga yoki qonunchilikka bog’liq; (v) musodara yoki ekspropriatsiya qilinishi ehtimoli bor mulkka tegishli; (g) buyurtmachi o’z majburiyatlarini bajarishga qodir emas; yoki (d) pudratchi sharnomani nihoyasiga yetkazish yoki shartnoma bo’yicha majburiyatlarni boshqacha qilib bajarishga qodir emas. Shartnoma bo’yicha jami xarajatlar shartnoma bo’yicha jami daromadlardan oshsa, kutilayotgan zarar darhol xarajat sifatida tan olinishi kerak. Bunday zararning summasi quyidagilardan qat’iy nazar aniqlanishi kerak: (a) shartnoma bo’yicha ishlar boshlanganligi yoki boshlanmaganligi; (b) shartnoma bo’yicha ishlarning tugallanishi darajasi; yoki (v) qurilish shartnomasi sifatida hisobga olinmaydigan boshqa shartnomalar bo’yicha olinishi kutilayotgan foyda summasi. Tugallanish darajasi (foizi) usuli kumulyativ asosda shartnoma bo’yicha daromadlar va xarajatlarning joriy baholangan summalariga nisbatan har hisobot davrida qo’llaniladi. Shuning uchun, shartnoma bo’yicha daromadlar va xarajatlarning baholanishidagi o’zgarishlarning oqibatlari, yoki shartnoma natijasini baholashdagi o’zgarishning oqibati, buxgalteriya hisobi maqsadida baholashdagi o’zgarish kabi hisobga olinadi (BHXS 8 “Hisob siyosatlari, buxgalteriya hisobi maqsadida baholashlardagi o’zgarishlar va xatolar” ga qarang). O’zgargan baholangan summalar o’zgarish ro’y bergan davr va keyingi

davrlarning foydasi yoki zarari tarkibida tan olingan daromadlar va xarajatlar summasiga ta’sir qiladi. 2. BHXS (IAS) 18 “Odatdagi faoliyatdan olinadigan daromad” BHXS (IAS) 18 “Odatdagi faoliyatdan olinadigan daromad” standartining maqsadi daromad “Moliyaviy hisobotlarni tayyorlash va taqdim etishning kontseptual asosi” da quyidagicha aniqlanadi: “daromad – bu aktivlarning kelib tushishi yoki ko’payishi yohud majburiyatlarning kamayishi shaklida iqtisodiy nafning hisobot davrida o’sishidir, va ushbu o’sish kapitalning mulk egalarining kapitalga qo’yilmalari bilan bog’liq bo’lmagan ko’payishiga olib keladi”. Daromad tushunchasi odatdagi faoliyatdan olinadigan daromad va boshqa daromadni o’z ichiga oladi. Odatdagi faoliyatdan olinadigan daromad (keyingi matnda «daromad») tashkilotning odatdagi faoliyati doirasida hosil bo’ladi va turlicha nomlanadi, shu jumladan sotishdan tushum, yig’imlar, foizlar, dividendlar, royalti va ijara haqi. Ushbu Standartning maqsadi ayrim turdagi operatsiyalar va hodisalar natijasida hosil bo’ladigan daromadni hisobga olish tartibini belgilashdan iboratdir. Daromadni hisobga olishdagi asosiy masala bo’lib ushbu daromad qachon tan olinishi kerakligini aniqlash hisoblanadi. Daromad kelgusi iqtisodiy naf tashkilot tomonidan olinishi ehtimoli mavjud bo’lganida va ushbu naf ishonchli darajada baholanishi mumkin bo’lganda tan olinadi. Mazkur standart ushbu mezonlar bajaraladigan va, shu bois, daromad tan olinadigan holatlarni belgilaydi. U, shuningdek, ushbu mezonlarni qo’llash bo’yicha amaliy ko’rsatmalarni beradi. Ushbu Standart quyidagi operatsiya va hodisalar natijasida hosil bo’ladigan daromadni hisobga olishda qo’llanilishi kerak: (a) tovarlarni sotish; (b) xizmatlarni ko’rsatish; va (v) boshqa tomonlar tashkilotning foizlar, royalti va dividendlar ko’rinishidagi daromadlarni keltiradigan aktivlaridan foydalanishi. Tovarlarga tashkilot tomonidan sotish maqsadida ishlab chiqarilgan tovarlar hamda qayta sotish uchun xarid qilingan tovarlar, masalan chakana savdo bilan

