Turizm sohasidagi xizmatlar va mahsulotlar - Экономика - Рефераты

Turizm sohasidagi xizmatlar va mahsulotlar

Загружено в:

31.01.2023

Скачано:

0

Размер:

1070.8681640625 KB

Turizm sohasidagi xizmatlar va mahsulotlar Reja: 1. Turistik xizmatlar va mahsulotlar. 2. Turistik xizmatlar xususiyatlarining «4 ta S» bilan ifodalanishi. 3. Xizmat ko’rsatish klasslari va xizmatlar paketi. 1

1. Turistik xizmatlar va mahsulotlar Bugungi kunda turizm sohasi tez sur’atlarda rivojlanmoqda va uning muhim ijtimoiy hamda iqtisodiy ahamiyatga ega bo’lishi quyidagi omillar bilan belgilanadi:  mahalliy daromadni o’stiradi;  yangi ish o’rinlarini yaratadi;  turistik xizmatlar ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lgan barcha sohalarni rivojlantiradi;  sayyohlik markazlarida ijtimoiy va ishlab chiqarish infratuzilmasini rivojlantiradi;  xalq hunarmandchilik markazlari faoliyatining rivojlanishini tezlashtiradi va yangi yo’nalishlarini shakllantiradi;  mahalliy aholi yashash darajasining va sifatining o’sishini ta’minlaydi;  valyuta tushumlari miqdorining o’sishiga yordam beradi;  ishsizlik muammosini ijobiy hal qiladi. O’zbekiston Respublikasining «Turizm to’g’risida»gi Qonunidagi ayrim moddalarda turistik xizmatlar bilan bog’liq tushunchalarning ta’rifi berilgan. Jumladan, Qonunning 3-moddasida turistik xizmatlar tushunchasi haqida: «turistik xizmatlar turistik faoliyat subyektlarining joylashtirish, ovqatlantirish, transport, axborot-reklama xizmatlari ko’rsatish borasidagi, shuningdek, turistlarning ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan boshqa xizmatlar», deb ta’riflanadi. Qonunning 11-moddasi «Turistik sayohat va turistik xizmatlar majmui», deb nomlanib, unda quyidagi fikrlar bayon qilinadi: «Turistik sayohat yakka tartibda yoki turistlar guruhi tarkibida amalga oshiriladi. Turistik xizmatlar majmui transport xizmati ko’rsatishni, yashash, ovqatlantirish, ekskursiya xizmati ko’rsatish, madaniy, sport dasturlarini tashkil etish, turistlar bo’sh vaqtini mazmunli o’tkazish va boshqa xizmatlarni o’z ichiga oladi». Qonunning 10moddasi: «Turistik xizmatlarni sertifikatlashtirish», deb 2

nomlanib, unda quyidagi jumlalarni o’qiymiz: «Turistik xizmatlar majburiy sertifikatlashtirilishi lozim. Turistik xizmatlarni sertifikatlashtirish va sertifikat berish qonun hujjatlarida belgilangan tartibda amalga oshiriladi. Turistik faoliyat subyektining turistik xizmatlarni majburiy sertifikatlashtirishdan bosh tortishi, turistik xizmatlarni sertifikatlashtirishning natijasi salbiy bo’lishi, shuningdek, sertifikatning amal qilishini bekor qilish turistik faoliyatni amalga oshirish uchun berilgan litsenziyaning amal qilishini to’xtatib qo’yishiga yoki litsenziyadan mahrum qilishga sabab bo’ladi». Qonunning 12moddasi: «Turistik xizmatlar ko’rsatish shartnomasi», deb nomlanib, quyidagi fikrlar bayon etiladi: «Turistik xizmatlar shartnoma asosida ko’rsatiladi. Shartnomada ko’rsatilgan xizmatlarning ko’lami va sifati, taraflarning huquqlari hamda majburiyatlarini, haq to’lash va hisob-kitoblar tartibini, shartnomaning amal qilish muddatini va uni bajarmaganlik yoki lozim darajada bajarmaganlik uchun javobgarlikni, shuningdek, taraflarning kelishuviga ko’ra boshqa shartlarni belgilaydi». Bizning nazarimizda, turistik xizmatlar sayohat davomida turistning barcha ehtiyojlarini qondirishga va ta’minlashga qaratilgan hamda xizmat ko’rsatish sohasidagi aniq maqsadga yo’naltirilgan harakatlar to’plami bo’lib, ular turizm maqsadlariga, turiga va turistik xizmatning qanday yo’naltirilganligiga to’la javob berishi kerak. Turistik xizmatlar – turist va ekskursant ehtiyojlarini qondirish va ta’minlashga qaratilgan, xizmat sohasidagi bir maqsadga yo’naltirilgan harakatlar to’plami bo’lib, ular turizm maqsadlariga, xarakteriga va turistik xizmatning qanday yo’naltirilganligiga javob berishi hamda umuminsoniy tamoyillarga qarshi bo’lmasligi kerak. Davlat standarti ta’rifiga ko’ra, turistik xizmatlar – turistlarning ehtiyojlarini qondirish faoliyati bilan shug’ullanuvchi turizm tashkilotlarining faoliyati mahsulidir. Xizmatlar – bu iste’mol tovarlarining o’ziga xos turidir. Xizmat bevosita iste’mol jarayonida yuzaga keladi va alohida holda bo’lmaydi, bu xizmatning moddiy tovarga nisbatan asosiy farqidir. Bundan tashqari, tovar iste’molchiga olib kelib beriladi, turistik xizmatda esa iste’molchi bevosita xizmatning amalga oshiriladigan joyiga olib boriladi. Shuning uchun ham turistik xizmatlarni 3

