Turizm sohasida ovqatlantirish xizmatlari - Экономика - Рефераты

Turizm sohasida ovqatlantirish xizmatlari

Загружено в:

31.01.2023

Скачано:

0

Размер:

56.787109375 KB

Turizm sohasida ovqatlantirish xizmatlari Reja: 1. Turizm sohasida ovqatlantirish xizmatlari. 2. Turizm sohasida ovqatlantirish xizmatlarining turlari va tasnifi.

1. Turizm sohasida ovqatlantirish xizmatlari Xorijiy adabiyotlarning tahlili bo’yicha ovqatlantirish xizmati qadimiy tadbirkorlik turlaridan biri hisoblanadi. Yevropada bu kabi xizmatlar qadimiy mehmonxona va monastirlardan kelib chiqqan. Dastlab shaharlarda, kichik restoranlar oddiy taomlar va non kabi mahsulotlar bilan xizmat ko’rsatishni boshlagan. Shunday restoranlardan biri, Le restaurant Divin (ilohiy tiklovchi) Parijda 1765-yilda ochilgan. Mashhur ingliz tavernalari mehmonlarni oziqovqat va ichimlik hamda uy-joy bilan ta’minlashgan. O’zbekistonda turizmni rivojlantirish, turistlarga xizmat ko’rsatish tizimini kengaytirish va ular uchun barcha sharoitlarni yaratish maqsadida yangi turistik majmualar, mehmonxonalar, kempinglar, restoranlar, barlar, transport sohalari, qurilish uchun katta mablag’lar ajratilmoqda. Bunday sur’atda turizmni rivojlantirish albatta umumiy ovqatlanishni ham rivojlantirishni taqozo etadi, chunki barcha turistlar goh ichki turist bo’lsin, goh tashqaridan kelsin, bundan qat’i nazar restoran xo’jaligidan yoki ovqatlanish tarmog’idan foydalanishga majbur. Aks holda insonlar ovqatlanish uchun barcha mahsulotlarni o’zlari bilan olib yurishi kerak yoki uy sharoitlarida tayyorlab, iste’mol qilishi kerak bo’ladi. Ammo turistlarda bunday imkoniyatlar yo’q, shuning uchun ham ular ovqatlanish xizmatidan foydalanishga majburdir va mana shu holatlarning mavjud bo’lishi turizm umumiy ovqatlanishni uyg’un holda rivojlantirishi uchun imkon beradi. Shuning uchun ham turizmda asosiy xizmat turlaridan birini ovqatlantirish xizmati tashkil etadi. Dunyo bo’yicha ovqatlanish korxonalarining yagona tasniflari mavjud emas. Lekin shunga qaramasdan, ko’p mamlakatlarda ommaviy tarqalgan ma’lum bir ko’rinishdagi (tipdagi) ovqatlanish korxonalari ajratilib ko’rsatiladi. Milliy oshxonaga ega bo’lgan restoranlar ham mavjud bo’lib, ular italyancha, xitoycha, grekcha, turkcha, inglizcha, amerikacha, hindcha, fransuzcha, nemischa kabi taomlar bilan mashhur. Ularning ayrimlari narxlarining juda arzonligi bilan, ayrimlari esa qimmatligi bilan ajralib turadi.

Odatda, turistlar, qaysi mamlakatda bo’lsalar, o’sha mamlakatning oshxonasi bilan tanishishga qiziqadilar. Ko’p hollarda gidlar shaharning qiziqarli milliy hamda arzon restoranlari haqida ma’lumot berib o’tadi, milliy restoranlar bilan tanishtirish nuqtayi nazaridan ham sayohatlar tashkil etiladi. Masalan, Bavariyada turistlarni Bavariya (Germaniya) oshxonasi bilan, ya’ni mashhur oq sosiskalar hamda bavarcha pivo bilan mehmon qilishadi. Myunxenda esa turistni albatta «Xofbrayxaus»ga, ya’ni eng katta pivo zaliga olib borishadi. Avstriyada dunyoda eng mashhur bo’lgan vencha shnitsellarni tamaddi qilishga olib borishadi va albatta Italiyada esa tushlik ovqatlanish pastasiz (makaronli taom) o’tmaydi. AQSH da va barcha ko’pgina mamlakatlarda afg’oncha, kolumbcha, hindcha, chexcha kabi restoranlar ishlab kelmoqda. So’nggi paytlarda vegeterianlarga xos oshxonalar ham paydo bo’la boshladi yoki yahudiylar uchun maxsus tayyorlanadigan taomlar restoranlari ham faoliyat ko’rsatib kelmoqda. Xorijiy mamlakatlarda va bizda Arab mamlakatlari va islom diniga mansub bo’lgan musulmonlar uchun ―halol‖ taomlar va mahsulotlar taklif qilinadigan restoranlar soni oshib bormoqda. Ovqatlanishning turlari – ertalabki nonushta, yarim pansion, to’liq pansion doimo turistik xizmatlar ko’rsatish tarkibida belgilangan bo’ladi. Yarim pansionda (ikki marta ovqatlanish) ertalabki nonushta va tushlik yoki kechki ovqat nazarda tutilgan bo’ladi. Pansion – bu uch martalik ovqatlanishdir. Qimmatbaho xizmat ko’rsatish variantlarida butun kun davomida va hattoki tunda istalgan vaqtda va istalgan miqdorda ovqatlanish hamda ichimliklar (spirtli ichimliklarni ham qo’shib hisoblaganda) ichish imkoniyati nazarda tutilishi mumkin . Nonushta masalasida ma’quli, turist mehmonxonadan tashqariga chiqmasligi kerak, garchi ovqatlanish joylari nazarda tutilmagan, turistlarga esa yaqinroqda joylashgan restoranda ovqatlanish mumkinligi tavsiya qilingan joylashtirish vositalari ham mavjud bo’lsa-da. Bunday hollarda joylashtirish xizmatining narxi keskin pasayib ketadi. Ovqatlantirishni tashkil etish turistning sog’ligini ham hisobga olgan bo’lishi kerak. Noto’g’ri ovqatlanish, yomon tayyorlangan ovqat zaharlanishga olib kelishi

