Tijorat banklarining faktoring va lizing operatsiyalari - Экономика - Рефераты

Tijorat banklarining faktoring va lizing operatsiyalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

89.482421875 KB

Tijorat banklarining faktoring va lizing operatsiyalari Reja: l. Faktoring operatsiyalarining mohiyati, maqsadi va belgilari 2. Faktoring xizmati bo‘yicha shartnoma va uning tarkibi 3. Lizing operatsiyalari va uning asosiy elementlari 4. Lizing shartnomasi va turlari 5. Lizing qiymati va uni hisoblash usullari

l. Faktoring operatsiyalarining mohiyati, maqsadi va belgilari Faktoring ixtisoslashtirilgan savdo vositachilarining, keyinchalik esa savdo banklarining operatsiyasi sifatida XVI–XVII asrlarda vujudga kelgan. Ingliz tilidan „factor“ so‘zi „makler, vositachi“ degan ma’noni anglatadi. Iqtisodiy nuqtayi nazardan, faktoring shubhasiz vositachilik bilan bog‘liq operatsiya hisoblanadi. Faktoring keyinchalik to‘lovlarni olish bilan tovar va xizmatlarni qayta sotish, qarzlarni undirib olish huquqiga ega bo‘lish sohasida ham qo‘llaniladigan bo‘ldi. Boshqacha qilib aytganda, faktoring – vositachilik faoliyatining bir turi bo‘lib, bunda faktoring kompaniyasi ma’lum to‘lovlar evaziga mol yetkazib beruvchi korxonadan mol sotib oluvchilarga tegishli bo‘lgan pul mablag‘larini undirib olish huquqini oladi (debitor qarzdorlikni inkassatsiya qilish). Faktoring – bank yoki boshqa moliya tashkilotlarining korxonalar qarzini, xususan yetkazib berilgan tovarlar, bajarilgan ishlar, xizmatlar uchun haq to‘lash majburiyatlarini sotib olishdir. Faktoring ushbu tovarlar uchun ular yetkazib berilishiga ko‘ra, yuklash hujjatlari ko‘rsatilganda to‘lanishini ko‘zda tutadi, kelgusida faktoring xizmatini ko‘rsatayotgan tashkilot (bank) xaridorlardan qarzl arni undirib oladi. Jahon amaliyotida faktoring deganda, tovarlar va xizmatlar uchun hisob-kitoblarni amalga oshirish jarayonida faktor tomonidan mijozga ko‘rsatiladigan bir qator komission-vositachilik xizmatlar tushuniladi. Faktoring riskli, lekin yuqori foydali bank biznesi, moliya marketingining samarali quroli, iqtisodiyotning rivojlanishi, zamonaviy jarayonlarga mos bo‘lgan bank operatsiyalarining integratsiyalash shakllaridan biri hisoblanadi. Faktoring operatsiyalari xalqaro kreditning bir shakli bo‘lib, eksportyor, importyorlarga pul mablag‘larini maxsus kompaniya tomonidan sotib oladi va ularning inkassatsiyasi bilan shug‘ullandi. XX asrning 60-yillaridan boshlab, faktoring kompaniyalarining rivojlanishiga to‘lovlarning to‘xtab qolishi, to‘lay olmaslik, shuningdek, eksportyorlarning kreditlarga bo‘lgan ehtiyojining o‘sishi sabab bo‘ldi. Ulardan avval tovar oldi-sotdisi, komission operatsiyalar bilan shug‘ullangan faktoring turi

bo‘lgan. O‘rta asrlarda savdogarlar guruhi ishlab chiqaruvchilar uchun noma’lum bozorlarda tovarlarni sotish bo‘yicha agent shaklida, ishtirok etganlar va shu asnoda tovarli faktoringga asos solingan. Moliya faktoringi AQSHda 1890-yilda to‘qimachilik bo‘yicha Yevropadan importni to‘xtatish uchun himoya bojlarining kiritilishi bilan paydo bo‘ldi, lekin u Ikkinchi jahon urushidan keyingina keng rivojlandi. Faktoring operatsiyalari sotilgan tovarlar uchun to‘lovni kechiktirish shaklida sotuvchilar tomonidan sotib oluvchilarga taqdim etiladigan tijorat krediti asosida vujudga kelgan. 1988-yil xususiy huquqni unifi katsiyalash Xalqaro instituti tomonidan qabul qilingan Xalqaro faktoring to‘g‘risidagi konvensiyaga asosan operatsiya quyidagi 4 ta belgilardan kamida 2 tasini qondirsa, faktoring hisoblanadi, deb kelishib olingan. Ular quyidagilardir: 1. Qarz talablarini oldindan to‘lash shaklida kreditlashga ega bo‘lish. 2. Yetkazib beruvchining buxgalteriya hisobini, ayniqsa, sotuv hisobini yuritish. 3. Uning qarzini inkassatsiya qilish. 4. Yetkazib beruvchini kredit riskidan sug‘urta qilish. Faktoring operatsiyalarining asosiy maqsadi shundan iboratki, faktor (bank, faktoring kompaniya) o‘z mijozlarining sotib oluvchilarga bo‘lgan talabini sotib oladi, ularga 3–4 kun ichida mol yetkazib beruvchilardan pul undirish- undirmasligidan qat’i nazar, albatta, foiz to‘lovlarini ushlab qolgandan keyin 70– 90 % ish haqi to‘laydi. Qarzning qolgan qismini shartnomada belgilangan muddatda to‘lab berishi lozim. Faktoring to‘lagan summasi va qarzn ing qolgan qismini u keyin sotib oluvchidan undirib oladi. Ayrim holatlarda, masalan, majburiyatlar bo‘yicha savollar tug‘ilib qolsa va boshqa holatlarda (kechiktirilsa) 50 % va juda kam holatlarda esa oldindan 100 % to‘lanadi. Bu operatsiyada uchta shakl qatnashadi. Ular: 1. Faktor-vositachi (tijorat banki yoki faktor kompaniyasi). 2. Mol yetkazib beruvchi. 3. Mol sotib oluvchi.

Yana boshqacharoq qilib aytganda, faktoring – mol yetkazib beruvchining tijorat bankiga ma’lum bir summada mol sotib oluvchining qarzidan kechishi va ma’lum bir vaqtda kechilgan qism (diskaunt) va asosiy qarz mol sotib oluvchidan undirib olinishidir. Faktoringning turlari. Bank ishining rivojlanishi jarayonida faktoring 2 ta ko‘rinishda shakllanadi. Bular konvension (keng, ochiq) va konfi densial (cheklangan, yopiq) faktoringlardir. Tarixan, birinchi marta konvension faktoring vujudga kelgan. Zamonaviy sharoitlarda konvension faktoring mijozlarga moliyaviy xizmat ko‘rsatishning mukammal shakli hisoblanadi. Konvension faktoringda yetkazib beruvchining schotlarida majburiyatlar bankka sotilganligi to‘g‘risida ko‘rsatiladi, shu bilan birga faktoring bo‘limi ishlab chiqarish funksiyalaridan boshqa funksiyalarni ham bajaradi (moliyalash, buxgalteriya, yuridik xizmat va boshqalar). Konfi densial (cheklangan, yopiq) faktoring xususiyati shundan iboratki, mijozning kontraktlari faktor fi rma tomonid an uning sotuvlarini kreditlash haqida ma’lumotga ega emasdir. Bu faktoring turida mol yetkazib beruvchining kontragentlari faktoring kompaniyasiga majburiyatlarini o‘tkazganligi to‘g‘risida xabar bermaydi; yetkazib beruvchi bozor bilan munosabatni uzmaydi; faktoring bo‘limi sotib oluvchilardan pulni olishga huquqlarni sotib olish, qarzlarni to‘lash va boshqa funksiyalarni bajaradi xalos. Konfi densial faktoring riski hamda o‘z navbatida narxi ham konvension faktoringga nisbatan yuqori bo‘ladi. Bankning faktoring operatsiyalari quyidagicha tasnifl anadi: • ichki faktoring, agar mol yetkazib beruvchi yoki uning mijozi, ya’ni oldi-sotdi shartnomasi, shuningdek, faktoring kompaniyasi bir mamlakat hududida joylashgan bo‘lsa; • xalqaro faktoring; • ochiq faktoring – faktoring xizmatining shakli bo‘lib, yetka-zib beruvchi schot fakturalarni faktoring kompaniyalariga o‘tkazib berilishini nazorat qiladi; • yopiq faktoring (konfi densial);