shakllantirish va sotish moddiy tovarlarni sotishga aloqador bo’lgan qonunlar asosida emas, balki boshqa qonunlar majmui bilan boshqariladi. Turistik xizmatlar ikki turga bo’linadi: asosiy va qo’shimcha turistik xizmatlar. Ularning bir-biridan farqli tomonlari quyidagilardan iborat: 1.1-jadval Asosiy xizmatlar Qo’shimcha xizmatlar Turpaketga kiritiladigan xizmatlardir (masalan: tashish, joylashtirish, ovqatlantirish va b.). Qo’shimcha turistik xizmatlar esa turpaketga kiritilmaydi. Asosiy turistik xizmatlar sayohatni boshlashdan oldin sotib olingan, ya’ni to’lov oldindan amalga oshirilgan bo’ladi. Qo’shimcha turistik xizmatlarda to’lov – xizmatdan foydalanish jarayonida amalga oshiriladi. Yuqoridagi farqlardan kelib chiqqan holda, qo’shimcha turistik xizmatlar deganda, turpaketda nazarda tutilmagan, turist sayohat davomida o’zining qo’shimcha to’lovi asosida amalga oshiriladigan xizmatlar tushuniladi. Butunjahon turizm tashkiloti qo’shimcha turistik xizmatlarning 400 ta turini keltirib o’tgan. Qo’shimcha turistik xizmatlarning ahamiyati shundaki, unda turist paydo bo’lgan ehtiyojlarini to’laqonli qondiradi, ma’lum bir vazifalarni bajarishda o’zini urintirmaydi (masalan: mehmonxonada yashayotganida kiyimini tozalash yoki dazmollash uchun mehmonxona xodimlariga murojaat qiladi). Turist qo’shimcha turistik xizmatlar tufayli to’la dam olishga erishadi. Natijada o’z sayohatidan ko’ngli to’ladi. Qo’shimcha turistik xizmatlardan turist ikki xil vaziyatda foydalanadi: Turpaketning tanaffus qismida yoki turist bo’sh qolgan vaqtda foydalanadigan xizmatlar (masalan, kechqurin Registon maydonida namoyish etiladigan ovozli va nurli panoramaning tomoshasi). 4

