Tovar moddiy zaxiralar sarflanishini buxgalteriyada hisobga olish - Экономика - Рефераты

Tovar moddiy zaxiralar sarflanishini buxgalteriyada hisobga olish

Загружено в:

26.08.2023

Скачано:

0

Размер:

48.5625 KB

Tovar moddiy zaxiralar sarflanishini buxgalteriyada hisobga olish Reja: 1. Ishlab chiqarish zahiralari hisobining vazifaari, ularni turkumlash va baholash. 2. Materiallar harakatini xujjatlarda rasmiylashtirish. 3. Materiallar sarflanishini buxgalteriyada hisobga olish. 4. Ishlab chiqarish zahiralarini inventariztsiya qilish. 5. O`stirilayotgan va boquvdagi chorva mollarini hisobga oish.

1. Ishlab chiqarish zahiralari hisobining vazifalari, ularni turkumlash va baholash Korxonalar o’z ishlab chiqarish faoliyatlarini amalga oshirishi uchun ma’lum miqdorda ishlab chiqarish zahiralariga ega bo’lishi kerak. Ishlab chiqarish zahiralari xo’jalik yurituvchi sub’ektning ishlab chiqarish faoliyatini normal davom etishini ta’minlaydi. Ularning tarkibiga materiallar, xomashyo, ehtiyot qismlar va boshqalar kiradi. Ishlab chiqarish zahiralari, asosiy vositalardan farqli ravishda, bir ishlab chiqarish jarayonida qatnashib, o’z qiymatini ishlab chiqarilgan mahsulot qiymatiga shu davrning o’zida to’la o’tkazadi. Materiallar bilan birgalikda, xom- ashyo, asosiy va yordamchi materiallar, yoqilg’i, ehtiyot qismlar korxona oborot aktivlarini tashkil qiladi. Korxona uchun zarur bo’ladigan oborot mablag’larining umumiy miqdori tegishli vazirliklar tomonidan belgi Банк кычирмаси lanadi. Materiallarning har bir turi bo’yicha normativlarni korxonaning o’zi mustaqil belgilaydi. Har bir korxonada mahsulot ishlab chiqarish jarayonining to’xtovsiz davom etib turishida belgilangan normativlarga rioya qilish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida korxonalarda ishlab chiqarish zahiralaridan foydalanish ustidan nazoratni kuchaytirish, ularning oqilona sarflanishiga rioya qilish, mahsulot tannarxida moddiy xarajatlarning salmog’ini minimallashtirish masalalariga alohida e’tibor beriladi. Eng avvalo, materiallarni to’g’ri, tejamli sarflash korxona faoliyatini rivojlantirishda va bu orqali mamlakat iqtisodiyotini gullab-yashnashida, aholining moddiy farovonligini oshirishda muhim omil hisoblanadi. Ishlab chiqarish zahiralarini hisobga olishning vazifalari quyidagilardan iborat: ♦ Ishlab chiqarish zahiralari harakati bilan bog’liq muomalalarni o’z vaqtida tegishli hujjatlarda rasmiylashtirish; ♦ Ishlab chiqarish zahiralarining to’g’ri saqlanishi ustidan nazorat olib borish; ♦ Ishlab chiqarish zahiralarining ishlab chiqarishga to’g’ri sarflanishi hamda ularni sarflash me’yorlariga rioya qilish ustidan uzluksiz nazorat olib borish;

♦ Mahsulot tannarxini hisoblashda sarflangan materiallarni kalkulyatsiya ob’ektlari o’rtasida to’g’ri taqsimlash. Korxonada ishlab chiqarish zahiralarini hisobga olishni yengillashtirish va uning samaradorligini oshirish maqsadida ularni turkumlash maqsadga muvofiq hisoblanadi. Ishlab chiqarish zahiralari ulardan foydalanishning iqtisodiy mazmuniga ko’ra quyidagi guruhlarga bo’linadi: ♦ Xom-ashyo - mahsulotning moddiy asosini tashkil etadigan mehnat ashyolaridir. Masalan, paxta, ruda va boshqalar; ♦ Materiallar - xom-ashyoga ta’sir etish uchun qo’llaniladigan va mahsulotga ma’lum iste’mol xususiyatini berishda foydalaniladigan vositalardir. Ular ishlab chiqarilayotgan mahsulotning asosini tashkil etadi, ya’ni gazlama, charm, metall va hokazolar; ♦ Sotib olinadigan yarim tayyor mahsulotlar va butlovchi qismlar - ma’lum darajada ishlov bosqichidan o’tgan, lekin hali pirovard mahsulot darajasiga yetkazilmagan mahsulotlar ; ♦ Yoqilg’i - ko’mir, benzin, torf, gaz hamda neft mahsulotlari; ♦ Ehtiyot qismlar - mashina va jihozlarni tuzatishda, ishdan chiqqan qismlarni almashtirishda qo’llaniladigan mashina va mexanizmlarning detal, agregat va qismlari; ♦ O’urilish materiallari - bevosita qurilish va montaj ishlari jarayonida, qurilish qismlarini tayyorlashda, bino va inshootlarning alohida konstruktsiya va qurilmalarini ko’tarishda va qurib tugatishda foydalaniladi. Ularga qurilish uchun zarur bo’ladigan yog’och-taxta, shifer, mix va boshqalar kiradi; ♦ Idish va idish materiallari - turli material va mahsulotlarni o’rash, joylashtirish, tashish hamda saqlashda ishlatiladigan buyumlardir. Ularga yog’och, karton, metalldan yasalgan, shisha va boshqa idishlar kiradi;

♦ Inventar va xo’jalik anjomlari - ushbu guruhga korxona xo’jalik faoliyatida ishlatiladigan inventar buyumlar hamda arzon baholi va tez eskiruvchi buyumlar kiradi; ♦ Boshqa tomonga qayta ishlashga berilgan materiallar - korxona balansida turgan, qayta ishlash uchun boshqa korxonaga berilgan materiallar. Ularga, asosan, qayta ishlash uchun o’zga korxonaga berilgan o’simlikchilik, chorvachilik hamda o’rmon xo’jaligi mahsulotlari kiradi; ♦ Boshqa materiallar - yuqoridagi satrlarda ko’rsatib o’tilmagan boshqa materiallar kiradi. Ularga chiqitlar, tuzatilmaydigan braklar, metallom va boshqalar misol bo’ladi. Mol-mulk inventar va xo’jalik anjomlari tarkibiga kiritilishi uchun quyidagi mezonlarga javob berishi lozim: - xizmat muddati bir yildan oshmagan; - xizmat muddatidan qat’i nazar bir birlik (komplekt) uchun O’zbekiston Respublikasida belgilangan (xarid qilish paytida) eng kam ish haqining ellik baravarigacha miqdorda qiymatga ega bo’lgan buyumlar. Rahbar hisobot yilida ularni inventar va xo’jalik anjomlari tarkibida hisobga olish uchun buyumlar qiymatining kamroq chegarasini belgilashga haqli. Xizmat muddati va qiymatidan qat’i nazar inventar va xo’jalik anjomlari tarkibiga quyidagilar kiritiladi: - maxsus asbob-uskunalar va moslamalar (muayyan buyumlarni turkumli va ommaviy ishlab chiqarish yoki yakka tartibdagi buyurtmani tayyorlash uchun mo’ljallangan, maqsadli asbob va moslamalar); - maxsus va sanitariya kiyimi, maxsus poyabzal; - ko’rpa-to’shaklar; - yozuv-chizuv anjomlari (kalkulyatorlar, stol ustiga qo’yiladigan asboblar va hokazolar); - oshxona inventari, shuningdek dasturxon va sochiqlar; - barpo etish xarajatlari qurilish-montaj ishlarining tannarxiga kiritiladigan vaqtinchalik (titulsiz) inshootlar, moslamalar va qurilmalar;