• regress huquqi bilan, ya’ni yetkazib beruvchiga talab bilan to‘langan summani qaytarib berish. • regress huquqisiz faktoring. Bunday shartlar to‘lovchining o‘z majburiyatlarini bajarishdan voz kechganda vujudga kelgan risklar, ya’ni kredit risklari bilan bog‘liqdir; • ma’lum sanaga talablarni to‘lash shaklida yetkazib beruvchi-ni kreditlash sharti bilan. Bunda faktoring kompaniyasining mijozi o‘z mahsulotini yuklab jo‘natilganidan keyin kompaniya vositasida sotib oluvchiga hisobini taqdim etadi; • oldindan to‘lash sharti bilan. Bunda faktoring kompaniyasi yuklab jo‘natish qiymatining 80–90 %ini tezlik bilan to‘lash sharti asosida mijozdan schot-fakturalarni sotib oladi. • faktoring bo‘yicha xizmat ko‘rsatishning turli shakllari mavjud; • faktorga to‘lash va past narxda schot fakturalarni sotib olish; • fi rma faktor tomonidan qarzning inkassatsiya yo‘li va hisobraqamining ahvoli haqida doimiy hisobotlarni tayyorlash, debitorlarning hisobraqamlarini olib borishi bilan kompaniyaning sotish hajmi hisobi bo‘yicha hamma operatsiyalarni o‘ziga olishi; • sotib oluvchi o‘z qarzini to‘lamasa yoki to‘lovlar kechiktiril-gan holda ham tovarlarning to‘liq to‘lovlariga kafolat taqdim etish va boshqalar. 2. Faktoring xizmati bo‘yicha shartnoma va uning tarkibi Dunyo amaliyotida faktoring xizmatlarining narxi 2 elementga bog‘liq: 1) xizmat ko‘rsatish uchun haq to‘lash. U o‘rtacha schot-faktura narxining 0,5–3,0 %ini, ba’zan 5 %ini tashkil qiladi; 2) berilgan kredit mablag‘lari uchun haq. Uning miqdori mijozning faktoring bo‘limidan pul olishidan boshlab, to‘lovchidan pul kelib tushishigacha bo‘lgan vaqt ichidagi mijozining kundalik debet saldosi miqdoriga qarab belgilanadi. Mijozga faktoring xizmati shartnoma asosida ko‘rsatiladi. Shartnomada yetkazib beruvchiga regress huquqi berilgani yoki yo‘qligi ko‘rsatiladi.

Regress huquqiga ega bo‘lgan shartnomada bank yetkazib beruv chiga har qanday to‘lanmaslik qarzdorlik majburiyatini sotish huqu qiga ega va aksincha regress huquqiga ega bo‘lmagan shartnomada bank to‘lanmaslik tavakkalchiligini o‘z bo‘yniga oladi, agar majburiyatlar noqonuniy deb topilmasa. Jahon amaliyotida faktoring operatsiyalari bo‘yicha chegara viy summalarni belgilashning uch xil usuli mavjud: 1. Kreditlash limitini ajratish. Faktoring xizmati shartnomasida, agar qarzdor summasi belgilangan limitdan oshib ketsa, bank yetkazib beruvchiga barcha qo‘shimcha schotlarni qaytarib berish huquqiga ega, to‘lovchining to‘lovga qobiliyatsizligida esa barcha uning qarzdorlik to‘lovlari bankning yetkazib beruvchiga to‘lagan summani undirgunga qadar bankka kelib tushadi. 2. Har oylik yuk jo‘natish limitini jo‘natish. Yetkazib beruvchi mijoz qarzining miqdoridan qat’i nazar, shubhali qarzlardan sug‘urtalanadi. Limit hafta, oy, choraklarda belgilanishi mumkin. 3. Alohida shartnomalar bo‘yicha sug‘urta. Bu usul bir mijozga bir necha tovar yetkazib berish emas, balki alohida holatlarda, katta summalarda shartnomalar imzolanganda qo‘llaniladi. Ma’lum holatlarda esa bularning kombinatsiyasi ham qo‘llanilishi mumkin. Faktoring xizmati to‘g‘risida bank yetkazib beruvchi bilan shartnoma imzolashdan oldin yetkazib beruvchi bankka to‘lovchining nomi va adresi, u bilan kelishuv shartlari, barcha qarzdorlik to‘lovlari summasi, har bir qarzdorning summasi, u bilan oradagi munosabat va boshqa tur ma’lumotlarni taqdim etadi. Barcha ma’lumotlarni o‘rganib chiqib, bank kelishuv shartlari to‘g‘risida qaror qabul qiladi. Faktoring xizmatlari to‘g‘risidagi kelishuv, odatda, 1–4 yilga tuziladi. Konvension faktoringda kelishuv to‘liq xizmat amalga oshirilishi uchun, konfi densial faktoringda esa kelishuv faqat schot-fakturalar hisobini (diskontirovka) yuritish uchun tuziladi. To‘liq xizmat ko‘rsatish to‘g‘risidagi kelishuv regress qil ish huquqi bilan tuziladi (ma’lum vaqtga asosan, to‘lov muddatidan so‘ng 90 kun), alohida holatlarda esa, yetkazib beruvchi bankning ishonchini qozongan bo‘lsa, regress