Asosiy xizmatlar ko’rsatilishi davomida yoki turist ehtiyojidan kelib chiqqan holda foydalanadigan xizmatlar (masalan, qo’shimcha gid xizmati). Turistga birinchi vaziyatdagi qo’shimcha turistik xizmatlarni ko’rsatish uchun quyidagilarga e’tibor berish kerak:  turistlar qiziqishlarini inobatga olib, iloji boricha turistlarga faqat yaxshi kayfiyat bag’ishlaydigan qo’shimcha xizmatlar taqdim etish o’rinli hisoblanadi. Shu o’rinda bu xizmatlar turistga ijobiy taassurot qoldira olishi kerak. Masalan: o’zbek milliy to’ylariga va oilalarga olib borish, turistni milliy konsert, festivallarga taklif etish. Buning uchun respublikada turistlarga xizmat qiladigan milliy ansambl guruhlarini tashkil etish maqsadga muvofiq bo’ladi;  turist uchun yangilik bo’lgan va bunday vaziyatga oldin duch kelmagan qo’shimcha turistik xizmatlarni ko’rsatish. Masalan: Samarqandda bir- biriga masofa jihatidan yaqin joylashgan yodgorliklar (Amir Temur maqbarasi, Registon maydoni, Bibixonim masjidi, Shohizinda ansambli va boshqalar)ga sayohat qilishda turistlarni tuya, ot-aravalarda olib borish chuqur taassurot qoldiruvchi xizmatlar turiga kiradi. Buning uchun shu yodgorliklar joylashgan hududda maxsus piyoda turistik yo’laklar tashkil etib, turistiktomosha hududiga aylantirish kerak;  turistlarni milliy urf-odatlar va an’analar bilan tanishtirish orqali milliy hunarmandchilik va kasanachilik jarayonlarida bevosita qatnashishini tashkil etish. Yoki o’zbek milliy taomlarining pishirilish jarayonini tomosha qilish kabi xizmatlar ko’rsatish. Buning uchun mamlakatimizda hunarmandchilik, kasanachilik va milliy oshxonalarni turizm sohasiga jalb qilib, bu sohalarni rivojlantirish. Turistga ikkinchi vaziyatdagi qo’shimcha turistik xizmatlarni ko’rsatish uchun quyidagilarga e’tibor berish kerak:  mehmonxonalardagi qo’shimcha turistik xizmatlarni rivojlantirish. Bu xizmatlarga: nomerga taom yoki mehmon buyurtmalarini yetkazib berish xizmati, kiyim tozalash va dazmollash xizmati, seyf xizmati, telefon, internet, pochta xizmatlari, trenajyor zali xizmati, basseyn (ochiq yoki yopiq), massaj, sauna, 5

sartarosh xizmati, texnikani ta’mirlash xizmati, valyuta ayriboshlash xizmati, ijara xizmati va boshqalar.  ovqatlanish korxonalarida qo’shimcha turistik xizmatlar maxsus turist buyurtmasi va tanloviga asosan ko’rsatiladigan xizmatlardir. Qo’shimcha turistik xizmatlardan turist ketma-ket ravishda ham foydalanishi mumkin. Ya’ni turist bo’sh vaqtida shahardan tashqariga tog’li manzaralarni ko’rish uchun borganda, valyuta almashtirish xizmati, avtomobil ijara xizmati, qo’shimcha ovqatlanish xizmati (shahardan tashqarida) dan ketma-ket foydalanadi. Xulosa qilib aytganda, qo’shimcha turistik xizmatlar nafaqat tashkil qilinishi va taklif qilinishi, balki sifatli va foydali ravishda ko’rsatilishi kerak. Turistik mahsulot. Turizm xizmat bozori o’ziga xos hodisa bo’lib, uning ta’sir doirasi turistik mahsulotni yaratish va iste’molchilar o’rtasidagi iqtisodiy munosabatlar bilan ifodalanadi. Turistik mahsulot turizm maqsadlari va jarayonida turistning ehtiyojlarini qondirish uchun yetarli bo’lgan, barcha turistik xizmatlar, ishlar, tovarlar va ta’minot vositalari hamda turpaketga kiritilgan boshqa turistik xizmatlar majmuidan iborat. Turistik mahsulot (turpaket) xizmatlar harakatining 24 soatdan ortiq vaqtiga ega yoki tunab qolish (joylashtirish) va joydan-joyga ko’chib o’tish (yuk tashish) ni o’z ichiga oladi. Turistik mahsulot barcha ko’rsatilgan xizmatlar va barcha xarajatlarni o’z ichiga olgan umumiy narx bo’yicha taklif etiladi, uning iste’mol xususiyatlari esa shartnoma shartlari asosida amalga oshiriladi. Turist turistik mahsulotlar (turistik xizmatlar, ishlar va tovarlar) iste’molchisidir. Turistik mahsulotlar – turistik asosiy xizmatlardan (bronlashtirish, transfert, joylashtirish, ovqatlantirish, ekskursiyalar), qo’shimcha xizmatlar turistik ishlardan (foto xizmati, sug’urta, axborot, moliya, bank xizmati) va turistik tovarlardan (esdalik sovg’alar, xilma-xil tur tovarlari, iste’mol tovarlari – parfyumeriya, tamaki, spirtli ichimliklar, maishiy texnika, kiyim-kechak) iboratdir. Agar turistik xizmatlar ko’rsatish jarayonini sinchiklab kuzatadigan bo’lsak, unda turizm tashkilotchilari (turoperatorlar) aynan xizmat ko’rsatish bilan emas, balki turistlarning ehtiyojlariga qarab, turistik mahsulotni shakllantiradilar va 6