- foydalanish muddati bir yildan oshmaydigan almashtiriladigan uskunalar; - ovlash qurollari (to’rlar, matraplar, trallar va hokazo). Korxona ularning vazifasi va moliya-xo’jalik faoliyatidagi o’rniga bog’liq holda inventar, asboblar va xo’jalik anjomlarini hisobga olish uchun hisobvaraqlarni mustaqil ochish huquqiga ega. Topshirish paytida inventar va xo’jalik anjomlarining qiymati to’laligicha ishlab chiqarish yoki davr xarajatlariga kiritiladi. Materiallarni buxgalteriya hisobida to’g’ri baholash muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. Ishlab chiqarish zahiralarini baholash «Tovar-moddiy zahiralar» nomli 4-son BHMAga asoslangan bo’lishi lozim. Ushbu standartga muvofiq materiallar eng kam bahoda, ya’ni tannarxi bo’yicha yoki sof sotish qiymatida hisobga olinishi lozim. Chunki buxgalteriya hisobining ehtiyotkorlik tamoyilini aks ettirishning biri bo’lib past baholash qoidasi hisoblanadi: tannarx bo’yicha yoki sotishning sof qiymati. «Tovar-moddiy zahiralar» nomli 4-son BHMAga asosan tovar moddiy zahiralarning tannarxi barcha sotib olish xarajatlarini va tovar-moddiy zahiralarni manzilga yetkazib berish hamda tegishli holatga keltirish bilan bog’liq bo’lgan transport-tayyorlov xarajatlarini o’z ichiga oladi. Materiallarni sotib olish xarajatlari sotib olish qiymatini, import bojlari va yig’imlarni, mahsulotni sertifikatsiya qilish xarajatlarini, ta’minot, vositachi tashkilotlarga to’langan komission to’lovlarni, soliqlarni (keyinchalik hisob-kitob tarzida), shuningdek transport-tayyorlov xarajatlari, xizmat va zahiralarni sotib olish bilan bevosita bog’liq bo’lgan boshqa xarajatlarni o’z ichiga oladi. Savdo diskontlari, siylovlari va shunga o’xshash boshqa chegirmalar materiallarni sotib olish xarajatlarini belgilashda amalga oshiriladi. Boshqa xarajatlar, agar ular materiallarni manziliga yetkazish paytida paydo bo’lgan taqdirdagina tovar- moddiy zahiralarning tannarxiga kiritiladi. Masalan, ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lmagan qo’shimcha xarajatlar yoki muayyan mijozlar uchun mahsulot ishlab chiqarish sarflarini materiallar qiymati bo’yicha xarajatlarga kiritish imkoniyati vujudga kelishi mumkin.

Materiallarning har bir turini tayyorlash, haqiqiy tannarxini hisoblash ko’p mehnat va vaqt talab qiladi. Shuning uchun ham ko’pchilik hollarda moddiy boyliklar joriy hisobda - o’rtacha sotib olinish bahosi, reja tannarxi bo’yicha va boshqa baholarda baholanadi. Materiallarning haqiqiy tannarxi bilan o’rtacha sotib olinish bahosi yoki reja tannarxi o’rtasidagi farq ularning guruhlari bo’yicha alohida hisobvaraqlarda hisobga olinadi. Amaliyotda kompyuterlarning keng qo’llanilishi material zahiralari har bir turining haqiqiy tannarxini hisoblash imkoniyatini yaratadi. Ishlab chiqarish xarajatlariga hisobdan chiqariladigan materiallarning haqiqiy tannarxini aniqlash, ularni baholashning quyidagi usullarini qo’llash bilan amalga oshirish mumkin: 1. O’rtacha tannarx bo’yicha yoki AVECO usuli; 2. O’rtacha chamalangan baholar bo’yicha, birinchi tushum-birinchi xarajat, FIFO usuli; 3. O’rtacha chamalangan baholar bo’yicha, oxirgi tushum- oxirgi xarajat, LIFO usuli. AVECO usuli materiallarning o’rtacha narxlariga asoslangan. Bu usul bo’yicha har bir birlikning qiymati davr boshlarida o’xshash birliklarning o’rtacha o’lchanadigan qiymatidan va davr mobaynida sotib olingan va ishlab chiqarilgan o’xshash birliklar qiymatidan belgilanadi. O’rtacha qiymat davriy asosda yoki xo’jalik yurituvchi sub’ektda mavjud bo’lgan vaziyatga ko’ra, har bir qo’shimcha yetkazib berish davomida hisoblanishi mumkin. FIFO usulida ishlab chiqarishga birinchi sotib olingan materiallar partiyasi bo’yicha baholanadi, so’ngra ikkinchi partiya bahosi bo’yicha va hokazo. FIFO usulida xom-ashyo, materiallar va tovarlar kelib tushish tartibi bo’yicha baholanadi. Bu shundan dalolat beradiki, materiallar tannarxining qismi sifatida nisbati oldingi bahoda haqiqatda ushbu materiallar yuqori yoki past narxda sotib olinganligidan qat’iy nazar, sarflanadi. Materiallarning bahosi ularning joriy bahosini aks ettiradi. Inflyatsiya davrida FIFO usulidan qo’llanilsa, sof foydaning eng yuqori darajasiga erishiladi.

LIFO usulida materiallar ishlab chiqarishga avval oxirgi partiya tannarxi bo’yicha yoziladi, so’ngra avvalgi partiya va hokazo. Zahirada qolgan materiallar qiymati hisobot davrining oxirida birinchi sotib olingan material tannarxi bo’yicha hisoblanadi. LIFO usulidan foydalanish inflyatsiya davrida eng past foydani, deflyatsiya, ya’ni narxlarning pasayishi vaqtida eng yuqori foydani keltiradi. Bir qancha mamlakatlarning soliq qonunchiligida, shu jumladan O’zbekiston Respublikasida bu usulni qo’llash taqiqlanadi. Chunki bu usulda korxona foydasidan to’lanadigan soliqni hisoblash bazasi kamayib ketadi. Misol. «Bobur» ko mpaniyasida yil davomida quyidagi materiallar sot ib olindi: Materialla r sarfi Miqdori Bir birlik materialning qiymati, so’m Jami qiymat, ming so’m 1-partiya 1000 600 600 2-partiya 1700 800 1360 3-partiya 100 900 900 Jami sarflandi 2800 788.8 220 7 Ombordagi qoldiq 1400 788.8 110 3

A VECO usuli bo’yicha materiallarni baholaymiz: Eslatma. Material birligining o’rtacha qiymati AVECO usulida quyidagicha aniqlanadi: (3310/4200) =788.8 so’m. Yuqorida keltirilgan usullardan foydalanib sarflangan material tannarxi hamda yil oxirida zaxiralarga taqsimlanadigan xarajatlarni aniqlash lozim: FIFO usuli bo’yicha: Sotishdan olingan daromad 32 50 Jami material tannarxi 33 10 Hisobot davri oxirida material qoldig’i 12 60 Sarflangan material tannarxi 20 50 Yalpi foyda 12 00 LIFO usuli bo’yicha: Sotishdan olingan daromad 32 50 Jami material tannarxi 33 10 Hisobot davri oxirida material qoldig’i 92 0 Sarflangan material tannarxi 23 90 Yalpi foyda 86 0 AVECO usuli bo’yicha: Sotishdan olingan daromad 32 50 Jami material tannarxi 33 10 Hisobot davri oxirida material qoldig’i 11 03 Sarflangan material tannarxi 22

07 Yalpi foyda 10 43 Yuqoridagi jadvallardan ko’rinib turibdiki, materiallarni baholashning turli xil usullarini qo’llash sharoitida korxonaning yalpi foydasi turlicha bo’ladi. LIFO usuli « Moliyaviy natijalar to ’ g ’ risidagi hisobot » ni tuzish uchun ko ’ proq talabga javob beradi . Ammo amaldagi bahoning oshishi yoki pasayishi sharoitida ishlab chiqarish zahiralari qiymatini joriy balansda baholash uchun unchalik maqsadga muvofiq emas va uning O ’ zbekistonda qo ’ llanilishiga ruxsat berilmagan . Balans tuzishda FIFO usulini qo ’ llash maqsadga muvofiqdir , chunki ishlab chiqarish zahiralari qiymati hisobot davri oxirida joriy bahoga yaqinroq bo ’ ladi va korxona aktivlarini aniq aks ettiradi . 3. Materiallar harakatini hujjatlarda rasmiylashtirish Materiallar harakati bilan bog ’ liq muomalalarni o ’ z vaqtida hujjatlarda rasmiylashtirish ularning hisobini to ’ g ’ ri yuritishni ta ’ minlaydi . Korxonalarga materiallarning o’z vaqtida keltirilishini ta’minot bo’limi nazorat qilib boradi. Ta’minot bo’limi xodimlari mol yetkazib beruvchi korxonalar tomonidan shartnoma majburiyatlarining bajarilishini tekshirib, ularga materiallar kamomadi va sifati bo’yicha e’tirozlar va da’volar qo’yish, korxonaga o’z vaqtida yetib kelmagan yuklarni topish vazifalarini bajaradilar. Mol yetkazib beruvchilarning shartnoma shartlariga rioya qilishlari ustidan nazorat olib borish ishlab chiqarishni to’xtovsiz, o’z vaqtida davom etishini ta’minlaydi. Mol yetkazib beruvchilardan olingan schyot va boshqa hisob-kitob hujjatlari, eng avvalo, korxona buxgalteriyasiga topshiriladi, ular tekshiriladi, so’ngra o’z vaqtida ro’yxatga olinadi. Shundan so’ng bu hujjatlar korxonaning ta’minot bo’limiga topshiriladi. Har bir schyot bo’yicha uning to’lanishi yoki to’lanmasligi aniqlanadi. Agar shartnoma shartlariga mol yetkazib beruvchilar to’la amal qilgan