huquqi bo‘lmasligi ham mumkin. Davlatlararo savdo-sotiq qiladigan korxonalarga xizmat ko‘rsatishda eksport va import faktoringidan ham foydalaniladi. Faktoring kelishuvida faktoring turidan tashqari, shuningdek, quyidagilar ko‘rsatiladi: – sotib oluvchilar, taqdim etiladigan majburiyatlar; – taqdim etiladigan majburiyatlarning nazorat summasi; – avans miqdori; – ushlab qolishlar; – majburiyatlarni to‘lash muddatlari; – faktoring operatsiyalarini bajargani uchun to‘lov miqdori; – yetkazib beruvchi tomonidan olinadigan qo‘shimcha xizmat-lar; – faktoring operatsiyalari bo‘yicha chegaraviy summa; – regress huquqi; – sotib oluvchi to‘lashining oxirgi muddati; – to‘lovchi to‘lovni o‘z vaqtida to‘g‘ri amalga oshirmaganda ko‘ riladigan choralar; – shartnoma shartlarini buzganliklari uchun tomonlarning javobgarligi; – faktoring bo‘limiga operatsiyalar bo‘yicha shikoyat muddat-lari; – kelishuvning amal qilish muddati;– kelishuvning bekor qilinish shartlari. Kelishuvda bank va mijozlarning huquq va majburiyatlari ko‘rsatib o‘tiladi. Bank majburiyatlari: – unga taqdim etilgan qarzdorlik majburiyatlarini o‘z vaqtida to‘lash; – mijozga hisob-kitoblar to‘g‘risidagi holatni yoki ma’lum to‘-lovchilar bilan yuzaga kelgan qiyinchiliklar to‘g‘risida axborot taqdim etish. Mijoz majburiyatlari: – bankka barcha yetkazib berilgan tovarlar yoki ko‘rsatil gan xizmatlar haqidagi hujjatlar, shuningdek, mijoz, tovar va xizmatlarning akseptlangani to‘g‘risidagi hujjatlar, shartnoma shartlari hamda tovar miqdori va sifatlar to‘g‘risidagi hujjatlarni taqdim etish;

– uning tovar va xizmatlarni sotib oluvchilari bilan o‘z vaqtida mavjud bo‘lgan kelishmovchiliklarni bartaraf etish; – nomaqbul o‘zgarishlar to‘g‘risida bankka o‘z vaqtida ma’lu-mot berish, ularning bank faktoring operatsiyalariga ta’sir etish doirasini belgilash; – arbitrajda ishlarni ko‘rib chiqishda bank bilan birga ishtirok etish. Faktoring operatsiyalari bank balansida aks ettirilib, debet tomonida bank yetkazib beruvchiga to‘lagan summa, kredit tomonida esa to‘lovchi bankka to‘lagan summa aks ettiriladi. Faktoring bo‘limi ishlarni amalga oshirish uchun keyingi moliyaviy yil rejasini tuzadi. Bular: – taxmin qilinayotgan faktoring operatsiyalar hajmi; – rejalashtirilgan miqdorlar, kreditlarni taqdim etish va ularni to‘lash shartlari; – faktoring operatsiyalarini ko‘paytirish uchun foydadan o‘t-kazmalar miqdorini aniqlashdir. Faktoring bo‘limlarini bankning bosh bo‘limlarida hamda bank fi liallarida tashkil qilishi mumkin. Uning faoliyati bank ma’muriyati tomonidan kuzatilib boriladi. Faktoring mijoz – yetkazib beruvchi uchun foydalidir. Birinchidan, u umumiy summaning asosiy qismini shu vaqtda oladi va o‘zining yetkazib beruvchilari bilan hisob-kitobda iqtisod qiladi. Ikkinchidan, bank to‘lanmagan majburiyatlarni o‘ziga olgandan so‘ng, ularning to‘lanmaslik tavakkalchiligini oladi. Uchinchidan, yetkazib beruvchi o‘z majburiyatlarini olishining aniq muddatini bilib, o‘z rejalarini amalga oshirishi mumkin. To‘rtinchidan, bank mijozga to‘liq summani to‘laguncha boshqa xil xizmatlarni ham ko‘rsatadi: informatsiya, audit, sug‘urta, statistik ma’lumotlar va boshqalar. Faktoring xizmatlari kichik va o‘rta tashkilotlarga qo‘l keladi, chunki ularning ishlab chiqarishni kengaytirish imkoniyati bor, ammo o‘z vaqtida to‘lanmagan debitor qarzlari hisobiga moliyaviy jihatdan biroz qiynaladilar.

Ammo quyidagi yetkazib beruvchilar faktoring operatsiyalari subyekti bo‘la olmaydilar: – qarzdorlari ko‘p, ammo qarz summalari kam; – nostandart va tor doiradagi tovarlarni yetkazib beruvchilar; – o‘z mahsulotlari sotilgandan keyin xizmat ko‘rsatish sharti bilan yoki barter orqali sotadigan tashkilotlar; – subpudratchilar bilan ishlovchi quruvchi va boshqa fi rmalar; – o‘z mahsulotlarini uzoq muddatli shartnomalar hamda schot lar asosida bosqichma-bosqich taqdim etadigan yoki avans to‘lovlarini oluvchi tashkilotlar. Bundan tashqari, quyidagi holatlarda qarz majburiyatlari o‘tkazilmaydi: tashkilotlar to‘lovga qobiliyatsiz deb topilganda, jismoniy shaxslardan, shuningdek, tashkilot fi liallaridan va tashkilot bo‘limlaridan. Buni bankning o‘zi risk darajasiga qarab belgilaydi. Faktoring xizmatlari chuqur tahlildan so‘ng bozorda talabga ega bo‘lgan yuqori sifatli mahsulot ishlab chiqaruvchilarga, ishlab chiqarishni kengaytirishni va foydani ham oshirishni ko‘zda tutuvchilarga xizmatlar ko‘rsatadi, moliyaviy mablag‘lar yetishmasligi bularda vaqtinchalik hol hisoblanadi. 3. Lizing operatsiyalari va uning asosiy elementlari Lizing deganda (inglizcha „lease“ – ijara) asbob-uskunalar, jihozlar, transport vositalari va boshqa asosiy fondlarni ijaraga be rish va sotib olish bo‘yicha operatsiyalar tushuniladi. Dastlabki lizing tarqalishi 1852-yilda AQSHdagi „Yunayted staytes liz ing korporeyshn“ birinchi lizing jamiyati tashkil qilinishi bilan bog‘liq. Lizing shartnomasida bank (lizing beruvchi), ijaraga oluvchi korxona (lizing oluvchi) va asbob-uskunalarni yetkazib beruvchi (ishlab chiqaruvchi korxona) ishtirok etadi. Lizing predmeti bo‘lib, tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishi mumkin bo‘lgan korxonalar, mulk komplekslari bino-inshoot, transport vositalari va qonunlar bilan taqiqlanmagan ko‘chmas mulk shakllari hisoblanadi. Lekin, yer

uchastkalari, tabiat obyektlari, hamda ishlatilishi bo‘yicha qattiq tartib o‘rnatilgan mulk shakllari bundan mustasno. Iqtisodiy mohiyati bo‘yicha lizing oddiy ijara tushunchasiga nisbatan keng tushunchadagi kategoriya bo‘lib hisoblanadi. Aslida lizing – bir vaqtning o‘zida amalga oshiriladigan 3 operatsiya: ijara, kreditlash va korxonani texnik materiallar bilan ta’minlashning yagona kompleksidir. Lizing bitimlarining asosini quyidagi elementlar tashkil qiladi: – bitimning obyekti ; – bitimning subyekti (lizing shartnomasining tomonlari); – lizing shartnomasining muddati; – lizing to‘lovlari; – lizing tomonidan ko‘rsatiladigan xizmatlar. Lizing obyekti . Lizing bitimining obyekti har xil turdagi moddiy qiymatliklar bo‘lishi mumkin (ishlab chiqarishda yo‘q bo‘lib ketmaydigan). Ijaraga berilayotgan lizing obyekti tabiatiga ko‘ra, ko‘char va ko‘chmas mulkka bo‘linadi. Lizing subyektlari. Lizing bitimining subyekti shartnomadagi tomonlar bo‘lib, ular lizing tizimida bevosita qatnashadilar. Shu bilan birga, ularni bevosita hamda bilvosita qatnashuvchilarga ajratish mumkin. Lizing bitimida bevosita qatnashuvchilar: – lizing fi rmalar va kompaniya (lizingga beruvchi va ijara beruvchi); – ishlab chiqarish (sanoat va qishloq xo‘jaligi, savdo-sotiq va transport korxonalari hamda aholi ijaraga oluvchi yoki lizingga oluv chilar); – bitimdagi obyektni yetkazib beruvchilar (ishlab chiqarish (sanoat va tijorat kompaniyasi). Lizing bitimida bilvosita qatnashuvchilar: – tijorat va investitsiya banklari (lizingga beruvchilarni kredit-lash va bitimlarning kafolatlari bo‘lib xizmat qiladi); – sug‘urta kompaniyalari; – broker, vositachilik fi rmalari.