ularning turli kombinatsiyalarini tuzadilar, buning evaziga ular foiz ko’rinishida mukofot oladilar. Shunday qilib, turizm tashkilotchilari turistlar va xizmat ko’rsatuvchilar o’rtasida vositachi vazifasini o’taydilar. ―Turizm tashkilotchilari nima bilan savdo qiladilar va turistik yo’llanma yoki vaucherni xarid qilgan turist bevosita nimaga ega bo’ladi?‖ degan savol tug’iladi. Agar ushbu jarayon diqqat bilan o’rganilsa, unda turist ushbu yo’llanmaning o’rnatilgan muddatida turistik xizmatdan foydalanish huquqiga ega bo’ladi. Turistik yo’llanma (vaucher) bu turistning yoki turistlar guruhining tur tarkibiga kiruvchi turistik xizmatlarga bo’lgan huquqini belgilovchi va bunday xizmatlar ko’rsatilganligini tasdiqlovchi hujjat hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasining «Turizm to’g’risida»gi Qonunining 3- moddasiga asosan: «Tur – muayyan yo’nalish bo’yicha turistik xizmatlar majmui (joy bandlash, joylashtirish, ovqatlantirish, transport, rekreatsiya, ekskursiya va boshqa xizmatlar) bilan ta‟minlangan aniq muddatlardagi turistik sayohat», deb belgilangan. Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib, turmahsulot bo’yicha turistik xarajatlar tarkibi quyidagi holatda bo’ladi: 1.1-rasm. Turmahsulotning turistik xarajatlar bo’yicha tarkibi. 7

Turistik xarajatlar tarkibida ko’rsatilganidek, turist sayohat uchun qiladigan umumiy xarajatlarining o’rtacha 50 foizi – tur (turpaket)ni sotib olishga ishlatadi, 30 foizi – qo’shimcha turistik xizmatlardan foydalanishga sarflanadi, 20 foizi esa – tovar (sotib olish: suvenir va sovg’alar) xarajatlarini tashkil etadi. 1.1-rasmdan ko’rinib turibdiki, asosiy xizmatlar turist xarajatlarining asosini tashkil etsa-da, qo’shimcha xizmatlar uchun turist qolgan bor pulining aksariyat qismini sarflar ekan. 8

1.2-rasm. Turizm mahsulotining tarkibiy tuzilishi. 119

Turistlarga nomoddiy xizmatlardan tashqari moddiy xizmatlar yoki maxsus mahsulotlar taqdim etilishi mumkin, masalan, shahar rejasi, metro xaritasi, suvenirlar, turistik jihozlar va b. 2. Turistik xizmatlar xususiyatining «4 ta S» bilan ifodalanishi Turizm xizmat ko’rsatish sohasining tashkil etuvchisi sifatida o’z xususiyatlariga va funksiyasiga ega bo’lib, bu uni xo’jalik yuritishning avtonom sohasi ekanligini belgilaydi. Boshqa xizmat turlari kabi turistik xizmatlar o’ziga xos xususiyatlarini shartli ravishda « To’rtta S » bilan belgilasak, quyidagi holatda bo’ladi: 1. Sezilmaslik. Turistik xizmatlar nomoddiy mahsulot bo’lib hisoblanadi. Ular ijtimoiy - madaniy (nomoddiy) sohalarga tegishli bo’ladi, chunki iste’molchining ijtimoiy-madaniy xizmatlarga bo’lgan ehtiyojini jismoniy, etnik- intellektual, ma’naviy va h.k. ehtiyojini qondirish bo’yicha xizmatlarni ijro etuvchilar faoliyati aniqlaydi. Ularni xarid qilish vaqtida ko’rish yoki baholash mumkin emas. Bunday xizmatlar obyekti bo’lib shaxsan iste’molchi (turist) hisoblanadi; 2. Servisni va iste‟molchini o’zaro bog’liqligi. Xizmatlar iste’molchi va ijro etuvchilarning o’zaro ta’siri natijasida tashkil topganligi sababli, turistik xizmatlarni ko’rsatish jarayoni (ishlab chiqarish) iste’mol bilan birga parallel ravishda yuz beradi. Ma’lumki, moddiy shaklda tovarlarni ishlab chiqarish, uni sotuvidan oldin bo’ladi, faqat undan keyingina iste’mol jarayoni boshlanadi. Yana bir muhim xususiyatlaridan biri – bu turistik tovarlar va xizmatlar iste’moli faqatgina iste’molchini, ya’ni turistni uning ishlab chiqilgan joyiga olib borilgan holdagina amalga oshiriladi. Oddiy tovarlar va xizmatlar iste’moli esa teskarisi, ya’ni ishlab chiqilgan mahsulot, joyidan qat’i nazar, tayyor bo’lgach, iste’molchi uni shu yerning o’zida iste’mol qiladi. 3. Saqlanmaslik. Turistik xizmatlarning saqlanmasligi (saqlash mumkin emasligi). Turistik xizmatlarning hayotiy davri moddiy tovardan tubdan farq