bo’lsa, schyotni to’lashga rozilik beriladi. To’lanishi lozim bo’lgan schyot va boshqa hisob-kitob hujjatlari materialni qabul qilish uchun omborga beriladi. Materiallar korxonaga keltirilgunga qadar hamma hujjatlar maxsus papkada saqlanadi. O’z vaqtida yuborilmagan materiallar to’g’risida ombor mudiri korxonaning ta’minot bo’limiga tegishli chora ko’rilishi uchun xabar beradi. Odatda, mol yetkazib beruvchi korxonalardan materiallarni ta’minot bo’limi ekspeditori yetkazib beradi. Mol yetkazib beruvchi yoki transport tashkilotlaridan materiallarni qabul qilganda ta’minotchi idish, plomba, tamg’a hamda materiallar sifatini tekshiradi. Agar tekshirish natijasida kamomad yoki yuklar sifati buzilganligi aniqlansa, mol yetkazib beruvchi yoki transport tashkilotiga da’vo qo’yish huquqini beradigan dalolatnoma tuziladi. Korxona o’zaro tuzilgan shartnomaga muvofiq mol yetkazib beruvchilardan kelgan materiallar uchun hisob-kitob, yuklash va boshqa yo’llanma hujjatlar (to’lov talabnomasi, schyotfaktura, tovar-transport yukxatlari) oladi. Korxonaga kelgan hujjatlar operativ xodim tomonidan kelgan materiallarni qayd qilish uchun ochilgan M-1 shaklidagi maxsus daftarda ro’yxatga olinadi hamda shartnomada ko’zda tutilgan talablarga mos kelishi nazoratdan o’tkaziladi. Mol yetkazib beruvchi yoki transport tashkiloti omboridan materiallarni olish uchun buxgalter ekspeditorga M-2, M-2a shakldagi ishonchnoma yozib beradi. Moddiy boyliklarni olishga beriladigan ishonchnoma - korxona mol yetkazib beruvchilaridan tovar-moddiy boyliklarni olish uchun o’z vakiliga beradigan hujjatidir. Korxona ishonchnomaning ikki – M-2 va M-2a shaklidan foydalanadi. M-2 shaklidan foydalanganida berish-olishlar haqidagi ma’lumotlar ishonchnoma varaqasining qo’shimcha qismiga (koreshogiga) yoziladi, bu holda berilgan ishonchnomani maxsus daftarga yozib qo’yishga hojat qolmaydi. Korxona moddiy boyliklarni ommaviy tarzda ishonchnoma bilan oladigan hollarda M-2a shaklidagi ishonchnomadan foydalanadi. Berilgan ishonchnoma esa maxsus daftarda ro’yxatdan o’tkaziladi.

Ishonchnoma korxona rahbari va bosh buxgalteri tomonidan muhrlangan holda beriladi, so’ngra u M-2b shaklidagi maxsus daftarga qayd qilinadi. Ekspeditor esa ishonchnomani olishda daftarga imzo chekadi. Ishonchnomani olgan xodim materiallar olingandan keyingi birinchi kundan qoldirmasdan unga yuklatilgan vazifani bajarganligi hamda olingan materiallarni omborga topshirganligi to’g’risidagi hujjatlarni buxgalteriyaga topshirishi shart. Ishlatilmagan ishonchnomalar belgilangan muddati o’tib ketgandan keyingi kunda buxgalteriyaga topshiriladi. Muddati o’tib ketgan ishonchnomalar bo’yicha hisobot bermagan shaxslarga yangi ishonchnomalar berish man qilinadi. Materiallarni omborga ombor mudiri yoki omborchi qabul qiladi. Keltirilgan materiallar mol yetkazib beruvchining hujjatlari bilan muvofiq bo’lsa, omborchi M-4 shaklidagi kirim orderi tuzadi. Kirim operatsiyalari soni kam bo’lganida, mol yetkazib beruvchining hujjatiga muhr qo’yishga ruxsat etiladi. Haqiqatda kirim qilingan materiallar va yuborilgan hujjatlar orasida tafovut aniqlansa, materiallarni qabul qilish dalolatnomasi rasmiylashtiriladi. Bu dalolatnoma mol yetkazib beruvchi yoki boshqa manfaatdor bo’lmagan korxona vakillari ishtirokida tuziladi. Dalolatnoma tuzilganida kirim orderi rasmiylashtirilmaydi. Ombordan tsexlarga sarflash uchun beriladigan materiallarga limit-zabor kartalari, talabnoma hamda yukxatlar rasmiylashtiriladi. Materiallarning bir marotaba, kam takrorlanadigan xarajat qilinishi talabnomalar bilan rasmiylashtiriladi. Ushbu hujjat iste’molchi tsex, bo’lim va uchastkalar tomonidan rasmiylashtiriladi. Ombordan tsexlarga materiallar muntazam berib borilsa, u holda limit-zabor kartalari qo’llaniladi. Limit-zabor kartasi korxonaning ishlab chiqarish yoki reja bo’limi tomonidan yoziladi. Unda shu tsex yoki uchastkaga berilishi lozim bo’lgan material ma’lum turining oylik cheklangan me’yori ko’rsatiladi. Cheklangan me’yor tsex yoki uchastkaning ishlab chiqarish rejasi va shu tsex yoki uchastkada materiallarni sarflash me’yori asosida aniqlanadi. Limit kartasi ikki nusxada yoziladi, bir nusxasi omborga, ikkinchisi esa tsexga beriladi. Materiallar

berilgandan so’ng limit kartasining tsex nusxasiga imzo qo’yadi, tsex xodimi omborchining nusxasiga o’z imzosini qo’yadi. Omborchi har bir operatsiyadan keyin foydalanilmagan limit qoldig’ini hisoblab chiqadi. Limit yetmagan taqdirda limitdan tashqari materiallar xarajati talabnoma bilan rasmiylashtiriladi. Materiallarning sarflanishi bo’yicha limitning shu tariqa belgilanishi me’yordan ortiqcha sarflar haqida korxona rahbarlariga o’z vaqtida xabar qilish imkonini beradi. Limit kartalarining qo’llanilishi hujjatlar sonini kamaytiradi va ularni qayta ishlashni yengillashtiradi. Materiallarning ichki ko’chishida, ya’ni bir ombordan ikkinchi omborga, bir tsexdan ikkinchi tsexga berilganida hamda chiqindilar omborga qabul qilinganida qabul qilish yukxatlari bilan rasmiylashtiriladi. Ombor xodimlariga materiallarni boshqa hujjatlar bo’yicha hamda turli xatlar, og’zaki farmoyishlar asosida berish taqiqlanadi. 3. Materiallar sarflanishini buxgalteriyada hisobga olish Materiallarning sarflanishini buxgalteriya hisobida hisobga olishning muhim xususiyatlari mavjud. Korxonada materiallar quyidagi maqsadlar tufayli ombordan chiqib ketishi mumkin: ♦ ishlab chiqarishga sarflanganida; ♦ ortiqcha materiallar sotilganida va boshqa hollarda. Ombordan ishlab chiqarishga materiallar sarflanganida quyidagicha buxgalteriya provodkasi beriladi: D-t Ishlab chiqarish xarajatlari (2010, 2310, 2510 va hokazo) K-t 1010-«Xom-ashyo va materiallar». Hisob-kitobning jurnal-order shaklidagi korxonalarda ishlab chiqarish uchun sarflangan materiallarning ulgurji bahosi, shartnoma yoki reja tannarxi bo’yicha

10-jurnal-order, boshqa maqsadlar uchun sarflangan materiallar esa 10/1-jurnal- orderga yoziladi. Moddiy boyliklardan to’g’ri foydalanish maqsadida har bir korxona zarur bo’lmagan materiallarning bor-yo’qligini tekshirib ko’rishi lozim. Agarda korxonada keraksiz yoki ortiqcha material borligi aniqlansa, uni boshqa korxonaga sotishi mumkin. Masalan, korxonada haqiqiy qiymati 20000 so’mlik ortiqcha material borligi aniqlandi va korxona uni 30000 so’mga boshqa korxonaga sotdi. Ushbu muomalalarga hisobda quyidagicha provodka beriladi: ♦ materialning haqiqiy qiymati hisobdan chiqarildi. D-t 9220-«Boshqa aktivlarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» - 20000 so’m K-t 1010-«Xom-ashyo va materiallar» - 20000 so’m. ♦ materialning sotish qiymati aks ettirildi: D-t 4890-«Boshqa shaxslarning qarzlari-joriy qismi» - 30000 so’m K-t 9220-«Boshqa aktivlarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» - 30000 so’m. O’O’S hisoblandi 4000 so’m; D-t 9220-«Boshqa aktivlarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi»-4000 so’m K-t 6410-«Byudjetga to’lovlar bo’yicha qarzlar» - 4000 so’m. ♦ ortiqcha materillarni sotishdan foyda olindi (30000-20000-4000) = 6000 so’m; D-t 9220-«Boshqa aktivlarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» - 6000 so’m K-t 9320-«Boshqa aktivlarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishidan olingan foyda» - 6000 so’m. 4. Xarid qilingan materiallar bo’yicha qo’shilgan qiymat solig’ini hisobga olish

