Tijorat banklarining balansdan tashqari operatsiyalari - Экономика - Рефераты

Tijorat banklarining balansdan tashqari operatsiyalari

Загружено в:

12.03.2024

Скачано:

0

Размер:

114.5 KB

Tijorat banklarining balansdan tashqari operatsiyalari Reja: 1. Tijorat banklardagi turli operatsiyalar klassifikatsiyasi va tarkibi 2. Trast operatsiyasi bo’yicha tashkilotlarning o’zaro majburiyatlari. 3. Trast asosida amalga oshirilayotgan xizmat va operatsiyalarni amalga oshirish tartibi. 4. Respublikada lizing operatsiyalarni rivojlanish yullari. 5. Tijorat banklari tomonidan ko’rsatiladigan qo’shimcha xizmat turlari (Marketing, huquqiy vositachilik va boshqalar).

Tayanch iboralar: Trast, ishonch, vositachilik, saqlash operatsiyasi, olib-sotarlik operatsiyalari, daromad, risk diversifikatsiyasi, komissiya operatsiyalari, mukofot, foiz, ulush. Tijorat banklardagi turli operatsiyalar klassifikatsiyasi va tarkibi Tijorat bankining balansdan tashqari operatsiyalari deganda pul mablag’larining harakati bilan bevosita bog’liq bo’lmagan, ammo kelgusida bank uchun ma’lum bir talab va majburiyatlarni yuzaga keltiradigan operatsiyalar tushuniladi. Mamlakatimizda «Banklar va bank faoliyati to’g’risida»gi qonunga asosan banklar moliyaviy universal sifatida namoyon bo’ladilar. Ushbu qonun va boshqa normativ xujjatlariga asoan banklar o’z daromadlari va risklari differentsiyalash ishlarini olib boradilar. Yana shu bilan birga bosh o’z kapitalini ko’paytirish yo’llarini izlamokdalar. Bulardan asosiysi bankda turli xizmatlarni ko’rsatishdir. Bankning turli xizmatlarini ko’rsatishi uning xajmiga bevosita bogliqdir. Chunki bank qanchalik katta bo’lsa u shuncha ko’p operatsiyani amalga oshirish imkoniga ega bo’ladi. Ammo bank qanchalik ko’p xizmat to’rini amalga oshirsa, unda bu xizmatlarni boshqara olmaslik riski, xarajatlarni samarali nazorat qilish riski hamda bank xizmatlarini qiymatini oshishiga olib keladi. Ammo banklar o’z likvidligini hamda daromadni diverfikatsiya qilishga majbur. Shuning uchun banklar asosiy xizmatdan boshqa xizmatlarni amalga oshiradi. Trast operatsiyalari banklarga quyidagi imtiyozlarni beradi. Operatsiya o’tkazish jarayonida Tijorat banlari uzoq muddatli moliyaviy mablag’larga yo’l ochiladi va ularni birjada Qimmatli qog’ozlarga quyish mumkin. Tijorat operatsiyalari tijorat banklari tomonidan mijozlarning ishonchi asosida olib boriladi va qonun bilan cheklanmaydi.

Tijorat banklari va boshqa banklarning operatsiyalari o’tkazish jarayonida mukofot oladi va o’z foydasi manbasinidiversifikatsiya qiladi hamda o’zini tusatdan moliyaviy xrisklardan ximoya qiladi. Bank trast operatsiyalarida o’zining mablag’lari bilan emas balki, umuman begona kapital bilan ishtirok etadi. Asosiy risk qimmatbaho qogozga quyilma qo’ygan shaxsga to’shadi Bank faqat javobgar hisoblanadi. Ushbu operatsiyalarning barchasi banklarning balansdan tashqari operatsiyalaridir. Chunki bu operatsiyalar bank tsavi balansidan tashqarida hisobi yuritiladi. Ammo ulardan to’shadigan daromad umumiy balans daromadiga kushib hisoblanadi. Ko’pchilik rivojlangan davlatlar tijorat banklari yaqin yillarda komission daromad olishga qaratilgan balansdan tashqari faoliyatni sezilarli darajada kengaytirdilar. Mazkur faoliyat kengayishi an’anaviy kreditlash sohasidagi qisqarishlar bilan bog’liq. 1980 yillardan rivojlangan mamlakatlar bank amaliyotida banklarning balansdan tashqari operatsiyalari keng rivojlandi. Ushbu operatsiyalar bankning balans hisobvaraqlarida aks ettirilmaydi, ammo yuqori foyda keltiradi. Tijorat banklari balansdan tashqari operatsiyalarini amalga oshirishda moliyaviy resurslar foydalanmay o’zining imidjini, nomini sotish yo’li bilan mijozlarga kafolat berishi va ular faoliyatidagi risklarni sug’urtalashni amalga oshiradi. Tijorat banklari balansdan tashqari operatsiyalari kelib chiqishining asosiy sabablari quyidagilar: 1. Banklararo raqobat sharoitida bank daromadlarining qisqarish tendentsiyasi kuzatilganligi. 2. Tijorat banklari kredit portfeli sifatining pasayishi (qishloq xo’jaligi va energetika sohasida); 3. Nazorat organlari tomonidan tijorat banklari kapitali etarliligiga qo’yiladigan talablarning oshirilishi. Balansdan tashqari operatsiyalarni amalga oshirish qanday afzalliklarga ega: * tijorat banklarining qo’shimcha foizsiz daromadlarining keng o’sishini