mumkin. Masalan, 40% gacha turistlar Misr va Hindistonga borganlarida diareyadan aziyat chekadilar. Ayniqsa, ko’chadagi mayda sotuvchilar qo’lidagi suv va ovqat, shuningdek, restoranlardagi sifatsiz taomlar xavflidir. Ayrim toifadagi turistlar ruhida diniy belgilar bo’yicha umumiy qabul qilgan cheklanishlar (cho’chqa go’shtini iste’mol qilmaslik, ro’za tutish), vegetarianlarni o’ziga xos talablari, bolalar ovqati talablarini ham hisobga olish kerak. Ovqatlanishga bo’lgan bunday talablarning o’ziga xosligini turistlar tur sotib olayotganlarida ko’rsatishlari lozim. Restoran xo’jaliklarida chet ellik turistlarni qabul qilish muhim ahamiyatga egadir. Chunki chet ellik turistlarga odatda ovqat yeyishni tashkil qilish alohida zallarda yoki umumiy zalning chegaralangan qismida amalga oshirilib, ularga xizmat ko’rsatish juda ham e’tibor va did bilan tayyorlangan joylarda bo’lishi kerak. Turistlarni restoran hududida ovqatlanish jarayoni restoran binosidagi savdo zallari va qo’shimcha yordamchi xonalarni tartibga keltirish, stol va stullarni qabul qilingan tartibda qo’yish, idishtovoq olish, stollarga dasturxonni yoyish, tushlik stollarini va ofitsiantlarni ishga tayyorlash jarayonlari kiradi. Restoran ishini tashkil qilish, uning binosini ichki va tashqi ko’rinishini go’zal bo’lishi uni ochilishiga qadar tayyor bo’lishi kerak. Shuningdek, turistlarni turli xildagi servislardan foydalanishi uchun imkoniyatni yaratib berish kerak. Turistlarni qabul qilish va ularga sifatli xizmat ko’rsatish maqsadida xodimlar restoran korxonasidagi mebellarni joylanishiga ham e’tibor qaratishlari kerak, stollarni to’g’ri chiziq yoki shaxmat tartibida o’rnatish, ular orasidan bemalol yura oladigan bo’lishi, shuningdek, boshqa jihozlarni ham turistlarning xohish-irodasi, qaysi yurtdan kelayotgani va hokazolarni hisobga olgan holda joylashtirish kerak. Xalqaro turistlarni ovqatlantirish turizm faoliyatida turistlar uchun xizmat ko’rsatishning muhim qismini tashkil etadi. Shuning uchun ham turistlar uchun xizmat ko’rsatish turi ikki qismdan iborat: birinchisi – oshxona va oziq- ovqatlarning sifati va assortimenti, ikkinchisi – oziq-ovqat va xizmatlarni iste’molchilarga sotishda sifat jarayonini takomillashtirishdir. Sifat va assortiment

umumiy ovqatlantirish korxonalarining turiga va uni turli kategoriyalariga qaramasdan barcha uchun bir xil ahamiyatga egadir. Oziq-ovqat va xizmatlarni turistlarga sotish va iste’molchilarni talablarini qondirish shartlaridan biri – bu o’z vaqtida mahsulotlarni sotish va barcha talab qilingan xizmatlarni qondirishdan iboratdir. Masalan: korxonada yoki mehmonxonalarda tez xizmat ko’rsatish hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’lib, bularga buyurtma qilingan taomning stolga berilish tezligi va mijozning o’ziga xizmat qilishi kiradi. Restoranlarda esa xizmat qilish sifati mehnat turlari, ya’ni xodimlarni qaysi xizmat bilan shug’ullanishiga bog’liq bo’ladi. Ma’muriy xizmat, ofitsiantlar, garderobdagilar va boshqalar shu xizmat ko’rsatuvchilar qatoriga kiradi. Ovqatlanish sohasida bu faoliyatning xizmat ko’rsatish sifati va ko’rsatkichlari quyidagilardan iboratdir: • beriladigan taom, desertning issiq-sovuqligi va taom sifatini yuqori darajada tashkil etish; • restoranda beriladigan taomlar assortimentining turli-tumanligi, ichimlik va boshqa mahsulotlar turi bo’yicha mijozlarga mos kelishi; • ovqatlanish jarayonida xizmat ko’rsatilayotgan shaxsga nisbatan xushmuomalada bo’lish, menyu-kartochkalaridan xaridorning o’zi foydalanishi, xaridorlar talab-ehtiyojlariga xushyor bo’lib turish lozim. Buyurtmachi buyrug’ining bajarilish tezligi va ovqatlanib bo’lgandan so’ng taom haqqini to’lashning turli usulini qo’llash; • taom iste’mol qilinadigan vaqtda mijozlarga xizmat ko’rsatish, vino va ichimliklarni ryumka va fujerlarga quyish va boshqa shu kabi xizmat ko’rsatish jarayonida ofitsiantlar barcha qoidalarga rioya qilishi shart; • zaldagi tozalik va shinamlikni ta’minlash, shaxsiy gigiyena, tashqi ko’rinish restoran kategoriyalariga javob berishi kerak. Ovqatlanish sohasida taom va ichimliklarni o’rnatilgan sertifikatsiya va standartlar asosida hamda belgilangan narxlarda iste’molchilarga yetkazish asosiy talablardan biridir.