Xom-ashyo va materiallar qabul qilgan korxonalar ularning qiymatini mol yetkazib beruvchilarga qo’shilgan qiymat solig’i (O’O’S) bilan birgalikda to’laydi. Mol yetkazib beruvchi korxona olingan tushumdan O’O’Sni byudjetga to’laydi. Qo’shilgan qiymat solig’i (O’O’S) tovarlarni sotish, ishlar bajarish va xizmatlar ko’rsatish jarayonida yangi hosil qilingan qiymatga asoslangan holda sof daromadning bir qismini byudjet daromadiga olib qo’yishning bir shaklidir. O’O’S 20 foizlik stavkada undiriladi. O’O’S ikki xil usulda hisoblanadi: 1) Qo’shilgan qiymat solig’i summasi belgilangan stavkalar asosida quyidagi formula buyicha aniqlanadi: S O’O’S = S Tob * SS/100; (1) Bunda: S O’O’S – iste’molchilardan undiriladigan soliq summasi; 2) Tovar (ish, xizmat) lar qo’shilgan qiymat solig’ini o’z ichiga olgan narxlar va tariflar bo’yicha sotilganida — soliq quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi: S O’O’S = T q *SS/(SS+100); (2) bunda: T q — qo’shilgan qiymat solig’i ham hisobga olingan tovar (ish, xizmat) lar qiymati. Masalan, «Bobur» kompaniyasi mol yetkazib beruvchilardan 200000 so’mlik material sotib oldi. O’O’S summasi quyidagicha bo’ladi: 1- holat bo’yicha: O’O’S summasi = (200000*20 % )/100 % =40000 so’m. 2-holat bo’yicha: O’O’S summasi = (200000*20 % ) / (100 % +20 % )=33333, (33) so’m. Moddiy boyliklarni xarid qilish bo’yicha to’lanadigan O’O’Sni buxgalteriya hisobida hisobga olib borish uchun 4410-«Soliq bo’yicha bo’nak to’lovlar» hisobvarag’idan foydalanish ko’zda tutilgan. Materiallar ishlab chiqarish va boshqa maqsadlarga sarflanishi jarayonida hisoblangan O’O’S summasi 4410-«Soliq bo’yicha bo’nak to’lovlar» hisobvarag’idan 6410-«Byudjetga to’lovlar bo’yicha qarzlar» hisobvarag’iga sarflangan materiallar qiymatiga mutanosib ravishda o’tkaziladi.

Misol. Korxona mol yetkazib beruvchidan 100000 so’mlik material qabul qilib oldi. O’O’S20000 so’m. Jami – 120000 so’m. Ushbu muomalaga quyidagicha buxgalteriya provodkasi beriladi: ♦ sotib olingan material qiymatiga- 100000 so’m: D-t 1010-«Xom-ashyo va materiallar» - 100000 so’m K-t 6010-«Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga to’lanadigan schyotlar» - 100000 so’m. ♦ hisoblangan O’O’S summasiga-20000 so’m: D-t 4410-«Soliq bo’yicha bo’nak to’lovlar» - 20000 so’m K-t 6010-«Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga to’lanadigan schyotlar» - 20000 so’m. ♦ Mol yetkazib beruvchiga pul o’tkazib berilganida: D-t 6010-«Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga to’lanadigan schyotlar» - 120000 so’m K-t 5110-«Hisob-kitob schyoti» - 120000 so’m. Hisobot oyi davomida korxonada 45000 so’mlik material ishlab chiqarishga sarflandi. Demak, O’O’S 9000 so’mga teng: (45000*20 % )/100 % =9000 so’m. Bu summaga quyidagicha buxgalteriya provodkasi beriladi: D-t 6410-«Byudjetga to’lovlar bo’yicha qarzlar» - 9000 so’m K-t 4410-«Soliq bo’yicha bo’nak to’lovlar» - 9000 so’m. 5. Ishlab chiqarish zahiralarini inventarizatsiya qilish Korxonalarning buxgalteriya hisobi va hisoboti ma’lumotlarining to’g’riligi ularning ishlab chiqarish zahiralari inventarizatsiya qilish bilan tasdiqlanadi. Ishlab chiqarish zahiralarini inventarizatsiya qilish «Inventarizatsiyani tashkil etish va o’tkazish» nomli 19-son BHMA va «Tovar-moddiy zahiralar» nomli 4-son BHMAlar bilan tartibga solinadi. Inventarizatsiyadan ko’zlangan asosiy maqsad - ishlab chiqarish zahiralarining natura va qiymat ko’rinishida amalda mavjud ekanligini aniqlashdan

iborat. Inventarizatsiya qilish natijasida boyliklarning to’g’ri saqlanishi va berilishi, tarozi va o’lchov asboblarining holati, hisob yuritish tartibi va boshqalar tekshiriladi. Ishlab chiqarish zahiralarini inventarizatsiya qilish bir yilda kamida bir marta moliyaviy hisobotni tuzishdan oldin, lekin hisobot yilining 1 oktyabridan keyin amalga oshiriladi. Bundan tashqari, ishlab chiqarish zahiralarining saqlanishini, ularni saqlash shart-sharoitlarini va omborda hisobga olish ahvolini nazorat qilish uchun inventarizatsiyalar o’rtasidagi davrda muntazam tekshirishlar va materiallarni tanlab inventarizatsiyalash o’tkazilishi kerak. Quyidagi holatlarda inventarizatsiya muddatidan oldin o’tkazilishi shart: ♦ korxona mol-mulkini ijaraga berish, sotib olish, sotish, shuningdek davlat korxonasini aktsiyadorlik jamiyatiga aylantirish chog’ida; ♦ tovar-moddiy boyliklar qayta baholanganida; ♦ moddiy javobgar shaxs o’zgarganida; ♦ talon-taroj qilish yoki suiiste’mol qilish, shuningdek boyliklarning buzilishi bilan bog’liq faktlar aniqlanganida; ♦ yong’in yoki tabiiy ofatlar sodir bo’lganida; ♦ korxona tugatilayotganida tugatish balansini tuzish oldidan va boshqa hollarda. Tekshirish ko’lamiga ko’ra inventarizatsiya yoppasiga yoki tanlab o’tkaziladigan, o’tkazish vaqti bo’yicha rejalashtirilgan yoki to’satdan o’tkaziladigan inventarizatsiyalarga bo’linishi mumkin. Inventarizatsiyani o’tkazishga korxona rahbari va bosh buxgalteri rahbarlik qiladi. Ishlab chiqarish zahiralarini inventarizatsiya qilish inventarizatsiya qiluvchi ishchi komissiyalar tomonidan moddiy javobgar shaxs ishtirokida amalga oshiriladi. Inventarlash davrida moddiy boyliklarning mavjudligi tarozida tortish, o’lchash usuli bilan aniqlanadi va ro’yxatda rasmiylashtiriladi. Ro’yxatni moddiy javobgar shaxs imzolaydi.

Inventarizatsiya qilish natijasida materiallar bo’yicha hujjatlardagi ma’lumotlar va haqiqiy qoldiqlar orasidagi farq solishtiruv qaydnomasida rasmiylashtiriladi. Ishlab chiqarish zahiralarini inventarizatsiya qilish natijasida aniqlangan haqiqiy mavjud mulk va buxgalteriya hisobi ma’lumotlari o’rtasidagi tafovutlar quyidagicha aks ettiriladi: Masalan, «Bobur» hissadorlik jamiyatida hisobot yilida 24000 so’mlik material kamomadi aniqlandi va u aybdor shaxs topilmaganligi sababli davr xarajatlariga o’tkazildi. Ushbu muomalalarga hisobda quyidagicha provodka beriladi : ♦ Inventarizatsiya natijasida kamomad aniqlandi: D-t 5910-«Kamomadlar va qimmatliklarni shikastlashdan talofatlar» - 24000 so’m K-t 1010-«Xom-ashyo va materiallar» - 24000 so’m. ♦ Kamomad summasi davr xarajatlariga o’tkazildi: D-t 9430-«Boshqa operatsion xarajatlar» - 24000 so’m K-t 5910-«Kamomadlar va qimmatliklarni shikastlashdan talofatlar» - 24000 so’m. Korxona aybdor shaxslardan kamomadni haqiqiy narxda emas, balki hozirgi davrdagi bozor narxlarida undirish huquqiga ega. Masalan, korxona omborida 5000 so’mlik material kamomadi aniqlandi va 8000 so’m qiymatda aybdor shaxsdan undirib olindi. Ushbu muomalalarga hisobda quyidagicha provodka beriladi: ♦ Inventarizatsiya natijasida kamomad aniqlandi; D-t 5910-«Kamomadlar va qimmatliklarni shikastlashdan talofatlar» - 5000 so’m K-t 1010-«Xom-ashyo va materiallar» - 5000 so’m. ♦ Moddiy javobgar shaxsdan ushlab qolinadigan summa; D-t 4730-«Xodimlarning moddiy zararni qoplash bo’yicha qarzlari» - 8000 so’m.