shug’ullanadigan sotuvchi tomonidan xarid qilingan tovarlar yoki qayta sotish maqsadida saqlanayotgan yer va boshqa mulklar kiradi. Xizmat ko’rsatish odatda tashkilot shartnomada belgilab qo’yilgan topshiriqni kelishilgan davr davomida bajarishini o’z ichiga oladi. Xizmatlar bitta yoki bir necha davrlar davomida ko’rsatilishi mumkin. Xizmat ko’rsatishga oid ayrim shartnomalar qurilish shartnomalari bilan bevosita bog’liq bo’ladi, masalan, arxitektorlar va loyiha boshqaruvchilari xizmatiga oid shartnomalar. Bunday shartnomalar bo’yicha yuzaga keladigan daromadlar mazkur standartga binoan emas, balki BHXS 11 “Qurilish shartnomalari” da qurilishga oid shartnomalar bo’yicha belgilangan talablarga muvofiq hisobga olinadi. Tashkilotning aktivlaridan boshqa tomonlar foydalanishi natijasida quyidagi ko’rinishdagi daromadlar yuzaga keladi: (a) foizlar— Tashkilotga qarashli bo’lgan pul mablag’lari yoki ularning ekvivalentlaridan yoki tashkilotga to’lanishi kerak bo’lgan summalardan foydalanilgani uchun olinadigan haq; (b) royalti— Tashkilotga qarashli bo’lgan uzoq muddatli aktivlar, masalan patentlar, savdo belgilari, avtorlik huquqlari va dasturiy ta’minotlardan foydalanilgani uchun olinadigan haq; va (v) dividendlar— ulushli investitsiyalarning egalariga ularning ayrim turdagi kapitaldagi ulushiga mutanosib ravishda foydaning taqsimlanishi. Ushbu standart quyidagilardan keladigan daromadlarga nisbatan qo’llanilmaydi: (a) ijara shartnomalari (BHXS 17 “Ijara” ga qarang); (b) ulush bo’yicha hisobga olish usulida aks ettiriladigan investitsiyalardan olinadigan dividendlar (BHXS 28 “Qaram xo’jalik sub’ektlari va qo’shma korxonalarga investitsiyalar” ga qarang); (v) MHXS 4 “Sug’urta shartnomalari” ning qo’llash doirasidagi bo’lgan sug’urta shartnomalari;

(g) moliyaviy aktivlar yoki moliyaviy majburiyatlarning haqqoniy qiymatidagi o’zgarishlar yoki ularning chiqib ketishi ( MHXS 9 “Moliyaviy instrumentlar” ga qarang); (d) boshqa joriy aktivlarning qiymatidagi o’zgarishlar; (e) qishloq xo’jaligi faoliyatiga tegishli bo’lgan bilogik aktivlarni dastlabki tan olish va ularning haqqoniy qiymati o’zgarishi (BHXS 41 “Qishloq xo’jaligi”); (j) qishloq xo’jaligi mahsulotlarini dastlabki tan olish (BHXS 41 ga qarang); va (z) mineral ma’danlarni qazib olish. Daromad olingan yoki olinadigan tovonning haqqoniy qiymati bo’yicha baholanadi. Operatsiya natijasida hosil bo’ladigan daromad summasi odatda tashkilot bilan xaridor yoki aktivdan foydalanuvchi o’rtasidagi kelishuv asosida aniqlanadi. U olingan yoki olinadigan tovonning haqqoniy qiymati bo’yicha baholanadi, bunda tashkilot tomonidan ruxsat etilgan har qanday savdo chegirmalari yoki ulgurji savdo chegirmalari hisobga olinadi. Aksariyat hollarda, tovon pul mablag’lari yoki ularning ekvivalentlari shaklida bo’ladi, va daromadning summasi bo’lib olingan yoki olinadigan pul mablag’lari yoki ularning ekvialentlari summasi xizmat qiladi. Biroq, pul mablag’lari va ularning ekvivalentlari tushimi kechiktirilgan bo’lsa, tovonning haqqoniy qiymati olingan yoki olinadigan pul mablag’larining nominal qiymatidan kam bo’lishi mumkin. Masalan, tashkilot xaridorga foizsiz kredit berishi yoki sotilgan tovarga haq sifatida xaridor tomonidan berilgan va bozor narxidan kamroq foiz stavkasiga ega bo’lgan vekselni aktseptlashi mumkin. Kelishuv amalda moliyalashtirish operatsiyasi bo’lganida, tovonning haqqoniy qiymati barcha kelgusi tushimlarni hisoblab topilgan foiz stavkasi bo’yicha diskontlash orqali aniqlanadi. Hisoblab topilgan foiz stavkasi – bu quyidagi ikkita stavkadan aniqroq aniqlanadigani: (a) Kredit reytingi bir xil bo’lgan emitentning o’xshash moliyaviy