Lizing fi rmalari deb arendalari (qisqa, o‘rta, uzoq)dan qat’i naz ar munosabatlarini ijarada amalga oshiradigan fi rmalarga aytiladi. Ularning faoliyati xarakteriga ko‘ra, universal va tor ixtisoslashgan bo‘lishi mumkin. Tor ixtisoslashgan kompaniyalar, odatda, bir turdagi tovarlar (yengil avtomashinalar va konteynerlar) yoki standrant turdagi tovarlar guruhi (qurilish uskunalari, tekstil korxonalari uchun uskunalar) bilan ish qiladilar. Universal lizing kompaniyalari har xil turdagi mashina va uskunalarni ijaraga beradilar. Lizing fi rmalari kam hollarda mustaqil bo‘ladilar. Ko‘p hollarda lizing kompaniyalari banklar tomonidan boshqariladi. Banklarning lizing bozorida o‘rnashishlariga bir qancha sa bablar bor. Birinchidan, lizing hamma kalitlarini talab qiluvchi biznesdir. Banklar esa katta pul resurslariga egalar. Ikkinchidan, lizing xizmatlari o‘zining iqtisodiy xarakteriga ko‘ra bankning kreditlashiga o‘xshashdir va unga o‘ziga xos muqobildir. Moliyaviy bozordagi raqobat banklarni bu operatsiyalarni faollik bilan kengaytirishga undaydi. Bu esa banklarni lizing operatsiyalarini amalga oshiruvchi fi rmalarning 1-kategoriyasig a olib keldi. Shu bilan birga, banklar mustaqil lizing kompaniyalarini nazorat qiladilar, ya’ni ularga kredit beradilar. Lizing jamiyatlarini kre ditlash orqali, lizing oluvchini bilvosita tovar-kredit shaklida mo liyalashtiradilar. Lizing muddati. Lizing davri deganda, lizing shartnomasining muddati tushuniladi. Chunki lizing uzoq muddatli ijara ning o‘ziga xos shaklidir. Lizing shartnomasining muddatini belgilashda liz ingga beruvchi va lizingga oluvchilar quyidagi holatlarni hisobga oladilar. Uskunaning ishlash muddati. Bu uskunaning mexanik-iqtisodiy ma’lumotlari bo‘yicha aniqlanadi. Lizing shartnomasi uskunaning, ijara beruvchining shartlarini hisobga olgan holda muddatidan oshmasligi kerak. Bitim muddati qonun orqali cheklanishi mumkin.

Uskunaning amortizatsiya muddati. Bu hukumat organlari tomonidan belgilanadi. Moliyaviy lizingda shartnoma muddati, odatda, amortizatsiya muddati bilan mos keladi. Ancha unumdorlik yoki arzon o‘xshash bitimlarning paydo bo‘lish sikli. Bu omillarni hisobga olish, asosan, qisqa muddatlarda ishlab chiqaradigan mahsulotni yangilashtiradigan sohalarni o‘z ichiga oladi. Infl atsiya jarayonlarining dinamikasi. Lizing beruvchi uchun tez o‘suvchi infl atsiya sharoitida o‘zgarmas ijara to‘lovi ostida uzoq muddatga shartnoma tuzish foydali emas. Shuning uchun narxlarning tushish davrida lizing beruvchi uzoq muddatga shartnoma tu zishga harakat qiladi. Ssuda-kapital bozorining konyunkturasi va uning rivojlanish tendensiyasi. Lizing kompaniyalari bank kreditlarini keng masshtabda ishlatadilar. Bank kreditlarining foizi uzoq muddatli kreditlarniki bo‘lib, bu esa lizing shartnomasida foizlarga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Lizing qiymati. Lizing operatsiyalari qiyin jarayon bo‘lib, bu lizing (ijara) to‘lovlarining qiymatini aniqlashdir. Qisqa va o‘rta muddatli ijarada arenda to‘lovlarining summasi ijaraga olinadigan tovarlar bozorining konyunkturasi orqali aniqlanadi. Uzoq muddatli ijara to‘lovlari hisob-kitobida shartnoma obyektining qiymati va lizing shartnomasining davom etish muddati bilan bog‘liq metodik holda asoslangan hisob-kitoblar amalga oshiriladi. Ko‘pgina iqtisodchilar uchun lizing shartlari va hujjatlashtirish ancha qiyin ish hisoblanadi. U maxsus tayyorgarlik va malakani talab etadi. Ijara to‘lovining tartibiga quyidagi asosiy elementlar kiradi. – amortizatsiya; – shartnomani amalga oshirish uchun ijaraga beruvchi tomoni-dan jalb etiladigan resurslar uchun to‘lovlar; – ijaraga beruvchining ko‘rsatadigan xizmatlari uchun olgan daromadini o‘z ichiga olgan lizing marjasi (1–3 %);

– risk bo‘yicha miqdori, ya’ni ijaraga beruvchi o‘ziga olgan tur-li xildagi risklarning miqdori. Lizing bo‘yicha taklif etiladigan xizmatlar. Lizing ijaraga oluvchiga taklif etiladigan turli xil xizmatlari bilan xarakterlanadi. Bu turdagi barcha xizmatlar ikki guruhga bo‘linadi. Texnik xizmatlar. Bunda mijoz ijaraga oladigan obyektni u istagan joyga yetkazib beriladi. Ijaraga olinadigan obyektning montaj va o‘rnatilishi, texnik xizmat ko‘rsatish hamda mijozning joriy remontini o‘z ichiga oladi. Maslahat xizmatlari. Bitimni rasmiylashtirishda soliqqa tortish masalalari bo‘yicha xizmatlar va boshqalar. O‘zbekistonda lizing operatsiyalari O‘zbekiston Respublikasi 2002-yil dekabrdagi „Lizing haqida“gi Qonuni tomonidan boshqarib boriladi. Yuqoridagi qonunga asosan, lizing – bu belgilangan mulkka ega bo‘lib, lizingni qabul qiluvchiga uni qaytib sotib olish huquqini beruvchi shartnomaga asosan jismoniy yoki yuridik shaxsga belgilangan muddatga, belgilangan shartlarga asoslanib, belgilangan to‘lovni amalga oshirishni ko‘zda tutib amalga oshiriladigan investitsion faoliyat hisoblanadi. Lizingni amalga oshiruvchi – bu lizing shartnomasiga asoslanib, lizing uchun maxsus qo‘lga kiritilgan mulkni ijaraga beruvchi xo‘jalik subyekti (lizing kompaniyasi, bank va boshqa) yoki individual tadbirkor bo‘lishi mumkin. Lizingni qabul qiluvchi – bu lizing shartnomasiga asosan mulkni foydalanishga oluvchi xo‘jalik subyekti yoki fuqaro, ya’ni ijarachidir. Lizing mulkini sotuvchi – jihoz va mashinalarni ishlab chiqargan va lizing predmetini sotuvga qo‘ygan xo‘jalik subyekti yoki fuqarodir. Lizingni amalga oshiruvchi lizing shartnomasiga asosan tadbirkorlik maqsadlarida lizingni qabul qiluvchi tomonidan ko‘rsatilgan mulkni belgilangan sotuvchidan o‘z ixtiyoriga olib, unga vaqtincha egalik va foydalanib turishga to‘lov asosida berish mas’uliyatini oladi. Bunda lizingni amalga oshiruvchi lizing predmetini va sotuvchini tanlagani uchun javobgarlikni o‘z bo‘yniga olmaydi. U