qiladi, xususan, saqlash bosqichining mavjud bo’lmaganligi bilan turistik xizmatlarni saqlanmasligi bozor kon’yunkturasini yaxshilab o’rganishni, talab va taklifning mutanosibligini talab etadi, chunki xizmatlar talab bo’lmagunga qadar «omborlarda» turib qoladigan mahsulot emas. 4. Sifatning doimiy emasligi (xizmatlar sifati ko’p hollarda manbaning holati, uning malakaviy tajribasi, kayfiyatiga bog’liq bo’ladi). Mehmondo’stlik sohasidagi xizmatlar o’zining o’zgaruvchanligi bilan ajralib turadi. Bunday o’zgaruvchanlikning bir necha sabablari mavjud. Birinchidan, bunday turdagi xizmatlar bir vaqtning o’zida ko’rsatiladi va qabul qilinadi, bu esa ularning sifatini nazorat qilish imkoniyatini cheklaydi. 2.1-rasm. Turistik xizmatlar xususiyatining «4 ta S» bilan ifodalanishi. Ehtiyojning vaqtinchalik nobarqarorligi, ehtiyoj yuqori bo’lgan davrda xizmat sifatining saqlanishini muammoli qilib qo’yadi. Ko’p narsalar xizmat ko’rsatish vaqtida uni rad etish holatiga bog’liq bo’ladi. Aynan bir kishi bugun sizga yaxshi xizmat ko’rsatishi mumkin, ammo ertasi kuni sifatsiz xizmat qilishi ham ehtimoldan xoli emas. Bunday sifatsiz xizmat ko’rsatishning turli sabablari bo’lishi mumkin: xizmat sifatidagi o’sish va tebranishlar, mehmondo’stlik Sezilmaslik Servis va iste ‟ molchining o „ zaro bog „ liqligi Sifatning doimiy emasligi Saqlanmaslik

industriyasi sha’niga mijozlar tomonidan aytiladigan e’tirozlar norozilikning bosh sababi bo’lib hisoblanadi. Turistik xizmatlarning o’ziga xos xususiyatlari yuqoridagi 2.1-rasmda keltirilgan. 3. Xizmat ko’rsatish klasslari va xizmatlar paketi Xizmat ko’rsatish klasslari taqdim etilayotgan xizmatlar sifatini belgilash uchun ishlatiladi. Turistik mahsulot turli-tuman xizmatlar yig’indisidan iborat bo’lganligi uchun, ularni turistga sotishda darajasini belgilash bilan bog’liq muammolar kelib chiqadi. Turlar va xizmatlarning darajasini belgilash bo’yicha bizning mamlakatimiz bozorlarida ham, xalqaro bozorda ham me’yoriy standartlar mavjud emas. Shuning uchun turoperator va turagentlar turni sotishda shartli ravishda tur bo’yicha xizmatlarni lyuks, birinchi klass, turistik klass, ekonom (iqtisod) klass qilib belgilaydi. Lyuks klass. Ushbu klass bo’yicha turlarni tashkil qilishda odatda eng yuqori darajali xizmatlar jalb qilinadi: 5 yulduzli hashamatli mehmonxonalar, birinchi klass va biznes aviatsiya samaliyotlarida uchish, hashamatli restoranlarda ovqatlanish, alohida transport, lyuks klass mashinalarida, alohida gid xizmatlari va h.k. Bunday turlar VIP-xizmat ko’rsatish turkumi (razryadi) bo’yicha taqdim etiladi. Birinchi klass – bu ham nisbatan yuqori darajali xizmat ko’rsatish bo’lib, 4- 5 yulduzli mehmonxonalarga joylashtirish, biznes klass darajadagi samaliyotlarda uchishni, qimmatbaho restoranlarda ovqatlanishni, individual transfertni, gid xizmatlarini nazarda tutadi. Turistik klass – 2-3 yulduzli mehmonxonalarda joylashtirishni, doimo aviareyslarning iqtisod klasslarida uchishni, shved stoli bo’yicha ovqatlanishni, guruhli transfertni nazarda tutuvchi eng ommalashgan xizmat ko’rsatish turi hisoblanadi. Iqtisod klass – eng arzon xizmat ko’rsatish turidir. Odatda, iqtisod klassdan talabalar va kam ta’minlanganlar foydalanadi. Ushbu klass dasturlari yuqori darajada bo’lmagan xizmatlarni kam miqdorda taqdim etishni ko’zda tutadi: 1-2