ta’minlaydi; * riskli aktivlarning bir qismini balansdan tashqariga chiqarish yo’li bilan bank moliyaviy holatining umumiy kartinasini yaxshilaydi; * moliyaviy resurslarni joylashtirmay daromad olishi imkoniga ega bo’ladi. Trast operatsiyasi bo’yicha tashkilotlarning o’zaro majburiyatlari. Tijorat banklarining balansdan tashqari operatsiyalarini 2 yirik guruhga bo’lishimiz mumkin: 1.Shartnomaviy majburiyatlar bo’yicha operatsiyalar; 2. Qo’shimcha ma’lumot (informatsion xisobvaraqlar) beruvchi operatsiyalar.Yuqorida ko’rsatkichlarni bankning boshqa operatsiyalari jumlasiga kiritadi va ularni majburiyat (shartnoma) turiga ko’ra quyidagicha bo’lishi mumkin(1-jadval): Shartnomaviy majburiyat operatsiyalari – mijozning iltimosiga (talabiga) ko’ra ma’lum xizmatni kelajakda bajarilishini bankning o’z zimmasiga olishidir. Ushbu operatsiyada bank va mijoz o ’ rtasidagi shartnomaga muvofiq , belgilangan muddatlarda resurslar ajratish yoki to ’ lovlarning o ’ z muddatida amalga oshirilishi ta ’ minlanadi . Bu holatda mijozdan komission haq olish evaziga bank o ’ ziga majburiyatlarni oladi va mijozni riskdan sug ’ urtalaydi . Shartnomaviy majburiyatlarga nimalar qanday operatsiyalar kiradi?

1. Savdo bitimlari bo’yicha majburiyatlar; 2. Bank kafolatlari. Savdo bitimlari bo’yicha majburiyalar odatda, banklar tomonidan qo’llaniladigan tijorat akkreditivi bilan bog’liq. Bunda akkreditiv ochgan bank uchinchi tomonga to’lovlarning to’lanishini kafolatlaydi. Shuningdek, mazkur operatsiyada trattalar aktseptlanishi orqali ham to’lovlar amalga oshirilishi mumkin. Ushbu operatsiyalarning barchasi banklarning balansdan tashqari operatsiyalari jumlasiga kiradi. Ishonchli mulk (egasi) (trast)- ishonchli trast ta’sischisi, - ishonchli mulkdor (shaxs)- va benefislar (manfaatdor ist’emolchi). Uchinchi shaxs bo’lib - benefislar va mulk egasi (trast ta’sischisi) bo’lishi mumkin. Trast asosida amalga oshirilayotgan xizmat va operatsiyalarni amalga oshirish tartibi. Trast operatsiyalarini boshqarish quyidagi alohida va birga (aktiv) operatsiyalarini o’z ichiga olishi mumkin: Saqlash; Ishonch bildiruvchi shaxs vakolatini bildirish (majlislarda qatnashish); Daromad va investitsiyalarni boshqarish; Aktivlarni sotish va sotib olish; Zaymlarni jalb qilish va qoplash, Qimmatli qog’ozlar birlamchi chiqarish va joylashtirish; Yuridik shaxsni tashkil qilish, qayta tashkil qilish va likvidatsiya qilish; Mulkni foydalanishga berish (sovga, vorisga). Mijozning shaxsiy bank raqamini yuritish, kassa, moliya ho’jaligi, majburiyatlar bo’yicha hisob kitoblarni amalga oshirish; Korxonadagi tasodifiy xolatlar, bashoratlar payitida korxonani vaqtinchalik boshqarish; Umuman: ♦ xususiy shaxslarga xizmat.