K-t 5910-«Kamomadlar va qimmatliklarni shikastlashdan talofatlar» - 8000 so’m ♦ Moddiy boyliklarni undirishdan daromad aniqlandi-(8000- 5000) = 3000 so’m; D-t 5910-«Kamomadlar va qimmatliklarni shikastlashdan talofatlar» - 3000 so’m K-t 9390-«Boshqa operatsion daromadlar» - 3000 so’m. Ishlab chiqarish zahiralarining qonun hujjatlarida belgilangan tartibda tasdiqlangan me’yorlar doirasida tabiiy kamayishi, korxona rahbari ko’rsatmasi bo’yicha tegishli ravishda ishlab chiqarish xarajatlariga o’tkaziladi. Aybdorlari aniqlanmagan o’g’irliklar bo’yicha ko’rilgan zararlar foyda solig’i bo’yicha soliqqa tortiladigan bazaga «Xarajatlar tarkibi to’g’risidagi Nizom»ning 1-ilovasiga binoan kiritiladi. Ishlab chiqarish zahiralarini inventarizatsiya qilish natijasida ortiqcha mol- mulk mavjudligi aniqlansa, u moliyaviy natijalarga kirim qilinadi: D-t 1010-«Xom-ashyo va materiallar» K-t 9390-«Boshqa operatsion daromadlar». 6. O’stirilayotgan va boquvdagi chorva mollarini hisobga olish O’stirilayotgan va bo’rdoqiga boqilayotgan chorva mollari aylanma mablag’larning asosiy qismini tashkil etib, mahsuldor va ishchi hayvonlar asosiy podasini tuzish hamda chorva mahsulotlarining muhim manbai hisoblanadi. Ularni boqish jarayonida mehnat sarfi va moddiy pul mablag’lari sarflanadi. Mahlum yoshga yetgan yosh chorva mollari asosiy podaga o’tkazilib, ular mehnat vositalari qatoriga qo’shiladi va aksincha, asosiy podadan brak qilinib (yaroqsizga chiqarilib), boquvga qo’yilgan chorva mollari esa mehnat predmetlari tarkibiga o’tadi. Yosh chorva mollarini va asosiy podadan chiqarilgan mollarni bo’rdoqiga qo’yish go’sht yetishtirish va uning sifatini yaxshilashda katta ahamiyatga ega. Boqish jarayonida chorva mollarining tirik vazni ortib boradi. Ularni o’stirish va

bo’rdoqiga boqish jarayoni nisbatan uzoq davom etib, ulkan jonli va mujassamlashgan mehnat sarflari bilan bog’liqdir. Shuning uchun o’stirilayotgan va bo’rdoqiga boqilgan hayvonlar chorvachilikdagi tugallanmagan ishlab chiqarish hisoblanadi. Chorva mollarini istalgan vaqtda sotib yoki go’sht uchun so’yib, o’stirish va boqishni to’xtatish mumkin bo’lganligi sababli o’stirilayotgan va boquvdagi chorva mollari mehnat predmetlari, ularni o’stirish va boqish xarajatlari esa chorvachilikdagi ishlab chiqarish xarajatlari sifatida hisobga olinadi. O’stirilayotgan va boquvdagi chorva mollari hisobining vazifalari quyidagilardan iborat: hayvon va parrandalarning mavjudligi, harakati va ulardan to’g’ri foydalanishni nazorat qilish; chorva mollarining naslini va semirib qo’shilgan vaznini o’z vaqtida aniqlash va qabul qilish; chorva mollarining xo’jalik ichidagi harakatini va xo’jalikdan chiqarilishini nazorat qilish; o’stirilayotgan yosh chorva mollari va boquvdagi hayvonlarning haqiqiy tannarxini aniqlash. O’stirilayotgan va boquvdagi chorva mollari hisobining obhektlariga quyidagilar kiradi: olingan nasl, qo’shimcha o’sish va semirishi, yosh chorva mollarini katta yoshdagi guruhlarga va asosiy podaga o’tkazish; asosiy podadan brak qilingan hayvonlarni boquvchi qo’yish. Chorva mollaridan olingan nasl quyidagicha baholanadi: sut yo’nalishidagi qoramolchilikdan olingan nasl bir boshining rejadagi tannarxi bo’yicha tugilgan kuni, go’sht yo’nalishidagi hayvonlardan olingan nasl esa buzoqning tugilgan vaqtidagi tirik vazni va bir kilogramm tirik vazn rejadagi tannarxiga asosan aniqlanadi; Cho’chqa bolalari – tug’ilgandagi tirik vazni va bir kilogramm tirik vazn reja tannarxi bo’yicha; qo’zilar – sovliqdan ajratib olish vaqtidagi reja bahosining 50%ga teng, shartli bahoda kirim qilinadi (sovliqdan ajratish vaqtida ular to’liq reja tannarxiga qo’shimcha baholanadi); nasldor yilqichilikdan olingan toychalar, hayvon va quyonlardan olingan nasl – bir boshning ajratib olish paytidagi reja tannarxidan 50% miqdorida

(qolgan 50% ajratib olish yoki boshqa joyga o’tkazish paytida baholanadi); ishchi hayvondan olingan: qulunlar – 60 ozuqa-kuni, bo’taloqlar esa 120 ozuqa kunining reja tannarxi bo’yicha; jo’jalar, o’rdakcha va gozchalar, kurkachalar (sutkalikjo’jalari) – inkubatsiya kalkulyatsiyasiga muvofiq bittasining rejadagi tannarxi bo’yicha baholanadi. Asosiy podadan brak qilingan va boquvga qo’yilgan hayvonlar brak qilingan mahsuldor chorva molining balans qiymati va brak qilingan nasldor va benasl otlar hamda ishchi hayvonlarni sotishdan kutilayotgan summa bo’yicha baholanib kirim qilinadi. Chetdan keltirilgan yosh chorva mollari sotib olish bahosining ustiga keltirish xarajatlarini kushib baholanadi va kirim qilinadi. Xo’jalik ahzolari va boshqa xodimlardan sotib berish uchun qabul qilingan hayvonlar topshiruvchi bilan kelishilgan shartnoma bahosida kirim qilinadi. Boquvdagi yosh chorva mollari, parrandalar, mo’ynali hayvonlar va quyonlarning tirik vazni o’stirish va boqish natijasida oshib boradi. Shuning uchun hayvon va parrandalar muntazam ravishda qo’shilgan tirik vazni bo’yicha baholanib boriladi. Yosh hayvonlar, katta yoshdagi chorva mollari va chuchqalar har oyda tortilib, qo’shilgan tirik vazni aniqlanadi va tegishli chorva mollari turlarining bir tsentner tirik vaznining reja tannarxi bo’yicha baholanadi. Qo’ylar, echkilar, parrandalar va quyonlarning qo’shilgan tirik vazni (ixtisoslashtirilmagan xo’jaliklarda), har choraklikda bir marta chorva mollarining mazkur turlarini yosh guruhlari bo’yicha tanlab o’lchash yo’li bilan aniqlanadi. Qo’shilgan tirik vazn chorva mollarining turlari va hisob ishlab chiqarish guruhlari bo’yicha berkitilgan moddiy javobgar shaxslarga qarab aniqlanadi. Buning uchun mazkur guruhdagi chorva mollari va parrandaning hisobot davri oxiriga aniqlangan tirik vazniga hisobot davri davomida ushbu chiqib ketgan hayvon va parrandalarning tirik vaznini qo’shib, tegishli hisobot davri davomida mazkur guruhga kirim qilingan va hisobot davri boshiga mavjud bo’lgan hayvon va parrandalar tirik vazni ayirib tashlanadi. Olingan natija yosh guruhlar bo’yicha