sotuvchiga jihozlar moliyaviy ijara uchun ma’lum shaxsga ber ilayotganligi haqida xabar berishi shart. Ijaraga berilgan mulkni bexosdan ishdan chiqarish yoki zavol riski mulkni ijaraga berish vaqtining o‘zidayoq lizingni qabul qiluvchiga o‘tadi (agar lizing shartnomasida boshqa holat ko‘rsatilmagan bo‘lsa). Lizingni qabul qiluvchi, lizingni beruvchi va lizingni sotuvchi o‘rtasida tuzilgan shartnoma asosida bevosita mulk sotuvchiga mulkning sifati, butligi va uni yetkazib berish muddati haqida hamda sotuvchi tomonidan tegishli shartnomani bajarishdagi kamchiliklari uchun talablar qo‘yish huquqiga egadir. Lizingni qabul qiluvchi xaridorlar uchun belgilangan qonun asosida qo‘lga kiritilgan mulkni to‘lab berish majburiyatidan tashqari, qo‘shimcha majburiyat va huquqlar ham bor. Lekin, liz ingni qabul qiluvchi lizingni amalga oshiruvchining roziligisiz sotuvchi bilan sotish, sotib olish shartnomasini bekor qilishi mumkin emas. Sotuvchiga nisbatan lizingni amalga oshiruvchi va qabul qiluvchi tomon kreditorlar sifatida namoyon bo‘lishadi, ya’ni ulardan ixtiyoriy bittasi to‘liq hajmdagi talabni qo‘yish huquqiga egadirlar. Qabul qiluvchi kreditorlardan birortasi talabni ko‘rsatishdan oldin sotuvchi o‘z xohishiga binoan ixtiyoriy bittasining majburiyatini bajarish huquqiga egadir. 4. Lizing shartnomasi va turlari Lizing shartnomasi yozma ravishda tuziladi. Lizing shartnomasida uning shakli, turi va tuzilishi aniqlanadi. Lizing shartnomasi boshqa lizing subyektlari bilan majburiy va birga keladigan shartnomalarni tuzish orqali vujudga keladi. Majburiy shartnomalarga pul mablag‘larini jalb qilish to‘g‘risidagi shartnoma, garov shartnomasi, kafolat shartnomasi, kafi llik shartnomasi va boshqalar kiradi. Lizing shartnomasida quyidagi muhim shartlar bo‘lishi kerak: – lizing predmetining aniq ta’rifi , ya’ni shakli, turi va boshqalar; – beriladigan egalik huquqining hajmi, ya’ni ko‘p yoki kam-lik; – lizing predmetini berish tartibi va joy nomi;

– lizing shartnomasining amal qilish muddati; – lizing predmetining balans hisobi tartibi; – kompleks lizing shartnomasiga asosan lizingni amalga oshi-ruvchi tomonidan taklif qilinadigan qo‘shimcha xizmatlar ro‘yxati; – lizing shartnomasining umumiy summasi va lizingni amalga oshiruvchiga beriladigan mukofot hajmi; – hisob-kitob tartibi (to‘lovlar grafi gi); – lizingni amalga oshiruvchi va qabul qiluvchining majbu-riyatlarini aniqlash, risklarni hisobga olgan holda lizing predmetini qayta sug‘urtalash (agar shartnomada boshqa holatlar ko‘zda tutilmagan bo‘lsa). Lizing shartnomasiga asosan lizingni amalga oshiruvchi: – moliyaviy yoki aralash lizingni amalga oshirganda belgilan-gan sotuvchidan o‘z ixtiyoriga belgilangan mulkni, belgilangan to‘lov uchun yoki oldin qo‘lga kiritilgan mulkni aniq muddatga, belgilangan shartlar asosida lizing predmeti sifatida lizingni qabul qiluvchiga topshirish; – lizing shartnomasi tarkibidan kelib chiqadigan boshqa maj- buriyatlarni bajarish; – lizing shartnomasida majburiy tartibda lizing shartnoma-sini va mulk hisob-kitobini tugatilishiga olib keluvchi, tomonlarning e’tirozisiz qabul qilingan majburiyatlar ko‘rsatilishi kerak. Lizing shartnomasi lizingni amalga oshiruvchi tomonidan liz ing muddatini cho‘zish yoki shartnoma shartlari o‘zgarishini ko‘zda tutishi mumkin. Agar shartnomada lizing predmetiga pul mablag‘larini investitsiya qilinganligi va lizingni qabul qiluvchiga lizing predmetining berilishi haqida ko‘rsatmalar bo‘lsa, uning lizing shartnomasi deb baho beriladi. Lizing predmeti hamma buyumlari, jihozlari va hujjatlari (texnik pasporti va boshqalar) bilan birga beriladi (agar lizing shartnomasida boshqa holat ko‘rsatilmagan bo‘lsa). Lizing predmeti ishdan chiqqan holda sotuvchi kafolat xizmatini bajarishi lozim (agar bu lizing shartnomasida ko‘zda tutilgan bo‘lsa).