♦ Tijorat korxonalariga xizmat. ♦ Notij orat tashkilotlariga xizmat. ♦ Majburiyatlar (uzoq muddatli) ♦ Aktsiya ♦ ko’zgalmas mulk ♦ Chet el aktsiyalari ♦ Sotib olish sharti bilan aktivlar sotish ♦ Venchur kapitali ♦ Optsion ♦ Fyucherslar. Banklarning balansdan tashqari bajaradigan funktsiyalari ikkiga bo’linadi. To’g’ri funktsiyalari - mulk javobgarligini oladi, hisoblash, xujjatlashtirishni bajaradi. Diskresiya - o’zining xoxishiga ko’ra investitsion qarorlarni amalga oshirish mumkin. Daromadlari to’g’ri gonorar va mukofot xizmatlar uchun sum - trast aktivlari summasiga xajmidan kat’iy belgilangan yoki o’zgaruvchan foiz asosida mukofot olish. Trast operatsiyalarini o’zaro karama-karshi zachet asosida olib borish, mijozning hisob varagidan majburiy ravishda pulni undirish mumkin emas. Qimmatbaho metallar bilan operatsiyalar: ♦ qimmatbaho metallar sotib olish va sotish bilan bog’liq operatsiyalar; ♦ qimmatbaho metallarni jamg’armaga jalb qilish operatsiyalari; ♦ qimmatbaho metallar va toshlarni saqlash va transportirovka qilish; ♦ qimmatbaho metallar va qimmatbaho toshlarga kredit berish yoki ularni garavga asosida kredit berish. ♦ eksport operatsiyalari. Overnayt-uik end paytida mablag’larni quyish. Metall miqdori x baho x foiz stavkasi (%-yil) kun 360x100 Qimmatli qog’ozlar bilan bog’liq risklar:

Baho riski, Qimmatli qog’ozlar toshlar va metallarning bahosini o’zgarishi. Likvidligining riski. Muddati va xajmini muvozanatini to’g’ri olib borilmasligini yoki to’g’ri kelmasligini natijasida risk paydo bo’ladi. Huquqiy risk. Bank faoliyatiga bog’liq bo’lgan normativ xujjatlarni qabul qilishi natijasida oladigan zarar. Respublikada lizing operatsiyalarni rivojlanish yullari. O’zbekiston Respublikasida xo’jalik korxonalari sezilarli qismining moliyaviy holatining beqarorligini, investitsion xarajatlarni moliyalashtirish manbalaridan foydalanish imkoniyatlarining jiddiy tarzda cheklanganligini hisobga olib, ularning faoliyatini lizing asosida moliyalashtirishni maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. Moliyaviy lizing - o’z mohiyatiga ko’ra lizing ob’ektining barcha qiymatini to’lashni taqozo etadi. Bunda lizing asosida egalik qilish hamda foydalanish maqsadida ijaraga berilayotgan mulkning muddati to’liq amortizatsiya muddatiga yaqinlashadi. Lizing shartnomasi amal qilayotgan muddat mobaynida lizing beruvchi tashkilot lizing to’lovlari vositasida mulkning barcha qiymatini o’ziga qaytaribgina qolmay, balki bundan foyda ham oladi. “Bundan tashqari banklar faoliyatida lizing operatsiyalari rivojlanmoqda. Banklarda lizing xizmatlarini joriy etilishi mijozlarga yaratilayotgan qulayliklardan biridir”, -deb iqtisodchi olim B. Dilek ham o’z fikrlarini bildirgan. Lizing operatsiyasi yordamida lizing oluvchi sub’ektlar uchun: - eskirayotgan texnika, uskuna va jihozlarni eng zamonaviylari bilan almashtirish imkoniyatlari tug’iladi; - bir vaqtning o’zida ham zamonaviy texnologiya sotib olinadi, ham ishlab chiqarish ko’lami kengayadi; - sotib olinayotgan uskunaning umumiy qiymatini bir paytning o’zida to’lash muammosidan ozod bo’ladi; - zamonaviy texnologiyani ishlatishdan hosil bo’ladigan foydaning kelishi