o’stirilayotgan yoki boquvdagi va o’tlatib boqilayotgan hayvon yoki parrandalarning hisobot davri davomida qo’shilgan tirik vaznini bildiradi. Chorva mollarini o’lchash mumkin bo’lmagan hollarda (masalan, bo’goz gunajin va cho’chqalar, bo’goz yosh sovliqlar bo’gozlikning mahlum bosqichlarida) ularning so’ngi o’lchash bo’yicha tirik vazni qabul qilinadi. Gunajin, cho’chqa va qo’ylar tuqqanidan so’ng ular o’lchanadi va qo’shilgan tirik vazni aniqlanadi. Chorva mollari quyidagi muddatlarda ham o’lchanadi: yosh mol tuqqanda, yosh mollar sotib olinganda yoki navbatdagi yosh guruhiga va katta yoshdagi guruhga o’tkazilganda (qo’ylar sovliqdan ajratilganda), asosiy podadan brak qilingan hayvonlar boquvga qo’yilganda, boquvdan olinganda, boquvdagi va yosh chorva mollari so’yilganda yoki sotilganda. Olingan nasl va qo’shilgan tirik vaznining reja tannarxi yil oxirida haqiqiy tannarx darajasiga yetkaziladi (korrektirovka qilinadi). Chorvachilik majmualarida olingan cho’chqa bolalarining tirik vazni hisoblash yo’li bilan aniqlanadi. Buning uchun bosh veterinar vrach rahbarligida, tarkibida zootexnik-selektsioner, uchastka boshligi (brigadir) va operator bo’lgan komissiya uchtadan beshtagacha cho’chqa uyasida nazorat o’lchov o’tkazib, natijasini hayvonlarni o’lchash vedomostini rasmiylashtiradi. Nazorat uyalarda o’lchangan cho’chqa bolalarining umumiy ogirligini ularning bosh soniga bo’lish yo’li bilan bir cho’chqa bolasining o’rtacha tirik vazni aniqlanib, oy davomida tugilgan cho’chqa bolalari shunga asosan baholanib qabul qilinadi. Cho’chqalarning oy oxiriga tirik vazni har bir yosh guruhi bo’yicha hisob- kitob qilish yo’li bilan aniqlanadi. Buning uchun oy oxirida tegishli guruhdagi bir bosh cho’chqaning o’rtacha tirik vazni umumiy bosh soniga ko’paytiriladi. Qishloq xo’jalik korxonalarida yosh chorva mollari, boquvdagi hayvonlar, muyinali hayvonlar va quyonlar asosiy podadagi hayvonlar kabi sug’urta qilinadi. Tabiiy ofat tufayli hayvon va parrandalar harom o’lganda sug’urtalovchi kompaniyalar qishloq xo’jalik korxonalariga harom o’lgan hayvon va parrandalar uchun sug’urta qoplamasi to’lanadi.

Parvarishlash va boqish natijasida yosh chorva mollari, parrandalar va bokuvdagi mollarning tarkibi, tirik vazni va qiymati o’zgarib, bu o’zgarishlar tegishli dastlabki hujjatlarda hamda hisob registrlarida aks ettiriladi. Ko’pchilik chorva mollaridan olingan naslni kirim qilishda asosiy boshlang’ich hujjat chorva mollari nasli (bolalari)ni kirim ¢ilish dalolatnomasi (95-shakl) asos buladi. Bu hujjat ferma mudiri, zootexnik va veterinariya vrachi ishtirokida, nasl olingan kuni, ikki nusxada tuziladi. Dalolatnomada nasl bergan molning kimga biriktirilganligi, laqabi va raqami, tugilgan naslning soni va vazni, jinsi, berilgan raqami, ajralib turadigan belgilari (rangi, belgilari, o’lchami va hokazo) ko’rsatiladi. Dalolatnoma bolalagan hayvonlar har bir turi uchun alohida to’lgaziladi. To’lg’azilgan dalolatnomalar belgilangan muddatlarda buxgalteriyaga topshiriladi. Ixtisoslashtirilgan chorvachilik xo’jaliklarida chorva mollaridan olingan nasllarni kirim qilish uchun chorva mollari naslini kirim ¢ilish jamg’arma dalolatnomasi (96-shakl) tuzilib, unda har bir uyada (tug’ilgan joyida) topilgan (tirik va nobud bo’lgan) hayvon bolalari qayd etib boriladi. Yosh mollar boshqa tashkilotlardan sotib olinganda, agar yosh mollar nasldor bo’lsa nasldorlik guvohnomasi ilova qilingan holda schyot-faktura ga asosan qabul qilinadi. Yosh chorva mollarini bir guruhdan boshqasiga yoki asosiy podaga o’tkazish chorva mollarini guruhdan-guruhga o’tkazish dalolatnomasi (97-shakl) bilan rasmiylashtiriladi. Dalolatnomani zootexnik yoki ferma mudiri tomonidan chorva mollarini guruhdan-guruhga o’tkazadigan kuni, chorva mollari va parrandalarni topshiruvchi hamda qabul qiluvchi xodimlar ishtirokida tuziladi. Dalolatnomalar chorva mollari va parrandalar harakatini hisobga olish daftarida hisobga olish va chorva mollarini parvarishlovchi xodimlar mehnatiga haq to’lash, hamda chorva mollari xarakatini buxgalteriya hisobi registrlarida aks ettirish uchun foydalaniladi. Keyinchalik sotish uchun aholidan mollarni qabul qilib olishda xo’jalik tomonidan keyinchalik sotish sotish uchun a¦olidan ¢abul ¢ilib olingan mollarni ¢abul ¢ilish-¦isoblashish vedomosti (95-a shakl) tuziladi. Vedomost xo’jalikda ikki nusxada tuzilib, xo’jaligi qabul qilib olgan chorva molini tayyorlov-tashkilotiga

topshirayotganda qo’shib taqdim etadi. Vedomostning bir nusxasi tayyorlov tashkilotida (go’sht kombinatida) qoladi va aholidan qabul qilib olingan chorva mollari uchun xo’jalikka tegishli summani o’tkazishda asos bo’lib xizmat kiladi. Ikkinchi nusxasi chorva molining tirik vazni va semizligi hamda har bir topshiruvchiga tegishli summa ko’rsatilib, mol topshiruvchilar bilan hisoblashish uchun xo’jalikka qaytariladi. Yosh va boquvdagi mollarni tayyorlov tashkilotlariga yoki boshqa xaridorlarga jo’natishda chorva mollari va parrandalarni jo’natish-qabul qilish tovar-transport yuk xati (1 q.x chorva shakli) to’lgaziladi. U xo’jaliklardan jo’natilayotgan hayvon va parrandalarning har bir guruhi uchun yoziladi. Yuk xatida jo’natilayotgan mollar to’g’risida asosiy mahlumotlar: mollar bosh soni, tirik vazni, qaerga jo’natilayotgani, qabul qiluvchi, jo’natuvchi, xujjatni kompyuterda ishlash uchun xos raqami (kod) qayd etiladi. Yuk xatining orqa tomonida transport mahlumotlari beriladi, unda mollarni avtomobil transportida tashish haqidagi asosiy rekvizitlar ko’rsatiladi. Mollar suv transporti, ot-ulov yordamida tashilganda yoki poda holida haydab olib borilganda yuk xatlar orqasidagi transport mahlumotlari to’ldirilmaydi. Mollar avtomobil transportida tashilganda tovar-transport yuk xati to’rt nusxada to’lgaziladi. Birinchi nusxasi avtomobil haydovchisining tilxati bilan birga fermada qoldiriladi. Qolgan uch nusxasi haydovchiga topshiriladi. Uning ikkinchi nusxasi mollarni qabul qilib oluvchiga beriladi. Uchinchi va to’rtinchi nusxalari mol qabul qilib olinganligi to’g’risida belgi qo’yilgach, xo’jalik buxgalteriyasiga topshiriladi (bittasi haydovchi yo’l varaqasi bilan birga avtotranport buxgalteriga, boshqasi chorva buxgalteriga). Chorva mollari temir yo’l orqali jo’natilganda kuzatuv temir yo’l daftari (99-a shakl) yuritiladi. Yosh chorva mollari parrandalar va boquvdagi mollarning harom o’lishi, so’yish va yaroqsizga chiqarilishi, korxona rahbari tomonidan tayinlangan komissiyaning chorva mollari va parrandalarni ¦isobdan chi¢arish dalolatnomasi (100-shakl) bilan rasmiylashtiriladi. Chorva mollari harom o’lishi yoki majburan so’yilishi natijasida hisobdan chiqarilganda dalolatnomada sabai ko’rsatiladi.

Dalolatnoma harom o’lgan yoki so’yilgan kunda tuziladi va tasdiqlatish korxona rahbariga taqdim etiladi. Dalolatnoma tasdiqlangandan so’ng buxgalteriyaga o’tkazilib, u yerda chorva mollari va parrandalar hisobini yuritish uchun ishlatiladi. So’yish, majburiy so’yish va harom o’lish natijasidan olingan mahsulotlar (go’sht, teri, shox, qo’shimcha mahsulotlar) nakladnoy asosida xo’jalik omborxonasiga topshirilib, qabul qilib olgan omborxona mudirining tilxati bilan chorva mollari va parrandalarni hisobdan chiqarish dalolatnomasiga ilova qilinadi. Chorva mollari xo’jalikdan uzoqdagi yaylovlarda haydab boqilganda, ularning hisobi podachi-cho’pon, yil¢ichi daftarida (101-shakl) yuritiladi. Fermedagi chorva mollari, parrandalar va boquvdagi mollar bosh soni hisobini ferma mudiri chorva mollari va parrandalarining harakatini hisobga olish daftarida (34-shakl) yuritadi. Daftarda hayvon va parrandalarning bosh soni ham tirik vazni ham hisob guruhlari bo’yicha yuritiladi. Shuningdek, qo’shilgan tirik vazni ham shu daftarda hisobga olinadi. Ferma mudiri yoki zootexnik har oyning oxirida chorva mollari va parrandalar harakatini hisobga olish daftarining mahlumotlari asosida fermadagi chorva mollari va parrandalarning ¦arakati to’g’risida ¦isobot (102-shakl) tuzadi. Hisobotda chorva mollari va parrandalarning hisob guruhlari bo’yicha bosh soni va tirik vazni oy boshiga qoldigi, hisobot oyi davomidagi kirimi va chiqimi, hamda oy oxiriga qoldigi ko’rsatiladi. Chorva mollarining har bir hisob guruhi bo’yicha ozuqa-kunlar soni ham shu hisobotda ko’rsatiladi. Chorva mollari va parrandalarning fermadagi harakati haqidagi hisobot oy oxirida unga ilova qilingan barcha dastlabki hujjatlar bilan birga xo’jalik buxgalteriyasiga topshiriladi. Ixtisoslashtirilgan qorako’lchilik xo’jaliklarda qo’zilagan sovliqlar va ulardan olingan qo’zilar, abort qilingan sovliqlar va ulardan olingan chala tushgan qo’zilar, hamda harom o’lgan va majburan so’yilgan sovliqlarning qornidan yorib olingan qo’zisini hamda uning terisini hisobga olish uchun ¢o’ylarni ¢o’zilatishning borishi to’g’risidagi dalolatnoma (№103-shakl) qo’llaniladi. Tirik, o’lgan va o’lik tug’ilgan qo’zilarni qushxonaga jo’natish uchun yo’llanma-yukxatlar (№104-shakl) uch nusxada to’lg’aziladi.