2. Turizm sohasida ovqatlantirish xizmatlarining turlari va tasnifi Hozirgi iqtisodiy modernizatsiyalash jarayonlari amalga oshirilayotgan bir paytda iqtisodiyotning asosiy qismini xizmat ko’rsatish sohasi korxonalari egallamoqda. Ularning ulushi yalpi ichki mahsulotda, iqtisodiyotda band bo’lganlarning tarkibida, davlat budjetiga to’lanadigan soliqlarda, yangi ish o’rinlarini yaratish kabi eng muhim masalalarda muttasil oshib bormoqda va kelajakda ham bu jarayonning davom etishi huquqiy-me’yoriy hujjatlar bilan mustahkamlanmoqda. Shuningdek, xizmat ko’rsatish sohasi rivojiga umumiy ovqatlanish korxonalarining faoliyati ham bevosita ta’sir qiladi. Umumiy ovqatlanish korxonalari turli xususiyatlariga ko’ra tavsiflanadi va tasniflanadi. Umumiy ovqatlanish sohasi subyektlarini quyidagi 10 ta belgiga ko’ra tasniflanishi 2.1- jadvalda ko’rsatilgan. 2.1-jadval Umumiy ovqatlanish sohasi subyektlarining tasniflanishi 1 № Tasnifiy belgilari Tasniflanishi 1. Maqomiga ko’ra -jismoniy shaxs maqomiga ega yakka tartibda faoliyat yurituvchi subyektlar; -huquqiy shaxs maqomiga ega subyektlar (korxona va tashkilotlar). 2. Mulk shakliga ko’ra -shaxsiy yoki xususiy mulkka asoslangan korxonalar; - jamoat mulkiga asoslangan korxonalar; 1 Sharipov T. S. Umumiy ovqatlanish korxonalari samaradorligini oshirishning tashkiliy-iqtisodiy mexanizmlarini takomillashtirish (Samarqand viloyati misolida), i.f.n. ilmiy darajasini olish uchun dissertatsiya. –S.: SamISI, 2010.

- davlat mulkiga asoslangan korxonalar; - aralash mulkka asoslangan korxonalar; - xorijiy davlatlar va fuqarolar mulkiga asoslangan korxonalar. 2.1-jadvalning davomi 3. Joylashuviga ko’ra - shaharlarda; - qishloqlarda; - mehmonxonalar qoshida; - mahalla markazlarida; - ta’lim muassasalari qoshida, vagonlarda; - dam olish va sog’lomlashtirish oromgohlarida; - ishlab chiqarish korxonalarida; - turli xildagi klublarda; - bozorlar qoshida; - avtotrassa bo’ylarida; - aeroportlarda; - portlarda; - kemalarda; - boshqa ruxsat etilgan joylarda. 4. Xizmat shakliga ko’ra - o’z-o’ziga xizmat ko’rsatuvchi shved stoli; - ofitsiantlar xizmatidan foydalanuvchi; - aralash; - mahsulotlarni yetkazib beruvchi (uyga, dam olish joylariga, ish joylariga); - ko’chma xizmatni amalga oshiruvchi. 5. Xizmat darajasiga ko’ra - lyuks; - oliy; - birinchi; - ikkinchi; - uchinchi daraja.

6. Tashkiliy tuzilishiga ko’ra - tizimli; - mustaqil. 7. Ixtisoslashuviga ko’ra - ixtisoslashmagan; - ixtisoslashgan (mahsulotlar assortimenti bo’yicha, ma’lum millatlar taomlari bo’yicha, milliy taomlar bo’yicha, iste’molchilar guruhlari bo’yicha, xizmatlar bo’yicha). 8. Faoliyat muddatiga ko’ra - doimiy (yil davomida, butun sutka davomida); - mavsumiy (yilning ma’lum mavsumlarida, kunning aniq bir ovqatlanish davrida). 2.1-jadvalning davomi Tashkiliy shakliga ko’ra - restoran; - kafe; - bar; - oshxona; - choyxona; - bazmgoh - to’yxona; - tamaddixona va boshqalar. 10. Joylashuvi va harakatiga ko’ra - statsionar (muqim bir joyda turuvchi); - harakatdagi (avtooshxona, vagon-restoran, kupe- bufet, avto-bufet va boshqalar). Umumiy ovqatlanish sohasi subyektlarini tasnifiy belgilari va turlari bo’yicha bir-biriga to’g’ri keladigan jihatlari jadvalda ko’rinib turibdi. Ushbu jadvalni tahlil qilganimizda unda ko’rsatilgan ayrim belgilarni yuqorida ko’rib o’tdik. Faoliyat muddatiga ko’ra esa – doimiy va mavsumiy turlarga bo’linadi. Mamlakatimizga tashrif buyuruvchi turistlar mavsumiy davrda kelganliklari uchun, biz ularga doimiy shaklda xizmat ko’rsata olmaymiz. Shuning uchun biz, faoliyat muddatiga ko’ra, yilning ma’lum mavsumlarida, kunning aniq bir ovqatlanish

davrida turistlarga xizmat ko’rsatamiz. Bundan ko’rinib turibdiki, turizm faoliyatida ovqatlantirish xizmati aniq bir vaqtni belgilashni talab qiladi. Umumiy ovqatlanish korxonasi – ma’lum turdagi korxona xizmatlari o’ziga xos belgilarining mavjudligi, mijozlarga ko’rsatilgan xizmat sifatining darajasi va sharoiti bilan ifodalanadi. Umumiy ovqatlanish korxonalarining beshta turi mavjud: restoran, bar, kafe, oshxona, tamaddixona (yahna ovqatlar). Korxonaning turini belgilashda quyidagilarga e’tibor beriladi: • realizatsiya qilinadigan mahsulotlar assortimenti, ularni tayyorlashdagi turli-tumanlik va murakkablik; • texnik jihozlanish – moddiy baza, muhandis-texnik jihoz va uskunalar bilan ta’minlanishi, bino tizimi, arxitektura – rejalanishi va h.k.; • xizmat qilish usullari; • xodimlarning malakalari; • xizmat ko’rsatish sifati, binoning ichki bezagi, axloq-odob, muomala, estetika va h.k. Restoran va barlarga korxona toifalari sifatida lyuks, oliy va birinchi toifali, degan nomlar beriladi. Kafe, oshxona, tamaddixonalar toifalarga bo’linmaydi. Lyuks toifa. Umumiy ovqatlanish korxonalarining lyuks toifasiga restoran va barlar kiradi, bular boshqa toifalardan quyidagi belgilari bilan farq qiladi: binolar noyob xarakterdagi hajm rejaga ega bo’lishi, mijozlar uchun zal a’lo darajada, ko’ngildagidek qilib yasatilishi shart. Bu talab an’anaviy arxitekturadagi restoran va barlarga, shuningdek, tematik restoran va barlarga ham tegishlidir. Hozirgi zamon muhandislik jihozlarining mavjudligi, turli musiqa dasturlaridan keng foydalanish, maxsus mebel, alohida idish-tovoqlarda taom buyurish, yoritish vositalari arxitektura-badiiy bezakni takomillashtiradi, xizmatning umumiy didli manzarasini namoyish qiladi. Bundan tashqari, restoran mahsulotlari, buyurtma va firma ichimliklarining keng assortimenti taklif qilinadi. Oliy toifa. Ularning ham noyob binolari, bino ichki bezaklari, chiroyli jihozlari, noyob assortiment, ko’ngildagidek buyurtma, firma taomlari va