instrumentlari bo’yicha ustuvor stavkasi; yoki (b) moliyaviy instrumentning nominal qiymatini tovarlar yoki xizmatlarning sotish narxlariga teng bo’lguncha diskontlaydigan foiz stavkasi. Agar tovarlar yoki xizmatlar qiymati teng bo’lgan yoki o’xshash tovarlar yoki xizmatlarga almashtirilsa, bunday operatsiya daromad keltirmaydigan operatsiya bo’lib hisoblanadi. Bu ko’pincha moy yoki sut kabi mahsulotlarga hos, bunda mol yetkazib beruvchilar muayyan joyda ushbu mahsulotlarga bo’lgan talabni o’z vaqtida qondirish maqsadida boshqa-boshqa joylarda joylashgan tovar- moddiy zaxiralar bilan almashishadi. Tovarlar yoki xizmatlar o’xshash bo’lmagan tovarlar yoki xizmatlarga almashtirilishi yo’li bilan sotilsa, bunday almashish daromad keltiradigan operatsiya bo’lib hisoblanadi. Daromad olingan tovarlar yoki xizmatlarning ushbu operatsiyada o’tkazilgan pul mablag’lari yoki ularning ekvivalentlari summasiga tuzatilgan haqqoniy qiymati bo’yicha baholanadi. Agar olingan tovarlar yoki xizmatlarning haqqoniy qiymatini ishonchli darajada baholab bo’lmasa, daromad berilgan tovarlar yoki xizmatlarning ushbu operatsiyada o’tkazilgan pul mablag’lari yoki ularning ekvivalentlari summasiga tuzatilgan haqqoniy qiymati bo’yicha baholanadi. Standartda keltirilgan tan olish mezonlari, odatda, har bir alohida operatsiyaga nisbatan qo’llaniladi. Biroq, ayrim holatlarda, tan olish mezonlarini bitta operatsiyaning alohida ajratiladigan tarkibiy qismlariga nisbatan, ushbu operatsiyaning mohiyatini aks ettirish maqsadida, qo’llash zarur bo’ladi. Masalan, mahsulotning sotish narxi sotishdan so’nggi xizmat ko’rsatish uchun alohida aniqlab bo’ladigan summani o’z ichiga olsa, bu summa kechiktiriladi va xizmat ko’rsatiladigan davr mobaynida daromad sifatida tan olinadi. Va teskari, tan olish mezonlari ikkita va undan ortiq operatsiyalarga nisbatan birgalikda qo’llaniladi, agar ushbu operatsiyalar ularning tijorat natijasini faqat bir qator operatsiyalarni bir butun operatsiya sifatida hisobga olganda tushunib bo’ladigan tarzda bir-biriga bog’liq bo’lsa. Masalan, tashkilot tovarlarni sotishi mumkin, va, shu paytning o’zida, ushbu tovarlarni keyinchalik qayta sotib olishga qaratilgan alohida