Ixtisoslashtirilgan parrandachilik xo’jaliklarida chiqarilgan jo’jalar jo’ja chi ¢arish va bir sutkalik jo’jalarni saralash dalolatnomasi ga asosan qabul qilinadi. Dalolatnomada inkubatsiyaga qo’yilgan tuxumlardan jo’ja chiqarish foizi va sifati ko’rsatiladi. Dalolatnoma chiqarilgan jo’jalarni kirimga olish va parrandalarning harakatini hisobga olish uchun ishlatiladi. Jo’jalarni ikkinchi, uchinchi hisob guruhlariga va tuxum qo’yadigan tovuqlar guruhiga o’tkazish chorva mollarini guruhdan-guruhga o’tkazish dalolatnomasi bilan rasmiylashtiriladi. Inkubatsiya tsexidan parvarishlash tsexiga o’tkazilgan sutkalik jo’jalar yosh parrandalarning ¦arakatini ¦isobga olish kartochkasi (№107-shakl) hisobga olinadi. Ixtisoslashtirilgan xo’jaliklarda 150(180) kunlik parrandalar katta yoshdagi parrandalarning ¦arakatini ¦isobga olish kartochkalarida (№108-shakl) hisobga olinadi. O’stirilayotgan va boquvdagi chorva mollarini hisobga olish uchun 1110-«O’stiruvdagi chorva mollari» va 1120-«Boquvdagi chorva mollari» schyotlari mo’ljallangan. Bu schyotlar balansga nisbatan aktiv bo’lib, debetida yosh chorva mollari va bo’rdoqiga boqilayotgan mollar, hayvonlar, quyonlar va asalarilarning hisobot davri boshiga qodigi, ularning hisobot davri mobayonidagi kirimi, shuningdek, yosh mollar va bo’rdoqiga boqilayotgan mollarning qo’shilgan vazni va o’sishining qayta baholanishi aks ettiriladi. Bu schyotlar kreditida esa yosh mollarning asosiy podaga o’tkazilishi va brshqa sabablargi (sotish, so’yish va h.k.) ko’ra xo’jalikdan chiqarilishi natijasida kamayishi hisobga olinadi. O’stirilayotgan yosh chorva mollarining bir guruhdan ikkinchisiga o’tkazilishi ushbu 1110-schyot ichida, yahni uning debet va kreditida aks ettiriladi. Tug’ilgan hayvon bolalari 1110-«O’stirishdagi chorva mollari» schyotining debetiga, barcha turdagi mahsuldor mollardan oliganda - 2010-«Asosiy ishlab chiqarish» schyoti, ishchi hayvonlardan olinganda – 2310-«Yordamchi ishlab chiqarish» schyoti tegishli analitik schyotlarining kreditida aks ettiriladi. Asosiy podadan yaroqsizga chiqarib, boquvga qo’yilgan chorva mollari 1120-«Boquvdagi chorva mollari» schyotining debetida va 9210-«Asosiy vositalarning chiqib ketishi» schyotining kreditida aks ettiriladi.

Sotib olingan chorva mollarini kirimga olinishi 1110-schyotning debeti va 6010-«Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga to’lanadigan schyotlar» schyotining kreditida aks ettiriladi. Yosh chorva mollari boqish natijasida yosh hisob guruhlaridan kattasiga yoki asosiy podaga o’tkazilashi, sotilishi yoki so’yilishi mumkin. Bunda 1110-schyot kreditlanadi va quyidagi schyotlar debetlanadi: 1110-«O’stirishdagi chorva mollari» - yosh chorva mollari kichik yoshdagi guruhdan kattasiga o’tkazilganda; 0840-«Asosiy podani tashkil qlishi» - yosh chorva mollari asosiy podaga o’tkazilganda; 9110-«Sotilgan mahsulotlar tannarxi» –boquvdagi chorva mollari chetga sotilganda. Harom o’lgan yoki majburan so’yilgan chorva mollarining qiymati (tabiiy ofat va epizotiya tufayli o’lganlardan tashqari) moddiy boyliklar buzilishi kabi hisobdan o’chiriladi. Ularning haqiqiy qiymatiga (agar moddiy javobgar shaxslar mahlum bo’lsa) 1110-«O’stirishdagi yosh chorva mollari» yoki 1120-«Boquvdagi chorva mollari» schyotlari kreditlanib, 4630-«Moddiy zararni qoplash bo’yicha xodimlarning qarzlari» schyoti debetlanadi. O’lgan va majburan so’yilgan chorva mollaridan olingan teri, shox, tuyoq, texnik yog’ va shu kabi qo’shimcha mahsulotlar foydalanilish yoki sotilishi mumkin bo’lgan narxlarda 1090-«Boshqa materiallari»- schyoti debeti, chorva mollarini boqish xarajatlari hisobga olinadigan schyotlar (2010, 2310) kreditida aks ettiriladi. Agar moddiy javobgar shaxslar mahlum bo’lmasa yoki undirib olish imkoni bo’lmasa, o’lgan va majburan so’yilgan yosh chorva mollarining qiymati tegishli tarzda 1110-«O’stirishdagi chorva mollari»-schyoti yoki 1120-«Boquvdagi chorva mollari»-schyotining kreditidan 2010-«Asosiy ishlab chiqarish» schyoti debetiga o’tkaziladi. O’stirilayotgan va boquvdagi chorva mollari epizotiyaga yoki tabiiy ofat natijasida o’lsa yoki noilojlikdan so’yilsa, ularning qiymati tegishli tarzda 1110-«O’stirilayotgan chorva mollari» schyoti yoki 1120-«Boquvdagi chorva mollari» schyotining kreditidan bevosita 9720-«Favqulodda zaralar» schyotining debetiga olib boriladi. Agar chorva mollari sug’urta qilingan bo’lsa, sug’urta

hodisasilari bo’yicha ko’rilgan tolafatlar summasi 1110 yoki 1120 schyotlar kreditidan 6510-«Mulkiy va shaxsiy sug’urta bo’yicha to’lovlar» schyotining debetiga yoziladi. Yil oxirida yosh chorva mollari, parrandalar va boquvdagi mollar haqiqiy tannarxi hisoblanganidan so’ng reja tannarx bilan taqqoslanib, reja va haqiqiy tannarx o’rtasidagi tafovut aniqlanadi. So’ngra tannarx tegishli tarzda 1110 va 1120 schyotlar debetidga, 2010-«Asosiy ishlab chiqarish» schyoti kreditidan qushimcha o’tkazish yo’li bilan (agar haqiqiy tannarx reja tannarxdan oshib ketsa) yoki storno qilinadi (agar haqiqiy tannarx reja tannarxdan past bo’lsa, yahni arzon bo’lsa). Shundan so’ng ushbu farqlar 1110 va 1120-schyotlar kreditidan o’stirilayotgan va boquvdagi chorva mollarini yil davomida o’chirish bo’yicha muomalalar aks ettirilgan schyotlar (0840, 9110, 9220, va 9720) debetiga o’tkaziladi. Haqiqiy va reja tannarx o’rtasidagi tafovutning qolgan qismi 1110 va 1120-schyotlarning debet tomonida qoladi. O’stirilayotgan va boquvdagi chorva mollarining analitik hisobi xo’jalikda mavjud chorva mollarining saqlash joylari, turlari, yoshi va jinsi bo’yicha guruhlari hamda o’stirish va bo’rdoqiga boqish xarajatlarini hisobga olish uchun belgilangan boshqa usullar bilan yuritiladi. Masalan «yosh chorva mollar» guruhi: 1. Yirik shoxli mollar: ikki yoshdan oshgan buzoqlar; ikki yoshgacha bo’lgan buzoqlar (tug’ilgan yillari bo’yicha), buzoqchalar (tug’ilgan yillari bo’yicha); embrion olish uchun mo’ljallangan donor-hayvonlar; sotish uchun mo’ljallangan bir marta tuqqan sigirlar. 2. Cho’chqalar: sinovdagi urg’ochi cho’chqalar; ikki oygacha bo’lgan cho’chqa bolalari; ikki oydan to’rt oygacha bo’lgan cho’chqa bolalari; to’rt oylikdan katta tug’adigan cho’chqa bolalari, boquvdagi cho’chqalar (to’rt oylikdan kata). 3. Qo’y va echkilar: o’tgan yili tug’ilgan qo’y va echki bolalari va hali tug’magan urg’ochi qo’y (asosiy podaga o’tkazilmagan); joriy yilda tug’ilgan (onasidan ajratib olingan) qo’zi yoki echki bolalari. Har bir guruhi bo’yicha