mahsulotlari, shuningdek, murakkab usulda tayyorlangan har xil darajadagi ichimliklar bo’ladi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2003-yil 13-fevraldagi 75-sonli Qarori bilan tasdiqlangan «O’zbekiston Respublikasida umumiy ovqatlanish mahsulotlarini (xizmatlarini) ishlab chiqarish va sotish qoidalari»da umumiy ovqatlanish korxonalari quyidagi turlarga bo’linadi va ularga quyidagicha tavsif beriladi 2 (2.1-rasm). 2.1-rasm. Umumiy ovqatlanish korxonalarining turlari. Restoran – o’z nomiga ega bo’lgan, iste’molchilarga murakkab usulda tayyorlanadigan yuqori sifatli taomlar, pazandachilik mahsulotlarining keng assortimentini hamda ichimliklarni taqdim etadigan eng qulay umumiy ovqatlanish korxonasi. Restoran taomnomasiga majburiy tartibda porsiyali va firma ovqatlari kiritiladi. Xizmat ko’rsatish dam olish, ovqatlar pishirish va xizmat ko’rsatish bilan uyg’unlashtirilgan holda, yuqori malakali oshpazlar va ofitsiantlar tomonidan amalga oshiriladi. Xorijiy turistlarga xizmat qiladigan restoran ofitsiantlari bironta chet tilini bilishi va mehmonlar bilan gaplasha olishi lozim. Restoranlar ayrim mijozlargagina xizmat qilish bilan cheklanmaydi. Ular davlat miqyosidagi katta 2 O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2003-yil 13-fevraldagi 75-sonli Qarori bilan tasdiqlangan «O’zbekiston Respublikasida umumiy ovqatlanish mahsulotlarini (xizmatlarini) ishlab chiqarish va sotish qoidalari». Umumiy ovqatlanish korxonalari Restoran Oshxona Tamaddixona Kafe Bar

anjumanlar, majlislar, konferensiya, seminar, rasmiy kechalar, qabul marosimlari, to’ylar, oila tantanalari, banket, tematik kechalar va boshqalarga xizmat qiladi. Restoranlarda mijozlarga, katta yig’inlar, kengashlar, konferensiya qatnashchilariga taomning to’la ratsioni beriladi. Restoranlar markaziy, odamlar gavjum ko’chalarda, temir yo’l, vokzallarda, aeroportlar, kemalar to’xtash joylarida, teploxod, dengiz kemalarida, suzuvchi dam olish uylarida, shuningdek, stadion, shaharlararo hududlarda, ma’muriy, tomosha maskanlari majmualarida, tarixiy va arxitektura yodgorliklari joylashgan yerlarda, O’zbekiston sharoitida katta bozorlar, o’yingohlar yaqinida ochiladi. Ko’pgina restoranlarda bayram kuni oldidan, shanba va yakshanba kunlari milliy taomlar ta’mini aniqlash (degustatsiya) tadbiri o’tkaziladi. Ba’zi restoranlar faoliyatida oilaviy ovqatlanish tajribasi amalga oshirilmoqda. Xizmatning bu turida maxsus taomnoma tuziladi, bunda yosh bolalar hisobga olinadi. Lyuks toifadagi restoranda buyurtma va firma taomlaridan tashqari, taomnomada yozilmagan taomlarning buyurtmasini ham qabul qilish mumkin. Restoranda mahsulotlar assortimentida shokolad, konfetlar, ho’l mevalar va boshqalar bo’lishi kerak. Lyuks va oliy toifadagi restoran vitrinalari turli manzarali badiiy materiallar, optik yoritgichlar, rangli diapozitivlar, fotosuratlar bilan bezatiladi. Vitrinalar shunday yasatiladiki, unda korxonaning faoliyati yaqqol ko’rinadi, oshxonaning o’ziga xos xususiyati, mijozlarga ko’rsatiladigan xizmat majmui aks etadi. Oshxonalarda foydalaniladigan matodan qilingan buyumlar – sochiqlar, dasturxon, salfetkalar, qo’l sochiqlari zal xususiyatiga qarab buyurtma bilan tayyorlanadi. Bu buyumlarning har birida ham restoran tamg’asi bo’lishi shart. Lyuks va oliy toifadagi restoran taomnomasi bosmaxonada chop etilishi zarur. Bu restoranlarda xorijiy mehmonlarga xizmat qilinadigan bo’lsa, taomnoma uch tilda: ingliz, fransuz, nemis tillarida bosiladi. Taomnomaning firmali jildi, reklama afishalari, bukletlar, varaqalar, tabrik va taklif qog’ozlar va boshqa nashr reklamalari zich, qalin qog’ozlar yoki yaltiroq ishlov berilgan kartondan