Lizing predmetini o‘rtacha va joriy ta’mirlash hamda texnik xizmat ko‘rsatilishi lizingni qabul qiluvchi hisobiga amalga oshiriladi, asosiy (kapital) ta’mirlash esa lizingni amalga oshiruvchi tomonidan bajariladi (agar lizing shartnomasida boshqa holatlar ko‘zda tutilmagan bo‘lsa). Lizingning turli shakllari mavjud. Qo‘llanilish ko‘lami, mintaqasi bo‘yicha lizing: ichki va xalqaro bo‘lishi mumkin. Ichki lizingni amalga oshiruvchi, lizingni qabul qiluvchi va sotuvchi O‘zbekiston Respublikasining rezidentlari hisoblanadilar. Muddati bo‘yicha lizinglar quyidagilarga bo‘linadi: – uzoq muddatli (3 yilgacha) – haqiqiy lizing; – o‘rta muddatli (l,5 yildan 3 yilgacha) – xayring;– qisqa muddatli (l yilgacha) – renting. Turi bo‘yicha lizing quyidagicha bo‘linadi; – moliyaviy; – operativ (tezkor). Moliyaviy lizingda lizingni amalga oshiruvchi qabul qiluvchining ko‘rsatmasiga binoan ko‘rsatilgan mulkni aniq sotuvchidan olib, mulkni unga lizing predmeti sifatida belgilangan to‘lov asosida, belgilangan muddatga va belgilangan shartlar asosida vaqtinchalik egalik qilish va foydalanishga berish tushuniladi. Bunda lizing muddatining davomiyligi lizing predmetining umumiy amortizatsiyasi muddatiga teng yoki undan oshib ketishi mumkin. Lizing shartnomasining amal qilish muddati tugashi bilan liz ing predmeti lizingni qabul qiluvchining ixtiyoriga o‘tadi. Mol iyaviy lizing to‘g‘ri va qaytadigan bo‘ladi. To‘g‘ri lizing li zingni qabul qiluvchi ega bo‘lgan texnik imkoniyatini qayta jihozlashga muhtoj bo‘lganda afzaldir. Lizingni amalga oshiruvchi bu kelishuv bo‘yicha 100 % miqdorda olinadigan mulkni moliyalashtiradi. To‘g‘ri moliyaviy lizing quyidagi chizma bo‘yicha amalga oshiriladi. 7-chizma

1. Lizing kompaniyasi fi rma tomonidan lizingni qabul qiluvchi va sotuvchi uch tomonlama ijara haqidagi shartnomaning tuzilishi. 2. Lizingni qabul qiluvchiga asosiy vositalarini yetkazib be rish. 3. Lizing fi rmasi sotuvchiga asosiy vositalar qiymatini to‘la beradi. 4. Lizingni qabul qiluvchi lizing fi rmasiga ijara to‘lovlarini to‘lab beradi. Lizing kelishuvining mexanizmi quyidagicha: xo‘jalik subyektiga asosiy vosita (belgilangan mulk) zarur. U sotuvchini (ishlab chiqaruvchi zavodni) topadi va lizing fi rmasiga asosiy vositaning qiymati, texnik ko‘rsatkichlari va ishlatish usullari haqida ma’lumot beradi. Lizing kompaniyasi sotuvchiga asosiy vositalarining qiymatini to‘lab beradi va uni lizingning oxirgi muddatida sotib olish huquqi bilan xo‘jalik subyektiga ijaraga berish to‘g‘risida shartnoma tuzadi. Bir vaqtning o‘zida lizing fi rmasi sotuvchi bilan asosiy vositalarni sotib olish to‘g‘risida shartnomani ham tuzadi. Asosiy vositalar xo‘jalik subyektiga bevosita sotuvchi tomonidan kelib tushadi. Lizing qabul qiluvchi lizing shartnomasiga asosan lizing fi rmasiga to‘lovlarni amalga oshiradi. Qaytadigan lizing moliyaviy lizingning bir turi bo‘lib, unda liz ing predmetini sotuvchi bir vaqtning o‘zida lizing qabul qiluvchi sifatida ham namoyon bo‘ladi. Mohiyatan qaytadigan lizing operatsiyalari deganda, lizing qa bul qiluvchining qo‘shimcha moliyaviy resurslarini o‘z asosiy fondl arini garovga qo‘yish yo‘li bilan jalb qilishi tushuniladi. Bu esa kredit operatsiyalarining muqobili sifatida qaralishi mumk in. Qaytadigan lizingning o‘ziga xos jihati shundaki, lizingni amalga oshiruvchi lizingni qabul qiluvchiga mulkni olib shu

vaqtning o‘zida shu mulkni uning o‘ziga lizingga beradi. Shunday qilib, kor xona qaytadigan lizingda moliyaviy mablag‘larga ega bo‘ladi, qaytarish kafolati esa lizingni amalga oshiruvchiga berilgan o‘zining shaxsiy mulki hisoblanadi. Bank amaliyotida qaytariluvchi liz ingning mohiyati shundaki, bank korxonadan asbob- uskunalarni sotib oladi va keyin unga bu asbob-uskunani ijaraga beradi. Shunday qi lib sotuvchi ijaraga oluvchi hisoblanadi. Banklar amaliyotida mijoz kreditni qaytara olmaganda, uning garovga olgan mol-mulkini kreditning qaytishi sifatida qabul qilgandan keyin, uni boshqa mijozga lizingga berish mumkin. Operativ lizingda esa lizingni amalga oshiruvchi mulkni tav akkalchilik qilib sotib oladi va keyin uni lizingni qabul qiluvchiga lizing predmeti sifatida belgilangan to‘lov shaklida, belgilangan muddatga va belgilangan shartlar asosida vaqtinchalik egalik qilish va foydalanishga beradi. Lizing muddati shartnoma asosida belgilanadi. Lizing qabul qiluvchi operativ lizingni quyidagi 2 holatda tanlaydi: – lizing mulki vaqtinchalik kerak bo‘lganda, masalan bir mar-talik ishlarni bajarishga yoki individual loyihani amalga oshirish uchun; – ijaraga berilayotgan mulk tez ma’naviy eskirishga uchragan-da, operativ lizingning muddati tugaganda, yanada mukammalroq, foydaliroq mulk paydo bo‘lishi mumkin bo‘lgan hollarda qo‘llanishi mumkin. Iqtisodiy mohiyatiga ko‘ra, lizing to‘g‘ri investitsiyalar qatoriga kiradi, chunki lizingni qabul qiluvchi lizingni amalga oshiruvchiga material va pul shaklida amalga oshirilgan investitsion xarajatlarni (ushlovlarni) va mukofotlarni to‘lab borishi kerak. Investitsion xarajatlar va mukofotlar summasi lizing shartnomasining umumiy summasini tashkil etadi. Lizing to‘lovlarining hajmi, shakli va davriyligi lizing shartnomasida belgilanadi. Shartnomada lizing to‘lovlarini lizing predmeti ishlatilgan vaqtdan boshlab, 180 kundan oshmaydigan muddatga uzaytirilishi ko‘zda tutiladi.

5. Lizing qiymati va uni hisoblash usullari Lizing shartnomasining muhim punkti lizing to‘lovi tartibini o‘rnatish hisoblanadi. U lizingga beruvchi chiqimining o‘rnini to‘ldirishni ta’minlashi va unga foyda keltirishi kerak. Shuning uchun lizing bo‘yicha to‘lovlar miqdori molk-mulk qiymatiga, ijaraga berilishiga, lizingni foiz stavkasiga, to‘lov miqdori va ularni to‘lash grafi giga bog‘liq bo‘ladi. To‘lovlar butun shartnoma muddati davomida bir xil miqdorda yoki infl atsiya sur’ati hisobiga ko‘payishi mumkin. Agar to‘lovlar bir xil miqdordagi summada to‘lansa, ularni bir martalik miqdori murakkab foizlar formulasi bo‘yicha hisoblanadi. Lizingni amalga oshiruvchiga beriladigan mukofot tarkibiga lizing kelishuvini amalga oshirganlik xizmatlari uchun to‘lov va lizing predmetini qo‘lga kiritishga yoki qo‘shimcha xizmatlarni bajarishga yo‘naltirilgan shaxsiy mablag‘lari uchun foizlar kiradi. Lizing to‘lovlarini hisoblashning 3 xil usuli bor: – fi ksatsiya qilingan to‘lov summasi usuli; – avans usuli; – minimal to‘lovlar usuli. Fiksatsiya qilingan to‘lov summasi usuli. Agar lizing to‘lovlari bir tekis amalga oshirilayotgan bo‘lsa, to‘lovlar summasi murakkab foiz formulasi asosida aniqlanadi: Tt = K × P/[l – l/(l + P)]. Bunda: T – lizing bo‘yicha to‘lovlar summasi, so‘mda; K – lizingga beriladigan asosiy vositalarning qiymati, so‘mda; P – to‘lov vaqtigacha foiz stavkasi, birlik ulushlarida; t – to‘langan to‘lovlar soni, birlikda. Misol. Lizingga beriladigan asosiy vositalarning qiymati 100 ming so‘m. Lizing muddati – 8 yil. Foiz stavkasi (komission to‘lovlarni hisobga olgan holda) – yillik 10 %. Lizing bo‘yicha to‘lovlar bir xil summada yiliga 2 marta amalga oshiriladi.