junining turlariga qarab hisobga olinadi: mayin junli, yarim mayin junli, yarim dag’al junli, dag’al junli. 4. Otlar va boshqa ishchi hayvonlar (tug’ilgan yillari va jinsi bo’yicha) qulunlar, bo’taloqlar, xo’tiklar. Zotli mollarning bolalari zoti bo’yicha ham hisobga olinadi. 1120-«Boquvdagi chorva mollari» schyotida asosiy podaga yaylovga va boquvga o’tkazilgan katta yoshdagi mollar hisobga olinadi. Analitik schyotlar quyidagi mol turlari bo’yicha ochiladi: boquvga yoki yaylovga o’tkazilgan yirik shoxli qoramollar; boquvdagi cho’chqalar; boquvda yoki yaylovdagi qo’y va echkilar. Parrandachilikda analitik schyotlar quyidagi hisob guruhlari bo’yicha ochiladi: 1. Tuxumchilik yo’nalishidagi tovuqlar: jo’jalar, tuxum beradigan tovuqlar, sanoat asosidagi tuxum beradigan tovuqlar, voyaga yetgan jo’jalar. 2. O’rdaklar: jo’jalari, kattalari. 3. G’ozlar: jo’jalari, kattalari. 4. Kurkalar: jo’jalari, kattalari. Maxsus naslchilik korxonalarida, parrandachilik fabrikalarida, sanoat asosida chorvachilik mahsulotlari yetishtiradigan majmuilarda hayvon va parrandalar yoshi va texnologik guruhi bo’yicha hisobga olinadi. Yovvoyi hayvonlar bo’yicha barcha turdagi muynali hayvonlar tugilgan yillari bo’yicha hisobga olinadi. Quyonchilikda barcha turdagi quyonlar zotlari bo’yicha hisobga olinadi. Asalarichilikdla asalarilar kuzda inventarizatsiya qilinib aniqlangan, asalari uyalari bo’yicha hisobga olinadi. Analitik hisob asalari xo’jaligi bo’yicha umumiy yuritiladi. O’stirilayotgan va boquvdagi chorva mollarining mavjudligi va harakati №14-ASK jurnalorder, 73-ASK, 75-ASK vedomostlarda hisobga olinadi. 73-ASK vedomostda yosh mollar, parrandalar, quyonlar, yovvoyi hayvonlar, asalari oilalari va boshqa chorva mollarining hisobot oyi boshiga va oxiriga

mavjud qoldigi va ularning turlari, yosh-jinsi bo’yicha guruhlari, joylari va moddiy javobgar shaxslar bo’yicha tegishli hisobot davri ichidagi harakatlari aks ettiriladi. Bu vedomost fermadagi hayvon va parrandalarning harakati haqidagi hisobot (102- shakl) mahlumotlari asosida to’lgazilib, bu shakl bo’yicha tuziladigan yig’ma hisobot vazifasini ham bajaradi. Hisobotda yozuvlar hisobot oyi uchun va o’sib borish tartibida ikki variantda yuritiladi. Vedomostning birinchi varianti bir xildagi chorva mollari guruhlari bir qancha fermalarda va har xil moddiy javobgar shaxslar qaramogida bo’lganda yuritiladi. A-grafasida – mollarning hisob shifri, B-grafasida – chorva mollarining turlari va yosh-jinsi bo’yicha guruhlari har bir ferma va moddiy javobgar shaxs bo’yicha alohida, V-grafada – ferma raqami va G-grafasida – moddiy javobgar shaxsning hisob raqami ko’rsatiladi. Shartnomaga asosan o’stirish uchun fuqarolarga berilgan mollarning analitik hisobi №75ASK vedomostda yuritiladi.

1110 va 1120 schyotlarning boshqa schyotlar bilan o’zaro boglanishi bo’yicha misollar. Oy oxirida jamlangan oborotlar 1110-1120 schyotlarning kreditidan aloqa qiluvchi schyotlar bo’yicha va bu schyot debeti bo’yicha umumiy summa bilan №14-ASK jurnal-orderga o’tkaziladi. 1110-1120 schyotlarning kredit oborotlari boshqa jurnal-orderlardagi tegishli yozuvlar bilan taqqoslanganidan so’ng №14-ASK jurnal-orderdan Bosh daftarga o’tkaziladi. №14-ASK jurnal-order qo’shimcha varaqalarda foydalanib, bir yilga ochiladi. Oy oxirida jamlangan oborotlar 1110-1120 schyotlarning kreditidan aloqa qiluvchi schyotlar bo’yicha va bu schyot debeti bo’yicha umumiy summa bilan №14-ASK jurnal-orderga o’tkaziladi. 1110-1120 schyotlarning kredit oborotlari boshqa jurnal-orderlardagi tegishli yozuvlar bilan taqqoslanganidan so’ng №14-ASK jurnal-orderdan Bosh daftarga o’tkaziladi. №14-ASK jurnal-order qo’shimcha varaqalarda foydalanib, bir yilga ochiladi. birinchi darajasida, kodlardan tashqari, moddiy javobgar shaxslar, tarkibiy bo’linmalar, xarБыинма быйича чорва молари ва akat muomalalari, o’lchov birliklari, 1110 va 1120паррандалар щаракати ты`исида schyotlarning xususiy xos kodlaridan ham foydalaniladi. 1110 va 1120 schyotlarning kodlari chorva mollariniщисобот ng ishlab chiqarish guruhlari bo’yicha tuziladi va olti raqamdan iborat bo’ladi. Birinchi turt raqam schyotni va so’ngi ikki raqami chorva mollarining ishlab chiqarish va yosh- jinsi bo’yichaЧорва моллари ва паррандалар guruhlarini yahni analitik schyotni bildiradi. щаракати ты`исида щисобот Kodlashtirishning ikkinchi daraj asida xususiy xos raqamlar o’rniga ha yvon va parrandalar hisobiga oid xo’jalik muomalalarining tasniflagichida guruhlangan, xo’jalik muomalalarining jamlangan kodlaridan foydalaniladi. Bu tasniflagichda har bir xo’jalik muomalasi bo’yicha schyotlarning debeti va krediti, chorva mollari harakatining muomalalari, o’lchov birliklari va realizatsiya yo’nalishlarining kodlari keltiriladi.Анаитик щисоб ведомости (№73- №14 АСК Журнал-ордер

Xo’jalik muomalalari 1110 va 1120 schyotlar bo’yichАСК, 75-АСК) a chorva mollari va parrandalar har bir guruhi ichida alohida bir tizimga keltirilib, chorva mollari turlari bo’yicha tasniflagichda guruhlanadi. Yozuvlar hisob guruhlari ichida chorva mollari harakatining muomalalari bo’yicha guruhlanadi. Bunda chorva mollari harakatining har bir muomalasiga tasniflagichda seriyali-tartibli kod tuzish jamlama kod beriladi va u dastlabki hujjatlarga shakllar) дафтар xususiy kodlar o’rniga qo’yiladi. Masalan, yirik shoxli mollardan olingan buzoqni kirim qilish xo’jalik muomalasi bo’yicha xususiy kodlar o’rniga: moddiy javobgar shaxs (2belgi); tarkibiy bo’linma (3 belgi); sintetik schyot; subschyot va analitik schyot debeti va krediti bo’yicha (6 belgi); chorva mollari harakati muomalalari (2 belgi) xo’jalik muomalasining to’rt xonali kod – 2415 qo’yiladi.

Похожие

Tovar-moddiy zaxiralar auditi

Budjet tashkilotlarida tovar-moddiy zaxiralar hisobi

Budjеt tashkilotlarida tovar-moddiy zaxiralarni turkumlash, baholash va hisobga olish vazifalari. Budjеt tashkilotlarida tovar-moddiy zaxiralarning kеlib tushushi

Budjеt tashkilotlarida tovar-moddiy zaxiralar analitik va sintеtik hisobi

Tovar - moddiy zahiralar hisobi