tayyorlanadi. Taomnomaning jildida restoran nomi va tamg’asidan tashqari, restoranning mavzu yo’nalishini ifodalovchi rasm ham bo’ladi. Lyuks toifadagi restoranlarda albatta quyidagi qo’shimcha xizmatlar bo’lishi shart: bayram taomlari tayyorlash va xizmat uyushtirish, uyga ovqat olib borib berish, taom va boshqalarga buyurtmalar qabul qilish, ma’lum muddatga joyni band qilib qo’yish, mijoz iltimosiga ko’ra taksi chaqirib berish, gul va sovg’alar sotish. Bundan tashqari, lyuks va oliy toifadagi restoranlarda orkestr chiqishiga mo’ljallangan joy bo’ladi. Ansambllar, teatr guruhlari konsert dasturlari bilan mijozlarning yaxshi dam olishiga sharoit yaratiladi. Lyuks toifali restoranlarda yuqori sifatli stereofonik radioapparaturadan foydalaniladi, har bir stolda ovozni bir me’yorda tartibga soluvchi dinamiklar bo’ladi. Restoranlar bir-birlaridan quyidagilar bilan farqlanadi:  tayyorlab beriladigan taomlar assortimenti bo’yicha (milliy taomlar, xorijiy mamlakatlar taomlari);  o’rnashgan joyi – shaharda, vokzallarda, mehmonxonada, dam olish zonasi, vagon-restoran va boshqalar. Restoran zallarida mijozlar uchun qulayliklar yaratish maqsadida arxitektura-konstruktiv manzarali elementlar, mebel va boshqa jihozlar o’rnatish uchun maydonlar barpo etiladi. Restoranlarda mebellarning asosiy turlari: ikki, to’rt, olti kishi sig’adigan stollar (to’g’ri burchakli, kvadrat, dumaloq va boshqa shaklda); restoran kreslolari, divanlar, ofitsiantlar uchun servantlar, guldonlar, xizmat uchun stollar va hokazo. Shahar restoranlari shahar ichida joylashgan bo’ladi, belgilangan ma’lum soatlardagina ishlaydi. Ular taom, gazaklar, ichimliklarning keng assortimentini tavsiya etadi, asosan tushki va kechki ovqatlar tayyorlaydi. Vokzal restoranlari – temir yo’l, aerovokzallarda joylashgan bo’ladi va yo’lovchilarga kecha-yu kunduz xizmat qiladi. Bu restoranlar taomnomasida taomlar, gazak va ichimliklar cheklangan bo’ladi.

Mehmonxona majmualariga tegishli mehmonxona tarmog’i tarkibiga ikkita restoran – serhasham firma taomi bo’lgan va kichik, taom va ichimliklari bahosi yuqori darajada bo’lmagan restoranlar kiradi. Kema restorani turistlar va yo’lovchilarga xizmat qilishga mo’ljallangan. Bu restoranlarda nonushta, tushlik, kechki ovqat tayyorlanadi, ovqat, qandolat mahsulotlari, sovitilgan ichimliklar, yo’l anjomlari sotiladi. Yo’lovchilarga xizmat qilish ofitsiantlar tomonidan amalga oshiriladi. Vagon-restoranlar uzoq masofalarga qatnovchi temir yo’l poyezdlarida bo’ladi. Odatda bunday restoranlar bir kecha-kunduzdan ortiqroq safarga boruvchi yo’lovchilar uchun xizmat qiladi. Avtosayyohlar uchun restoran – katta yo’l chorrahalarida, yirik avtostansiyalarda joylashadi, sayyohlar bu yerlarda ovqatlanadi, hordiq chiqaradi. Bar – kichkina restoran, ilgari mayxona deb ham ataganlar. Keng assortimentda har xil ichimliklar sotiladi. Shu bilan birga, barda taomlar, gazaklar, qandolat mahsulotlari ham bo’lishi mumkin. Barlarning vazifasi – bu yerga kiruvchilarga yaxshi xizmat ko’rsatish, shinam jihozlangan, chiroyli joyda ko’ngildagidek dam olish sharoitini yaratish, musiqa, stereofonik ovoz chiqaradigan apparat, sanoatkorlar chiqishi, televizor, videoeshittirishlarni tashkil qilishdan iborat. Hattoki barda o’yin avtomatlari va 50 dan ko’p kishiga mo’ljallangan raqsga tushish maydonchalari ham bo’lishi mumkin. Sotiladigan ichimliklar va mahsulotlar turlariga ko’ra barlar quyidagi turlarga bo’linadi: pivo barlari, vino, sut-qatiq, kokteyl-xoll, kokteyl-barlar. Kokteyl-xoll kokteyl-bardan zalining kattaligi, jihozlanishining turli-tumanligi bilan ajralib turadi. Barlar odatda, ma’muriy-madaniy va savdo markazlarida, mikrorayonlarda, restoran, kafe, mehmonxonalar qoshida ochiladi. Binolarning tuzilishiga ko’ra barlar quyidagicha joylashadi: • vestibyullarda – bu yerda kishilar uchrashadilar, suhbat qiladilar; • restoran barlari – bino ichida, zalda joylashadi; • yordamchi barlar – mehmonxona qavatlarida joylashadi;

• banket barlari – banket zallarida joylashadi; • mini-barlar – mehmonxonaning mehmonlar uchun mo’ljallangan xonalarida joylashadi. Salat-barlar – maxsus peshtaxta bilan jihozlangan, ochiq sovitgich vitrinasiga ega. Maxsus idishlarda tayyorlangan har xil salatlar: ko’k salat, bodring, rediska, pomidor, tuxum, kartoshka, sabzi, qizilcha, ukrop, piyoz, petrushka, karam, shuningdek, go’sht, baliq, kolbasa, pishloq va boshqalar qo’yiladi. Alohida idishlarda: yog’, sirka, gorchitsa, krem, qaymoq, mayonez, shakar, tuz, garmdori beriladi. O’z didi va ishtahasiga qarab har bir xo’randa tegishli mahsulotlardan idishlariga solib oladi. Bu barlar «shved stoli» ning bir ko’rinishidir. Ho’l meva barlari – umumiy ovqatlanish korxonalarining yangi bir turi. Ijtimoiy vazifalarni hal qilishga qaratilgan, alkogol ichimliklar iste’molini kamaytirish nazarda tutilgan tadbir sifatida paydo bo’ldi. Bu xildagi barlar o’ziga xos usulda binolarda joylashgan, oddiygina jihozlangan: peshtaxtalar qo’yilgan, vitrinalarda 15 xilgacha sharbatli ichimliklar, sut kokteyllari, elektrokofeyniklar, samovarlar mavjud. Mijozlar sharbatlardan tashqari, choy, kofe idishlari, restoranning qandolat sexidan keltirilgan qandolat mahsulotlaridan bahramand bo’lishlari mumkin. Sut mahsulotlari barlari – o’z mahsulot assortimenti bilan boshqalardan farqlanadi. Sut va sariyog’ kokteyllaridan tashqari, barning kundalik taomnomasida buterbrodlar, pishloq, kolbasa, bir necha xil sutli taomlar, quymoqlar, qaymoqli, tvorogli somsalar, unqandolat mahsulotlari, shirin taom va ichimliklar bo’ladi. Ovqat tayyorlashda mijozlarning o’zlari qatnashadigan barlar keng ommalashib bormoqda. Sut mahsulotlari barlari firma sut mahsulotlari do’konlari qoshidagi yirik savdo markazlarida barpo etiladi. Ularning asosiy maqsadi mijozlar taomni tatib ko’rishi bilan mazasiga tushunadi va bar mashhur bo’la boradi. Disko-barlar – kunduz kunlari kafe sifatida ish olib boradi, kechqurun esa bar xizmatini o’taydi. Bu yerlarda doimo diskoteka uyushtiriladi. Disko-barlar