yulduzli mehmonxonada joylashtirish, yotoqxona va xostellarda joylashtirish, o’z- o’ziga xizmat ko’rsatish tamoyili bo’yicha faoliyat yurituvchi kichik va kooperativ mehmonxonalarda joylashtirish, charter aviareyslarida uchish, kutib olish va kuzatish jamoat transportida amalga oshirilishi mumkin. Bir so’z bilan aytganda, hammasi tejamli va arzon bo’ladi. Ammo shuni unutmaslik lozimki, ushbu belgilashlarning barchasi shartlidir va ko’pincha ular milliy variantlar va farqlarga ega. Nima bo’lganda ham turni sotib olishda har bir xizmat darajasini va uning tarkibini aniqlashtirish lozim. Xizmatlar paketi (to’plami). Amaliyotda asosiy turistik mahsulot bu xizmat ko’rsatish majmuasidir, ya’ni turistlarga yagona paketda sotiluvchi xizmatlarning standart to’plami. Xizmatlar paketi (to’plami) turoperator tomonidan yaratilgan bo’lib, ma’lum xizmatlar to’plamidan: tashish, joylashtirish, ovqatlanish, ekskursiyalar va h.k. iborat turistik mahsulotdir. Turdagi xizmatlar paketi turist tomonidan tanlangan turistik dam olish turi bo’yicha ularning ehtiyojlari va sayohat maqsadidan kelib chiqqan holda shakllantiriladi. Tur va uning paketini shakllantirishda turistlar bilan ishlashning ikki varianti mavjud: a) buyurtmali turlar sotilishi; b) inklyuziv turlar sotilishi. Buyurtmali tur. Buyurtmali turlarni sotishda dasturni shakllantirish va xizmatlar tarkibini yaxlitlash turist xohishiga binoan, uning bevosita ishtirokida amalga oshiriladi. Turistga taklif etilayotgan dam olish maskanida turli xil tur xizmatlarning har biri bo’yicha har xil xizmat ko’rsatish variantlari taklif etiladi: • joylashtirish – joylashgan joyi va turi, darajasi bo’yicha turli xil mehmonxonalar. • ovqatlanish – turli variantlar (to’liq yoki yarim pansion yoki umuman ovqatlanishsiz) shved stoli yoki «alya kard» va h.k; • ekskursiyalar va ko’ngilochar xizmatlar; • transport xizmatlari – aviauchish variantlari, temiryo’l tashuvlar, avtomobil ijarasi va h.k. variantlari;

• sport va davolanish kurort xizmatlari; • viza xizmatlari, shuningdek, sug’urta xizmatlari. Yuqorida aytilganidek, bunday turlarni tuzishda turistning o’zi bevosita ishtirok etishi ham mumkin. Turist tomonidan tanlangan xizmatlar tur dasturida shakllantiriladi, narxi hisoblanadi, uni turist turpaketga ega bo’lgach to’laydi. Odatda bunday buyurtmalar agentliklarda shakllantiriladi, so’ng joriy qilish uchun turoperatorga yo’naltiriladi. Buyurtmalarni tez va sifatli ta’minlash uchun bugungi kunda xalqaro turizmda turagentliklar va operatorlik kompaniyalari zamonaviy kompyuter texnologiyalaridan foydalanmoqda. Xalqaro turizmda paketni yaxlitlash muammolari, narxni hisoblash va turni sotishni operativ hal qilish uchun kompyuter va telefaks aloqasidan keng foydalaniladi. Inklyuziv tur (IT). Bu oldindan rejalashtirilgan va dam olishning yoki turizmning ma’lum turi hamda turistlarning ma’lum ijtimoiy guruhiga va uning yoniga yo’naltirilgan qat’iy xizmatlar to’plamidir. Eng ko’p tarqalgan inklyuziv turlar, deb marshrutli turlarni aytish mumkin. Ya’ni bunda turistlar guruhi avtobusda bir nechta shaharlar va mamlakatlar bo’ylab sayohat qiladi. Ushbu turning o’ziga xos xususiyatlari (sayohat grafigi va muddatlari bilan qat’iy bog’langan, barcha uchun yagona dastur) uning buyurtmali bo’lishiga yo’l qo’ymaydi. Kruiz turlar, hobbi turlar ham inklyuziv turlardir. Inklyuziv turlarni sotishda xizmatlar tarkibi o’zgarmaydi. Turist bunday turni to’lig’icha sotib olishi yoki undan butunlay voz kechishi mumkin. Inklyuziv turlar barqaror talabga ega taniqli turizm va dam olish maskanlaridagi marshrutlarda tashkillashtiriladi va taklif etiladi. Inklyuziv turlar narxining katta qismini joylashtirish va ovqatlanish to’lovlari tashkil etadi. Xalqaro (avia) havo transportlari assotsiatsiyasi talabiga binoan, inklyuziv turlar o’z ichiga 3 tadan kam bo’lmagan xizmatlar: aviauchish, joylashtirish, butun marshrut bo’ylab sayohat va yuqoridagi 2 tasi bilan bog’liq bo’lmagan biror xizmat (ekskursiya, avtomobil ijarasi va h.k.).