To‘lovlarni to‘lash soni: t = 8 × 2 = 16. Yarim yilga foiz stavkasi. P = 10/2 = 5 % yoki 0,05. To‘lovlar summasi: T = 100 × 0,05/[l – l/(l + 0,05)] = 9,23 so‘m. 8 yil ichida lizingni qabul qiluvchi lizing fi rmasiga 147,7 ming so‘m to‘laydi (16 × 9,23). Avans usuli. Bunda lizingni qabul qiluvchi lizing shartnomasini tuzayotganda lizingni amalga oshiruvchiga avans to‘laydi. Avans summasi ayirilib tashlangan lizing to‘lovlarining qolgan qismlari (birinchi usulga o‘xshagan) lizing shartnomasining amal qilish muddati davomida hisoblanadi va to‘lab beriladi. Minimal to‘lovlar usuli. Bu usul bo‘yicha lizing uchun to‘lovlar quyidagi formula asosida bajariladi: T = A + K + M + K 1 + S. T – lizing to‘lovlarining umumiy summasi; A – lizing mulki bo‘yicha amortizatsiya chegirmalari; K – lizingni amalga oshirgan tomondan kredit resurslarini ishlatganligi uchun to‘lovlar, so‘mda; M – lizing shartnomasi bo‘yicha lizingni amalga oshiruvchi to- monidan taqdim etilgan mulk uchun komission mukofotlar, so‘mda; K 1 – shartnoma asosida lizingni amalga oshiruvchi tomonidan lizingni qabul qiluvchiga taqdim etiladigan qo‘shimcha xizmatlar qiymati. S – qo‘shilgan qiymat solig‘i (QQS), so‘mda. Misol. Lizingga beriladigan jihozning qiymati 400 ming so‘m. Lizing muddati – 2 yil, amortizatsiya normasi – 15 %, kredit uchun foiz – yillik 20 %. Shartnoma bo‘yicha kelishilgan stavkadagi lizingni amalga oshiruvchining komission mukofotlari – 4 % (jihozlarning yillik qiymati bo‘yicha) lizingni amalga oshiruvchi lizingni qabul qiluvchiga jihozlarni eltib berish, montaj qilish va

xodimlarni o‘qitish bo‘yicha qo‘shimcha 10 ming so‘mlik xizmat ko‘rsatadi. Jihozlarni realizatsiya qilishdan kelgan tushum uchun 20 % QQS stavkasi. Yillik amortizatsiya chegirmalari summalari. A = 15 % × × 400 = 60 ming so‘m. Lizingni amalga oshiruvchi tomonidan kredit resurslaridan foydalanganligi uchun to‘lov quyidagicha hisoblanadi: Lizingning birinchi yili – yil boshida jihozlarning qiymati 400 ming so‘m va yil oxirida 340 ming so‘m (400–60). Kredit resurslarining o‘rtacha yillik qiymati: (400 + 340) : 2 = 370 so‘m. To‘lov: K=20 % + 370 = 74 ming so‘m. Lizingning 2-yili. Kredit resurslarining o‘rtacha yillik qiymati: (340 + (340 – 60)) : 2 = 310 ming so‘m. To‘lov: K = 20 % × 310 = 62 ming so‘m. Komission mukofotlarning yillik summasi: M = 4 % × 400 = 16 ming so‘m. Qo‘shimcha xizmatlar uchun yillik to‘lov. K = 10 : 2 = 5 ming so‘m. QQS: Lizingning birinchi yili, yillik tushum (K + M + K), 74 + 16 + 5 = 95 ming so‘m. Lizingning ikkinchi yili yillik tushum (K + M + K), 62 + 16 + 5 = 83 ming so‘m. QQS = 20 % × 83 = 16,6 ming so‘m. Lizing to‘lovining summasi (yig‘indisi): lizingning birinchi yili: T = 60 + 74 + 16 + 5 + 19 = 174 ming so‘m. Lizingning ikkinchi yili. T = 60 + 62 + 16 + 5 + 16,6 = 159,6 ming so‘m.

Lizing shartnomasi intellektual mulkka egalik qilish huquqini qo‘lga kiritishni (nou-xau, litsenzion huquq, tovar belgisi, markasi huquqi va boshqalar), shef-montaj ishlarini amalga oshirishni, kafolat bergandan keyingi xizmat va ta’mirlash ishlarini va boshqalarni o‘z ichiga olishi mumkin. Lizing shartnomasi qatnashchilari kelishuv asosida li zing predmeti bo‘yicha tezlashtirilgan amortizatsiyani hisoblashni qo‘llashlari mumkin. Bunda amortizatsiyani hisoblash usuli bo‘yicha amortizatsion chegirmalar normasi 3 dan katta bo‘lmagan tezlashtirilgan koeffi tsiyentga ko‘payadi. 6. Lizing shartnomalarining risklari va ularni boshqarishning ahamiyati Lizing operatsiyalari boshqa bank operatsiyalari kabi riskli operatsiya hisoblanadi. Lizing risklari turlari bo‘yicha ularni qu yidagi holatda sinfl ashtirish mumkin. Marketing riski – jami jihozlarga ijarachi topa olmaslik riski. U, asosan, operativ lizingga xos. Sug‘urtalash usuli bu lizing to‘lovida riskli mukofotni olish hisoblanadi. Shartnoma uchun ommabop jihozlar va boshqa texnika turini ishlatish; lizing shartnomasining muddati tugagandan so‘ng obyektning bozor konyunkturasini hisobga olgan holda sotish. Baho riski – foydaning potensial yo‘qotilish riski bo‘lib, u lizing shartnomasi muddatida lizing obyektining bahosi o‘zgarishi bilan bog‘liq. Bu riskning minimal darajasi har bir lizing to‘lovini amalga oshirishda (o‘zgarmaydigan) belgilangan summada o‘rnatish. Lizing to‘lovlarining summasi shartnoma tuzilayotgan paytda bitim obyektining qiymatini bozor qiymatidan kelib chiqqan holda belgilanadi. Nobalans likvidlik riski. Bunda moliyaviy yo‘qotishlar vu judga kelishi mumkin. Bu moliyaviy yo‘qotishlar lizingga beruvchin ing balans passivi bo‘yicha majburiyatlarini qoplay olmasligi natijasida kelib chiqadi. Bu risk ijarasi ssuda kapi tali bozori da jalb etilgan resurslar hisobiga to‘lov muddati yetib kelmagan aktiv operatsiyalarni qayta moliyalashga qobiliyati yetmaganda vujudga keladi.