alohida binolarda yoki mehmonxonalarning yarim yerto’lalarida faoliyat ko’rsatadi. Disko-bar zallari zamon talabiga javob beradigan darajada badiiy bezatilishi kerak. Raqs maydoni rangli parket bilan qoplanishi, umumiy ko’rinishga mos yorug’lik berilishi shart. Disko-barlarda slaydlar ko’rsatish uchun katta ekran o’rnatiladi, quvvati kuchli musiqa apparati, yorug’likni har xil qilib ko’rsatish uchun asboblar, shuningdek, televizorlar, videomagnitofonlar joylashtiriladi. Musiqiy dasturni disko-bar xodimi boshqarib boradi. Bu barlarda orkestrlar, ashulachi, aktyorlar ishtirokida yoshlarning dam olish kechalari o’tkaziladi. Tavsiya etiladigan mahsulotlar assortimenti turlichadir: odatda, yengil, sovitilgan, aralash ichimliklar, gazaklar, buterbrod, issiq taomlar bo’lishi ham mumkin. Qandolat-shirinliklar va muzqaymoqning turli xillari tavsiya qilinadi. Ekspress-barlar (bir zumda xizmat qilish) – savdo markazlarida, mehmonxona va vokzallarda faoliyat ko’rsatadi. Mahsulotlar assortimenti bar vazifasiga mos tushishi kerak: buterbrodlar, parchalangan, qiymalangan go’shtlar non betiga qo’yilgan taomlar, har xil qandolat va sut mahsulotlari. Tikka turib ovqatlanib ketadigan barlarda taom assortimenti cheklangan bo’ladi. Bular – bifshtekslar, langetlar, parranda go’shtidan tayyorlangan ovqatlar, chanqovbosdi ichimliklar, sharbat, kokteyl, kofe. Pivo barlari – maxsus joylarda pivo quyib sotiladi yoki shishalarda beriladi. Quyib sotiladigan pivolar maxsus idishlardan yoki ishlab chiqargan zavod avtotsisternasidan bevosita avtomatlar orqali quyib sotilishi mumkin. Savdoda mevali va mineral suvlar bo’lishi tavsiya qilinadi. Hisob-kitob ofitsiantlar cheki orqali, o’zo’ziga xizmat qilish joylarida bufetchi yoki sotuvchiga to’lanadi. Pivo barlari pivo sotish bilan birga, issiq va sovuq gazaklar ham sotadi. Bular jumlasiga: buterbrod, pivoga mos keladigan pishloqlar, har xil tuzlangan narsalar, quritilgan baliq, qalamcha qilib qovurilgan kartoshka, quritilgan qora non, sho’rdanak, sho’r bodom va boshqalar kiradi. Vino barlari – mehmonxonalar, restoran, kafelar qoshida faoliyat ko’rsatadi. Yengil ovqatlanish ham mumkin, vaqti cheklangan, shoshilgan odamlar tez tamaddi qilib ketishi uchun juda qulay. Bunday barlar yirik restoranlar ichida

joylashgan bo’lsa, do’stlar bilan uchrashish, mehmonlar kutish, suhbatlar qilish mumkin bo’ladi. Xotirjamlik bilan bir piyola choy yoki kofe ichib ketish mumkin. Gril-barlar – savdo markazlarida, shahar mavzelarida, dam olish zonalarida, odamlar gavjum magistrallarda, restoranlarda joylashgan bo’ladi. Gril-barda xo’randa tanqis, noyob ovqatlarni olishi mumkin. Bu yerdagi taom assortimenti xo’randaning tezlik bilan ovqatlanishiga imkon beradi. Bu barlarda eng ko’p tarqalgan ovqatlardan qovurilgan baliq, jo’ja, kabob, bifshteks bo’ladi. Grilbarlarda taom xo’randaning ko’z oldida tayyorlanadi. Gril-barlarda bar peshtaxtalari ro’parasida stolchalar yoki uzun kursilar qo’yiladi. Peshtaxtaning ichki tomonida sotuvchi xizmat qiladi. Kafe (qahvaxona) – iste’molchilar ovqatlanishi va dam olishini ta’minlaydi. Restoran mahsulotlariga qaraganda bularning assortimenti kam. Kafe firma va buyurtma taomlar tayyorlash, mijozlarga yetkazib berishdek vazifani bajaradi. Bularning assortimenti cheklangan va taom tayyorlashi murakkab emas. Kafeda issiq choy, kofe, kakao, muzday sharbatlar, mineral suvlar, qatiq-sut, qandolat va shirin taomlar mavjud. Ikkinchi taom sifatida tayyorlanishi oson bo’lgan – qovurilgan tuxum, sosiska, sardelka, quymoqlar, birinchisiga sho’rva berilishi mumkin. Alkogolsiz kafeda ichimliklar assortimentidan vino-aroq mahsulotlari olib tashlanadi, alkogolsiz ichimliklar va qandolat mahsulotlari sotish ko’paytiriladi. Bu kafelarda diskoteka bor. To’ylar, yubileylar, oilaviy tushliklar, yangi taom va mahsulotlar ko’rgazmasi o’tkaziladi. Muzqaymoq kafesi – hordiq chiqarish uchun eng gavjum joy. Hamma oilalar ham restoran yoki barga boravermaydi, chunki u joylar yoshi jihatidan katta toifadagilarga mo’ljallangan, narxnavosi ham yuqori. Muzqaymoq kafelari esa hammabop, butun oila a’zolari bilan kelib muzqaymoq iste’mol qilish va dam olish mumkin. Muzqaymoq tayyorlash jarayoni ham o’ziga xos. Muzqaymoq kafesi uchun uncha katta maydon talab qilinmaydi. Muzqaymoq kafelari savdo zalida: past haroratli vitrinada muzqaymoq assortimenti namunalari qo’yiladi. Mebel bo’ladi, choy va kofe qaynatadigan anjomlar yordamida mijozlarga issiq choy, kofe tayyorlanadi. Bundan tashqari,