Bunday turlarga bo’lgan talabning tebranishiga qaramasdan, ularni rivojlantirishning ma’lum afzalliklari mavjud: • umuman olganda, majmuali sayohat alohida sotib olinadigan xizmatlar to’plamidan arzondir; • narxlari oldindan ma’lum bo’lganligi uchun turagentlarning turistlarga qanday marshrutni tanlash borasida maslahat berishlari oson kechadi. Bunda dasturlar ham oldindan belgilangan bo’ladi; • o’z mahsulotining jozibadorligini ko’rsatish uchun ko’proq imkoniyat bo’ladi. Inklyuziv turlarning kamchiliklari: • bunday turda mijozni qiziqtirmagan xizmatlarning mavjud bo’lish ehtimoli bor; • dasturning haddan tashqari to’yinganligi; • bunday tur reklamasi iste’molchilarning faqatgina bir qisminigina jalb qilishi mumkin. Buyurtmali turlarda turoperator doimiy ravishda mehmonxonalardagi tasdiqlanmagan o’rinlarga kvotalarni ushlab turishi lozim. Sotishda turli talabnomalar bo’lishi mumkin. Turoperator turli mehmonxonalarda joylashtirilgan turistlar bilan ishlashiga to’g’ri keladi. Turistlarni bir mehmonxonada joylashtirib xizmat ko’rsatish ancha oson kechadi. Yuqorida aytib o’tilganidek, turistning shaxsiy xususiyatlaridan kelib chiqqan holda, barcha turistik sayohatlar individual yoki guruhli tarzda amalga oshiriladi. Turto’plam (turpaket) – iste’molchilarga guruhli yoki individual variantlar bo’yicha taqdim etiladigan xizmatlar to’plamiga kiradi. Turpaketni tashkillashtirishga ta’sir etuvchi omillar:  berilgan sayohatga talabning mavjudligi; • xizmatlar, infratuzilma, moddiy bazaning mavjudligi; • aviakompaniyalar va boshqa transport kompaniyalari bilan munosabati; • jo’natuvchi va qabul qiluvchi mamlakatlar o’rtasidagi munosabatlar; • hamkor turistik tashkilotlar bilan munosabat;

• belgilangan mamlakatda turizmning rivojlanish darajasi;  belgilangan mamlakatning siyosiy barqarorligi. Shuni ta’kidlash lozimki, siyosiy barqarorlik omili turoperator tomonidan o’zining strategiyasini ishlab chiqishda muhim hisoblanadi. Turizmda Gretsiyadagi kurd millati voqealari, Misrdagi terroristik portlashlar bilan bog’liq hodisalar talabning keskin pasayish hollariga olib keladi. Ushbu yo’nalishlarga ixtisoslashgan turoperatorlar katta yo’qotishlarni boshdan kechirdilar. Ammo shuni ham ta’kidlash lozimki, ushbu hududlarda vaziyat barqaror bo’lishi bilan turistlar oqimi yana kuchaya boshlaydi. Berlindagi xalqaro turizm birjasida qayd etilganidek, turist xavf-xatarni yengib o’tishga moyil. Siyosiy barqarorlik qayta yaxshilangan mamlakatlarda, shu bilan birga, turpaketning narxlari arzonlashganda turistik oqim yana kuchaya boshlaydi. Turpaket narxi. Turpaketning muvafaqqiyatiga ta’sir etuvchi eng muhim omil bu – narxdir. Narxlashtirishda boshqalarnikiga o’xshamagan, alohida xususiyatli turpaketga ega bo’lgan turoperatorlar ko’proq erkinlikka egadir. Ular narxni asosan xizmatlarni sotib olish va boshqa xarajatlar, shuningdek, daromadning ma’lum foizini kiritishga asoslanib belgilaydilar. Ommaviy bozor turoperatorlari asosan raqiblar narxiga asoslanib narx belgilashadi, ayniqsa, turpaketlarga talab pasayganda (o’lik mavsumda). Turpaket narxini aniqlashda turoperatorlar bozor yetakchilari narxlariga amal qilishadi. Yirik turoperatorlar xarajatlarni kamaytirishadi va shu bilan raqiblarining narxlashtirishda omadga erishishlariga yo’l qo’ymaydi. Eng ko’p qo’llaniladigan narxlashtirish usullaridan biri – bu xarajatlarga asoslangan narxlardir, ya’ni mahsulot tannarxi hisoblanadi va daromadning ma’lum foizi qo’shiladi. Turpaket narxiga kiruvchi daromad foizi qo’shimcha xarajatlarni qoplash, fondlarga ajratmalar, maosh va sof daromadni hisoblash orqali aniqlanadi va 15 % dan 30% gacha bo’ladi. Turizmda narxlar xarajatlar va daromadlar notekis taqsimlangan vaqtda bozordagi talabning tebranishini ifodalaydi, «o’lik mavsum»da narxlar pasayadi va mavsumda ular qayta tiklanadi (daromad evaziga). Turpaketlar narxi nafaqat