shartnoma tuzishi va bu bilan operatsiyaning natijasini yo’qqa chiqarishi mumkin. Bunday holatda, ikkita operatsiya birgalikda hisobga olinishi kerak. Tovarlarni (mahsulotlarni) sotishdan daromad quyidagi shartlarning hammasi bajarilganda tan olinishi kerak: (a) tashkilot tovarlarga egalik qilish bilan bog’liq risklar va mukofotlarning ancha qismini xaridorga o’tkazganida; (b) tashkilot odatda egalik huquqiga hos bo’lgan darajada sotilgan tovarlarni endilikda boshqara olmaganda va ularni samarali darajada nazorat qila olmaganda; (v) daromadning summasini ishonchli darajada baholab bo’lganda; (g) tashkilot tomonidan operatsiya bilan bog’liq bo’lgan iqtisodiy nafning olinishi ehtimoli mavjud bo’lganida; va (d) operatsiya bo’yicha amalga oshirilgan yoki amalga oshiriladigan xarajatlar ishonchli darajada baholana olganda. Mulkka egalik qilish huquqi bilan bog’liq risklar va mukofotlarning ancha qismi tashkilot tomonidan xaridorga o’tkazilishi paytini aniqlash uchun operatsiyaning jihatlarini o’rganish talab etiladi. Aksariyat hollarda, egalik huquqi bilan bog’liq risklar va mukofotlarning o’tkazilishi xaridorga yuridik egalik qilish huquqi yoki tasarruf qilish huquqining o’tishi paytiga to’g’ri keladi. Bu aksariyat chakana savdo operatsiyalariga hosdir. Boshqa hollarda, egalik huquqi bilan bog’liq risklar va mukofotlarning o’tkazilishi yuridik egalik qilish huquqi yoki tasarruf qilish huquqining o’tishi paytiga to’g’ri kelmaydi. Tashkilot mulkka egalik qilish bilan bog’liq risklarning ancha qismini saqlab qolsa, bunday operatsiya sotish bo’lib hisoblanmaydi va daromad tan olinmaydi. Tashkilot mulkka egalik qilish bilan bog’liq risklarning ancha qismini turli holatlarda saqlab qolishi mumkin. Tashkilot mulkka egalik qilish bilan bog’liq risklar va mukofotlarning ancha qismini saqlab qoladigan holatlarga misollar quyidagicha: (a) tashkilot mahsulotning oddiy kafolat shartlari bilan qoplanmagan yomon ishlashi uchun javobgarlikni saqlab qolganida;

(b) muayyan sotishdan daromad olish xaridor tovarlarni sotishi natijasida daromad olishiga bog’liq bo’lganida; (v) o’rnatishni talab qiladigan tovarlar sotilib, o’rnatish tashkilot tomonidan oxirigacha bajarilmagan shartnomaning muhim qismi bo’lganida; (g) xaridor oldi-sotdi shartnomasida kelishilgan sababga ko’ra xaridni bekor qilish huquqiga ega bo’lganda va tashkilotni daromad olishiga ishonchi komil bo’lmaganida. Tashkilot egalik qilish bilan bog’liq riskning faqat ahamiyatsiz qismini saqlab qolganida, operatsiya sotish bo’lib hisoblanadi va daromad tan olinadi. Masalan, sotuvchi tovarlarga egalik qilish huquqini olinishi lozim bo’lgan summaning undirilishini ta’minlash maqsadidagina saqlab qolishi mumkin. Bunday holatda, agar tashkilot egalik huquqi bilan bog’liq risklar va mukofotlarning ancha qismini o’tkazgan bo’lsa, operatsiya sotish bo’lib hisoblanadi va daromad tan olinadi. Tashkilot egalik qilish bilan bog’liq riskning faqat ahamiyatsiz qismini saqlab qolishining yana bitta misoli bo’lib xaridor xarid bilan mamnun bo’lmaganida unga pullari qaytarilishi taklif qilingan chakana sotuv hisoblanishi mumkin. Bunday hollarda daromad sotish paytida tan olinadi, agar sotuvchi kelgusida tovarlarning qaytarilishini ishonchli darajada bahola olsa hamda oldingi tajriba bilan boshqa tegishli omillar asosida qaytariladigan tovarlar uchun majburiyatni tan olsa. Daromad operatsiya bilan bog’liq bo’lgan iqtisodiy naf tashkilot tomonidan olinishi ehtimoli mavjud bo’lganidagina tan olinadi. Ba’zi hollarda, bunday ehtimol, tovon olinmaguncha yoki noaniqlik bartaraf bo’lmaguncha, mavjud bo’lmasligi mumkin. Masalan, chet el hukumati sotishdan olingan tovonni xorijga o’tkazilishiga ruxsat berishi noaniq bo’lishi mumkin. Bunday ruxsat berilganida, noaniqlik bartaraf bo’ladi va daromad tan olinadi. Biroq, daromadga kiritilgan summaning undirib olinishi to’g’risida shubha (noaniqlik) to’g’ilganida, undirib olib bo’lmaydigan yoki qoplanishi ehtimoli bo’lmagan summa oldin tan olingan daromad summasining tuzatilishi emas, balki xarajat sifatida tan olinadi.