To‘lay olmaslik riski. Ijaraga oluvchi tomonidan lizing to‘lovlarini to‘lay olmaslik. Bu riskni kamaytirish uchun ijaraga oluvc hining moliyaviy holatini yaxshilab o‘rganish, uchinchi shaxs dan kafolat olish, to‘lay olmaslik tavakkalchiligini sug‘urtalash lozim. Valuta riski. Bu valuta kursi orqali pul mablag‘larining yo‘qotilishi. Siyosiy va huquqiy risklar. Bu risklar o‘zaro bog‘liq bo‘lib, bular xalqaro lizing operatsiyalarida yaqqol ko‘rinadi. Siyosiy risk. Bu moliyaviy yo‘qotish xavfi bo‘lgan mamla kat siyosiy holatining o‘zgarishi, ish tashlash, davlat iqtisodiy siyosatining o‘zgarishi bilan bog‘liq. Huquqiy risk. Bu huquqiy-me’yoriy aktlarning o‘zgarishi bilan bog‘liq bo‘lgan yo‘qotishlar. Lizing shartnomasi bilan bog‘liq bo‘lgan risklarni boshqar ish bank va xo‘jalik subyektlari faoliyatining samaradorligiga olib ke lishi mumkin. Ijara muddati tugagandan so‘ng ijaraga berilgan mol-mulkka egalik qilish to‘g‘risidagi savol bank uchun ham, ijarachi uchun ham muhimdir. Bu yerda bir qancha variantlar bo‘lishi mumkin, ulardan bittasi lizing kelishuvida aniqlab qo‘yiladi: – ijaraga oluvchi asbob-uskunalarni qoldiq qiymat bo‘yicha sotib oladi; – lizing obyekti lizingga beruvchi bankka qaytariladi; – qonunga muvofi q imtiyozli stavka bo‘yicha qisqa muddatga yangi bitim tuziladi. Lizingga oluvchi o‘zining grafi giga muvofi q, ijara to‘lovi majburiyatini, mol-mulkni saqlash va normal ekspluatatsiya qi lishni o‘z zimmasiga oladi. Agar bu shartlar bajarilmasa, bank tezda lizing shartnomasini bekor qiladi. Bu haqda u shartnoma shartlariga rioya etmagani uchun unga zararni o‘rnini to‘ldirishi kerak bo‘lgan ijaraga oluvchiga xabar qiladi. Bundan tashqari, ijaraga oluvchi mol- mulkni qaytarishga yoki uning qoldiq qiymatini to‘lashga majbur. Agar shartnoma ijaraga beruvchi aybi bilan bekor qilingan bo‘lsa, ijaraga oluvchi lizing kelishuvida ko‘rsatilgan miqdorda jarima olish huquqiga ega.

Lizing fi rmasida asosiy fondlar butun kelishuv davomida ba lansda turadi, to‘lovlar esa xo‘jalik subyektining joriy xarajatlariga kiradi, ya’ni ishlab chiqariladigan mahsulot tannarxiga kiritiladi va o‘z navbatida soliqqa tortiladigan daromad miqdorini kamaytiradi. Lizing fi rmasi asosiy fondlarning sifati bo‘yicha javobgar emas. U muddati cho‘zilgan to‘lovlar uchun kafolatli garov va lizing shartnomasi bo‘yicha qandaydir shartlar bajarilmagan taqdirda to‘la qaytarib olishi mumkin bo‘lgan asosiy fondlarga egadir. Mulkni yetkazib beruvchi uchun lizing fi rmalar bilan birga ishlash, lizingni o‘z moliyaviy barqaror lizingi va kreditga layoqatliligini oshiradigan hamda mahsulotni sotish bozorini ko‘paytiradigan vosita sifatida ishlatib turish imkonini beradi. Shunday qilib, lizing uzoq muddatli kreditning alohida shaklidir. Uning ijaraga oluvchi uchun afzalligi qanday? Birinchidan, ijara to‘lovi mahsulot tannarxiga qo‘shiladi va soliq solinadigan foyda summasini kamaytiradi. Ikkinchidan, ijaraga berilgan molmulk bank balansida hisobga olinadi, ijaraga oluvchi korxona bal ansi likvidliligini saqlashga imkon beradi. Uchinchidan, lizing korxonaga asosiy fondlarni olish va ulardan foydalanishni boshlash imkoniyatini tug‘diradi va bunda oborotdan pul jalb qilinmaydi, lizing uchun to‘lov esa ijaraga berilgan asbob-uskunalarda ishlab chiqarilgan mahsulot realizatsiyasidan tushum schoti bo‘yicha hisoblanadi. Bank uchun lizing shu darajada qulayki, unda nafaqat to‘lov ta’minoti kafolatlangan, balki asbob-uskunalarning o‘zi shu davrdagi joriy operatsiyalar bo‘yicha garov sifatida bo‘ladi, qaysiki bank lizing shartnomasi shartlari bajarilmaganda, o‘ziga qaytarib olishi mumkin bo‘ladi. Biroq, hozirda kreditlashning bu turi bizning mamlakatimizda keng rivoj topmagan, bu esa, korxonalarning nobarqaror moliyaviy holati bilan iqtisodiyotni umumiy o‘zgaruvchanligi, investitsiya tovarlari bozorini o‘rganmaslik bilan bog‘liq. Quyidagi tayanch so‘zlarga ta’rif bering Faktoring Lizing Faktor Lizing obyekti Ochiq va yopiq (cheklangan) Lizing subyekti faktoring

Regress huquqi Lizing qiymati Xalqaro lizing

Fоydalanilgan adabiyotlar Asоsiy adabiyotlar: 1. Abdullaeva S h .Z., «Bank ishi». O’quv qo’llanma. –T.: Moliya.2003 2. Abdullaeva Sh.Z., «Pul kredit va banklar» O’zbekistоn Respublikasi Bank-mоliya akademiyasi, «Mоliya» nashriyoti,2000 y. 3. Balabanova I.T., “Banki i b ankоvskоe delо ”, Ucheb posob. Piter, 2003. 4 . Kоlesnikоv V.I., «Bankоvskоe delо» Mоskva, 4- izd. «Finansi i statistika», 2002 g. 5 . Jarkovskaya E.P. «Bankоvskоe delо» Uchebnik.-M.: Omega-L.2004. 6 . Lavrushina О.I., «Den’gi, Kredit, Banki» Mоskva, izd. «Finansi i statistika» 2003g . 7. Lavrushina О.I., «Bankоvskоe delо» Mоskva, izd. «Finansi i statistika» 2003g . 8. Korobkova G.G. «Bankоvskоe delо» Uchebnik. -M.: Economist-2004.

Похожие

Tijorat banklarining faktoring operatsiyalari

Tijorat banklarining lizing operatsiyalari

Tijorat banklarining valuta operatsiyalari

Tijorat banklarining valyuta operatsiyalari

Tijorat banklarining trast va forfeyting operatsiyalari