muzqaymoq kafesida har xil pishiriqlar, qandolat mahsulotlarini ham xarid qilish mumkin. Kafeteriylar – yirik oziq-ovqat yoki nooziq-ovqat do’konlarida tashkil qilinadi. Kafeteriylarda issiq ichimliklar, sut-qatiq mahsulotlari, buterbrodlar, qandolat mahsulotlari va boshqalar tayyorlanishi va sotilishi mumkin, tayyor uncha qiyin bo’lmagan mahsulotlar bo’ladi. Alkogol ichimliklar sotish taqiqlanadi. Hisob-kitobni bufetchining o’zi bajaradi. Oshxona – umumiy ovqatlanish korxonalari orasida oshxonalar eng keng tarqalgan umumiy ovqatlanish joyi hisoblanadi. Asosiy faoliyati – o’z mahsulotidan aholi uchun taomlar tayyorlash, ularning mijozlar talablarini qondirish, nonushta, tushlik, kechki ovqatlar yoki ularning bir qismi tayyorlanadi. Oshxonalar joylashgan joyiga va xizmat ko’rsatiladigan mijozlariga ko’ra, umumiy ravishda foydalaniladigan sanoat korxonalari, muassasalar, qurilishlar, o’quv yurtlari va shu kabilar huzuridagi oshxonalarga bo’linadi. Ishlab chiqarish korxonalari, o’quv yurtlari va muassasalar huzuridagi oshxonalarda asosan hafta kunlari bo’yicha turli xil majmua tushliklar, nonushtalar va kechki ovqatlar tashkil etiladi. Oshxonalardan uyga ham ovqat beriladi, oldindan buyurtmalar qabul qilinadi, shuningdek, ovqat mahsulotlari, chala tayyor mahsulotlar sotiladi. Ularda o’z-o’ziga xizmat ko’rsatish va stollarga majmua ovqatlarni oldindan qo’yish usullari qo’llaniladi. Oshxonalar quyidagicha farqlanadi: - mahsulotlari assortimenti bo’yicha: umumiy va parhez taomlar oshxonalari; - xizmat ko’rsatiladigan mijozlar: maktab bolalari, talabalar va shunga o’xshashlar; - manzili bo’yicha: hamma uchun, o’quv va korxona, muassasa xodimlari uchun. Iste’molchilar tarkibi bo’yicha – yoshlar kafesi, bolalar kafesi va h.k. Tamaddixona – assortimenti cheklangan bo’lib, sovuq va issiq taomlar, hammabop va tez tayyorlanadigan taomlar: sosiska, sardelkalar, chuchvara, qovurilgan tuxum taklif qilinadi. Tamaddixonalarda xohlagan ovqat tanlanadi,

ko’p hollarda tik turib tamaddi qilinadi. Taom tanlangach, hisob-kitob birdaniga amalga oshiriladi. Bu ish avtomat kassalar orqali ham bo’lishi mumkin. Tamaddixonalarda spirtli ichimliklar sotish taqiqlanadi. Bufet – bu iste’molchilarga cheklangan turdagi qaynoq va salqin ichimliklar, sovuq taomlar, non-bulka va qandolatchilik mahsuotlari, shuningdek, oson tayyorlanadigan issiq va shirin taomlar bilan tezkor xizmat ko’rsatishga mo’ljallangan korxonadir. Unda o’z-o’ziga xizmat ko’rsatish yoki ofitsiantlar tomonidan xizmat ko’rsatish mumkin. Hisob-kitob bufetchi yoki savdo avtomati orqali bajariladi. Bufetlar quyidagi joylarda faoliyat ko’rsatadi: mehmonxonalarda, maktablarda, tomosha maskanlarida, sport maydonlari atrofida, vokzallarda, daryo, dengiz kemalarida, ishlab chiqarish va transport korxonalarida, qurilish va boshqa muassasalarda. Odatda, bufetlar mahsulotlarni o’zlariga qarashli umumiy ovqatlanish korxonalaridan oladi. Bundan tashqari, ommaviy o’yin-tomosha joylaridagi bufetlarda oliy sifatli qandolatlar, konfetlar, meva va ma’danli suvlar, ho’l mevalar bo’lishi kerak. Spirtli ichimliklar bilan savdo qilish mumkin emas. Maktab va bilim yurtlari qoshidagi bufetlar kuni uzaytirilgan maktablarda qoluvchi o’quvchilar va maktab xodimlari uchun nonushta va tushliklar beradi. Umumta’lim maktablarida maktab qurilish loyihasida belgilangan tartibda bufetlar joylashtiriladi. Baxt uylari qoshidagi bufetlarda meva-chevalar, shokolad, konfetlar, shuningdek, gullar va sovg’a buyumlari bo’ladi. Nikohdan o’tuvchilarning xohishiga qarab, oldindan dasturxon tuzatilishi va ofitsiantlar xizmat qilishi mumkin. Choyxonalarda choy va pishiriqlar, qandolat mahsulotlari, go’shtli ovqatlar, baliq, tuxum, mol go’shti, qovurilgan tuxum, kolbasa va boshqalar sotiladi. Bu yerda asosan o’z-o’ziga xizmat qilish amalga oshiriladi. Bu choyxonalar Markaziy Osiyo davlatlarida umumiy ovqatlantirish tizimining asoslarini tashkil qiladi. Mustaqillik tufayli O’zbekistonda choyxonalarga keng imkoniyatlar berildi. O’tgan yillar ichida shunday choyxonalar bunyod etildiki, ular faqat choy ichish