Xizmatlarni ko’rsatish bo’yicha operatsiyaning natijasini ishonchli baholab bo’lsa, operatsiya bilan bog’liq bo’lgan daromad operatsiyaning hisobot davri oxiridagi tugallanishi darajasiga bog’liq ravishda tan olinadi. Operatsiyaning natijasini quyidagi shartlar bajarilganda ishonchli baholash mumkin bo’ladi: (a) daromadning summasini ishonchli darajada baholash mumkin; (b) operatsiya bilan bog’liq iqtisodiy naf tashkilot tomonidan olinishi ehtimoli mavjud; (v) operatsiyaning hisobot davri oxiridagi tugallanish darajasini ishonchli baholash mumkin; va (g) operatsiya bo’yicha amalga oshirilgan xarajatlarni hamda operatsiyani oxiriga yetkazish uchun zarur xarajatlarni ishonchli baholash mumkin. Daromadlarning operatsiyaning tugallanishi darajasiga bog’liq ravishda tan olinishi, ko’pincha, tugallanish darajasi (foizi) usuli deb yuritiladi. Bu usul bo’yicha, daromad xizmatlar ko’rsatilgan hisobot davrlarida tan olinadi. Daromadning ushbu usul bo’yicha tan olinishi davr davomida ko’rsatilgan xizmatlarning hajmi va faoliyat natijalari to’g’risida foydali ma’lumot beradi. BHXS 11 ham daromadlarning ushbu usul bo’yicha tan olinishini talab etadi. BHXS 11ning talablari odatda xizmatlarni ko’rsatishni qamrab oladigan operatsiya bo’yicha daromadlarni va ular bilan bog’liq xarajatlarni tan olishda qo’llanilishi mumkin. Daromad operatsiya bilan bog’liq bo’lgan iqtisodiy naf tashkilot tomonidan olinishi ehtimoli mavjud bo’lganidagina tan olinadi. Biroq, daromadga kiritilgan summaning undirib olinishi to’g’risida shubha (noaniqlik) tug’ilganida, undirib olib bo’lmaydigan yoki qoplanishi ehtimoli bo’lmagan summa oldin tan olingan daromad summasinining tuzatilishi emas, balki xarajat sifatida tan olinadi. Tashkilot operatsiyada ishtiroq etuvchi boshqa tomonlar bilan quyidagilar bo’yicha kelishganidan so’ng, odatda, daromadni ishochli bahola oladi: (a) ko’rsatiladigan va operatsiyaning tomonlari tomonidan qabu qilinadigan xizmat yuzasidan har qaysi tomonning yuridik kuchga ega huquqlari; (b) xizmatlar evaziga olinadigan tovon; va (v) hisob-kitoblarning shakli va shartlari.

Tashkilot uchun, shuningdek, samarali ichki moliyaviy rejalatirish va hisobot tizimiga ega bo’lish muhimdir. Tashkilot, zaruriyat to’g’ilganda, baholangan daromadlarni xizmatlar bajarilishi sari qayta ko’rib chiqadi. Bunday qayta ko’rib chiqishlar zarurati mavjudligi operatsiyaning natijasini ishonchli baholab bo’lmaydi degani emas. Operatsiyaning tugallanishi darajasi bir nechta usullar bilan aniqlanishi mumkin. Tashkilot ko’rsatilgan xizmatlarni ishonchli darajada baholaydigan usuldan foydalanadi. Operatsiyaning xususiyatidan kelib chiqib, bu usullarga quyidagilar kiritilishi mumkin: (a) bajarilgan ishlarning nazorat o’lchovini o’tkazish; (b) ma’lum sanagacha ko’rsatilgan xizmatlarning jami ko’rsatiladigan xizmatlarga nisbatini (foizlarda) aniqlash; yoki (v) operatsiya bo’yicha ma’lum sanagacha amalga oshirilgan xarajatlarning operatsiya bo’yicha jami baholangan xarajatlarga nisbatini aniqlash. Ma’lum sanagacha amalga oshirilgan xarajatlarga faqat o’sha sanagacha ko’rsatilgan xizmatlarni aks ettiradigan xarajatlar kiritiladi. Operatsiya bo’yicha jami baholangan xarajatlarga ko’rsatilgan yoki ko’rsatilishi kerak bo’lgan xizmatlar bo’yicha xarajatlar kiritiladi. Buyurtmachilar tomonidan xizmatlar ko’rsatilishi sari amalga oshiriladigan to’lovlar va olingan bo’naklar ko’pincha xizmatlar ko’rsatilishi darajasini ko’rsatmaydi. Tashkilotning foizlar, royalti va dividendlar ko’rinishidagi daromadlarni keltiruvchi aktivlaridan boshqa tomonlar foydalanishi natijasida hosil bo’ladigan daromad quyidagicha tan olinishi kerak: (a) operatsiya bilan bog’liq bo’lgan iqtisodiy naf tashkilot tomonidan olinishi ehtimoli mavjud bo’lganida; va (b) daromadning summasini ishonchli darajada baholab bo’lganda. Daromad quyidagi asosda tan olinishi lozim: (a) foizlar BHXS 39da belgilanganidek effektiv foiz stavkasi usulida tan olinishi kerak;