turistik bozorning holati, raqobatchilarning narxiga, balki boshqa turlar narxiga ham bog’liq bo’ladi. Tayanch so’z va iboralar: turistik mahsulot, tur, individual turlar, guruhli turizm, xizmat ko’rsatish klasslari, «Lyuks klass», «Iqtisod klass», xizmatlar paketi (to’plami), majmuali xizmat ko’rsatish, buyurtmali tur, inklyuziv tur, turpaket, turistik xizmatlarning xususiyatlari, «4 ta S», sezilmaslik, servisni va iste’molchini o’zaro bog’liqligi, saqlanmaslik, sifatning o’zgaruvchanligi.

Mustaqil ishlash uchun savollar 1. Turistik xizmatlarga nimalar kiradi? 2. Asosiy va qo’shimcha turistik xizmatlar deganda nimani tushunasiz? 3. Asosiy va qo’shimcha turistik xizmatlarning bir-biridan farqli tomonlarini tushuntirib bering. 4. Turizm mahsuloti deganda nimani tushunasiz? 5. Jozibador turizm mahsulotini yaratish qanday amalga oshiriladi? 6. Xizmat ko’rsatish klasslarining ta’riflarini bayon qiling. 7. Xizmatlar paketiga nimalar kiritiladi? 8. Milliy turizm mahsulotning tarkibiga nimalar kiradi? 9. Turistik xizmatlar xususiyatining «4 ta S» bilan ifodalanishi nimani bildiradi ?

ADABIYOTLAR 1. Абдурахмонов К . Х . Менеджмент туризма . Учебное пособие. –Т.: Филиал ФГБОУ ВПО ― РЕУ им. Г.В. Плеханова ‖ в г. Ташкенте, 2013, 248 с. 2. Агзамов С., Ташмуратов Т. Менеджмент международного туризма – Т.: ТашГУ, 1996. 3. Adilova Z.D, Sodiqov T. Xalqaro turizm biznesi. O’quv qo’llanma. – T.: TDIU, 2010. 4. Adilova Z.D, Aliyeva M.T., Norchayev A. Turizm menejmenti. O’quv qo’llanma. – T.: TDIU, 2011. 5. Aliyeva M.T., Umarjonov A. Turistik mamlakatlar iqtisodiyoti. – T:. Moliya, 2005. 6. Asror Mo’min. Dunyo mo’’jizalari. Yangi nashr. – T.: 2012, 8b. 7. Ahmadxo’jayev H. va boshqalar. Marketing tadqiqotlari. – T., 2002. 8. Boltaboyev M.R., Tuxliyev I.S., Muhamadiyev A.N., Abduxamidov S.A. ―Turizm: nazariya va amaliyot ‖ fanidan elektron darslik yaratish texnologiyasi. Uslubiy qo ’llanma. –S., 2016. 9. Gadoyev K., Berdiyeva S. Jahongashta sayyoh olimlar. – T.: O’zbekiston, 2012. 10. Данилов С. Туризм со вкусом узбекского плова. – T., 2013. 11. Ivatov I. Restoran menejmenti. O’quv qo’llanma. – T.: Iqtisodiyot, 2007. 12. Tashmuratov T.T., Saidov A., Umarqulov E. Turizm iqtisodi. – T.: TMI, 2000.

Похожие

Turizm xizmatlar bozori tarkibi

Turizm xizmatlar bozorining marketing tadqiqotlari

Turizm sohasidagi milliy, mintaqaviy va firma ichidagi rejalashtirishning mohiyati va metodologik asoslari

Mehmonxonadagi xizmatlar

Xizmatlar marketingi