joyigina emas, ajoyib hordiq chiqarish, ko’ngil ochish, do’stlarning suhbatlashish makoniga aylandi. Bu yerda mijozlarning o’zlari xohlagan ovqatlarini tayyorlashlari, ayniqsa, choyxona palovi juda mashhur. Choyxonalar madaniy dam olish maskaniga aylandi. Xizmat ko’rsatish turlari va menyular. Servis turini tanlashda «qanchalik qimmat bo’lsa, shunchalik servis ko’p bo’lishi kerak» degan prinsipga rioya qilish zarur. Dunyoda restoran servislarining quyidagi turlarini ajratishadi: • Bufet (shved stoli) – mijoz o’z idishiga o’zi ovqat soladi. Bunda bir necha variantlar mavjud: taom katta la’lilarda yoki isitiladigan poddonlarga joylashgan; oshpaz mijozga go’sht kesib beradi va b. • Plate service (amerikacha ham deyiladi) – ofitsiantlar mijozning chap tomonidan turib uning tarelkasiga taomni qo’yadilar, bo’sh tarelkalarni esa mijozning o’ng tomonidan oladilar. • Family service (oilaviy) – taom stol o’rtasida turadi va har bir mijoz o’z tarelkasiga o’zi olib soladi; ba’zida stolda faqat garnirlar turadi, go’sht (baliq) esa ofitsiantlar tomonidan tarelkaga qo’yiladi. Servisning bu turini inglizcha ham deyishadi. • Silver service – taom ofitsiantlar tomonidan katta idishda stolga qo’yiladi, ushbu idishdan ofitsiant mehmonlar tarelkasiga chap tomondan porsiyalar qo’yadi, tarelkalarni esa mehmonning o’ng tomonidan qo’yib chiqadi. Restoran servisining ushbu turini AQSH va Germaniyada ruscha, Fransiyada esa fransuzcha deyishadi. • Gueridon service – restoran servisining eng oliy turi bo’lib, unda ofitsiant taomni maxsus telejkada mehmon stoli oldida tayyorlaydi. Ta’kidlash joizki, ofitsiant taomning faqat yakunlovchi bosqichini ko’rsatadi (spirt alangasida qovurish). Nima qilayotganligini u mehmonlarga tushuntira olishi kerak (agar savollar tug’ilsa!). Fransiyada servisning bu turini ruscha deb atashadi. Servisning turiga qarab qancha ofitsiant kerakligini aniqlash mumkin. Masalan, Silver service da bitta ofitsiantga 10 ta mehmon, Plate service da bitta ofitsiantga 18 ta mehmon. Hatto har bir mijoz uchun stolda ajratilgan masofa ham muhim — Silver service da 75 sm va Plate service da 60 sm.

Menyu – restoran ishi muvaffaqiyatining asosiy sharti bo’lib, u baholovchi, rahbatlatiruvchi va tahlil qiluvchi funksiyalarni bajaradi. Menyuning har xil ko’rinishlari mavjud. Bosh oshpaz katalogi yoki maxsus (firmenniy) taomlari menyusini taklif etish – bu faqatgina qimmat eksklyuziv restoranlarga xos. «Alya kart» menyusi har qaysisi alohida narxga ega porsiyali taomlarni taklif etadi. Bu menyuni buyurtmali deb atash mumkin (taomlarni erkin tanlash mumkin). «Tabl d‟ot» menyusi har bir taomning bir yoki bir necha variantlarini belgilangan narxlarda taklif etadi. Menyuning bunday turi Yevropa mehmonxonalarining restoranlarida ko’p qo’llaniladi. Afzalligi shundaki, mehmonlar uni tejamliroq deb hisoblashadi. «Dyu jur» menyusi navbatchi taomlarni taklif etadi. Ya’ni odatda, tez tayyorlanadigan, arzon, mashhur kunduzgi taomlar. Shuni ta’kidlash joyizki, ovqatlantirish xizmatlarini tashkil qilish va servis turlaridan foydalanishda ofitsiantlarga bir qancha talablar qo’yiladi: • belgilangan tashqi ko’rinish va shaxsiy gigiyenaga rioya qilish (toza va dazmollangan forma, qo’llar toza, ayollar uchun oddiy kosmetika va minimum taqinchoqlar); • taomnomani bilishi. Ofitsiant qaysi taom nimadan tayyorlanganligini tushuntira olishi kerak; • mijoz bilan muloqot qila olishi (muloyim, sabr-toqat, ovoz toni, tabassum); • jamoada ishlay olishi. Restoranning asosiy qonuni – barcha taomlar issiqligicha taqdim etilishi kerak. Shuning uchun tez, lekin sifatga ta’sir qilmaslik kerak.

ADABIYOTLAR 1. Абдурахмонов К.Х. Менеджмент туризма. Учебное пособие. –Т.: Филиал ФГБОУ ВПО ― РЕУ им. Г.В. Плеханова ‖ в г. Ташкенте, 2013, 248 с. 2. Агзамов С., Ташмуратов Т. Менеджмент международного туризма – Т.: ТашГУ, 1996. 3. Adilova Z.D, Sodiqov T. Xalqaro turizm biznesi. O’quv qo’llanma. – T.: TDIU, 2010. 4. Adilova Z.D, Aliyeva M.T., Norchayev A. Turizm menejmenti. O’quv qo’llanma. – T.: TDIU, 2011. 5. Aliyeva M.T., Umarjonov A. Turistik mamlakatlar iqtisodiyoti. – T:. Moliya, 2005. 6. Asror Mo’min. Dunyo mo’’jizalari. Yangi nashr. – T.: 2012, 8b. 7. Ahmadxo’jayev H. va boshqalar. Marketing tadqiqotlari. – T., 2002. 8. Boltaboyev M.R., Tuxliyev I.S., Muhamadiyev A.N., Abduxamidov S.A. ―Turizm: nazariya va amaliyot ‖ fanidan elektron darslik yaratish texnologiyasi. Uslubiy qo’llanma. –S., 2016. 9. Gadoyev K., Berdiyeva S. Jahongashta sayyoh olimlar. – T.: O’zbekiston, 2012. 10. Данилов С. Туризм со вкусом узбекского плова. – T., 2013. 11. Ivatov I. Restoran menejmenti. O’quv qo’llanma. – T.: Iqtisodiyot, 2007. 12. Tashmuratov T.T., Saidov A., Umarqulov E. Turizm iqtisodi. – T.: TMI, 2000.

Похожие

Turizm sohasida transport xizmatlari

Turizm sohasida joylashtirish xizmatlari

Turizmda joylashtirish va ovqatlantirish xizmatlari

Turizm sohasida marketing tamoyillari

Turizm sohasida firma ichidagi rejalashtirishning xususiyatlari