(b) royalti tegishli shartnomaning mohiyatiga ko’ra hisoblash usuli bo’yicha tan olinishi kerak; va (v) dividendlar, hissador tomonidan to’lov olinishi huquqi kuchga kirganida, tan olinishi kerak. Tayanch so’zlar . Odatdagi faoliyatdan olinadigan daromad (keyingi matnda “daromad”) - ma’lum davr mobaynida tashkilotning odatdagi faoliyati natijasida olinadigan iqtisodiy nafning yalpi tushimi bo’lib, ushbu tushim mulk egalarining kapitalga qo’yilmalari bilan bog’liq bo’lmagan kapitalning ko’payishiga olib keladi. Daromad tashkilotning faqat o’zi uchun olingan yoki olinadigan iqtisodiy nafning yalpi tushimini qamrab oladi. Uchinchi tomonlar nomidan undirib olingan summalar, masalan sotishdan soliqlar, tovarlar va xizmatlardan olinadigan soliqlar, qo’shilgan qiymat solig’i, tashkilotga kelib tushadigan iqtisodiy naf bo’lib xizmat qilmaydi va kapitalning ko’payishiga olib kelmaydi. Shu bois, ular daromadga kiritilmaydi. Shunga o’xshash, vositachilik munosabatlarida, iqtisodiy nafning yalpi tushimi buyurtmachi nomidan undiriladigan summalarni qamrab oladi, lekin tashkilotning kapitali oshishiga olib kelmaydi. Buyurtmachi nomidan undirilgan summalar daromad bo’lib hisoblanmaydi. Aksincha, daromad bo’lib vositachilik haqi hisoblanadi. Tushum – bu hisob davrida kompaniyaning odatdagi faoliyati davomida yuzaga kelgan iqtisodiy naflarning yalpi tushumi bo’lib, qachonki uning natijasi aktsionerlarning badallari hisobiga kapitalning o’sishidan farq qiladigan kapitalning o’sishi hisoblansa.

Adabiyotlar 1. Xalqaro moliyaviy hisobot standartlari asosida banklarda buxgalteriya hisobi. O‘quv qo‘llanma. Hammuallif – T.: “MOLIYa”, 2010 – 272 b. 2. M.Bonham.Generally accepted accounting practice under IFRS. Ernst & Young. USA, 2010. 3. Buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari. Tarjima. A. Rizaqulov, B.Xasanov, A.Usanov, Z.Mamatov. T.: - 2004. 4. Jalolova D. Buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari - T.: Moliya instituti, 2004. - 25 b. 5. Mejdunarodnie standarti buxgalterskogo ucheta. I tom. - Tashkent, 2000. 6. Mejdunarodnie standarti buxgalterskogo ucheta. II tom. - Tashkent, 2000.

Похожие

Baholashni hisobga oluvchi standartlarining tavsifi

Nomoliyaviy aktivlarni hisobga oluvchi standartlarining tavsifi

Moliyaviy instrumentlarni hisobga oluvchi standartlarining tavsifi

Nomoliyaviy majburiyatlarni hisobga oluvchi standartlarining tavsifi

Konsolidatsiyalash asoslarini hisobga oluvchi standartlarining tavsifi