tezlashadi; - foyda solig’iga tortiladigan soliq bazasini lizing to’lovlari summasi darajasida kamaytiradi. Lizing beruvchi uchun esa: - ko’rsatilayotgan xizmatlar ko’lamini kengaytirish hamda eski mijozlar bilan o’rnatilgan amaliy aloqalarni uzmaslik; - yangi mijozlarni jalb etish; - o’z mablag’laridan samarali foydalanish, shuningdek, qo’shimcha daromad olish; - mijozning to’lovga noqobilligi oqibatida kelib chiqadigan zararlar xavfini kamaytiradi. Agrar islohotlarda, bizning fikrimizcha, qisqa muddatli, ya’ni operativ lizing juda ham qulay bo’lib, ko’p jihatdan o’z afzalliklari bilan ajralib turadi. Uning afzalliklarini biz quyidagilarda ko’rishimiz mumkin: Birinchidan, lizing shartnomasi qisqa muddatga tuzilishi va u muddat tugagach, mulkni (uskunalarni) ijaraga beruvchiga qaytarish imkoniyati qisqa vaqt ichida yo’nalishi tufayli moliyaviy qarorlar bo’yicha hisob-kitoblar aniq bo’ladi va istiqbol natijalariga mos tushadi. Bu natijada operativ lizing juda ham qulaydir. Ikkinchidan, kichik va xususiy tadbirkorlar bozor talabidan kelib chiqib o’z faoliyatini tezkor o’zgarish imkoniyatiga ega. Uchinchidan, kerak bo’lgan uskunani qisqa muddatga sotib olishdan ko’ra uni ijaraga olib ishlatish, ijaraga oluvchining fan va texnika yutuqlaridan o’z vaqtida foydalanish imkonini berishi mumkin. To’rtinchidan, lizing shartnomasi bilan bog’liq bo’lgan risklar nisbatan boshqa risklardan kamroq bo’lishi mumkin. Beshinchidan, rivojlanib borayotgan va o’zgaruvchan iqtisodiyotda kichik va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish va uni moliyalashtirish manbai sifatida xizmat qiladi. Oltinchidan, ma’naviy jihatdan tez eskiruvchan va qadrsizlanuvchi uskunalar bo’yicha qisqa muddatli lizing shartnomalari muddatdan ilgari ma’naviy eskirish

risklari, foydalanuvchi o’rniga, ijaraga beruvchi zimmasiga yuklatish imkoniyatini beradi. Ettinchidan, lizing shartnomasida rad etish imkoniyatini beruvchi muddatli lizing shartnomasi uni rad etish auktsionini to’lashni talab qilgan taqdirda ham, ijaradan voz kechish imkoniyatini beruvchi mazkur shartnoma aslida adolatli bahoga ega bo’ladi. Sakkizinchidan, to’la xizmat ko’rsatish lizing shartnomasi bo’yicha ijaraga oluvchi uskunalar bo’yicha zarur bo’lgan barcha xizmatlardan foydalanish imkoniyatlarini qo’lga kiritish mumkin. To’qqizinchidan, lizing kichik kompaniya va xususiy korxonalar uchun nisbatan arzon pul mablag’lari manbalari bo’lib xizmat qildilar. O’ninchidan, aktsiya yoki obligatsiyalarni muomalaga chiqarish evaziga mablag’ jalb qilishga nisbatan, lizing pats xarajatlar bilan bosqichma-bosqich uzoq muddatli moliyalashtirishni ta’minlaydi. Shu bilan kompaniya qishloq xo’jalik korxonalarini traktor, kombaynlar bilan ta’minlashga o’z hissasini qo’shmoqda. Lekin bu yo’nalishdagi ta’minot tadbirkorlarning asosiy vositalarga bo’lgan talabini to’liq qondira olmaydi. Shunday ekan, lizing operatsiyalarini amalga oshirilgan tashkilotlarni va ularning ish faoliyatini kengaytirish dolzarb vazifalardan biri hisoblanadi. Ularni ijobiy hal etishda tijorat banklarining ham hissalari bo’lishi zarur. Buning uchun ular mulkchilikning nodavlat shakliga asoslangan maxsus lizing firmalari tashkil etish ishlarini rivojlantirishlari maqsadga muvofiqdir. Operativ lizing yordamida tadbirkorlar traktorlar, mashinalar, kombaynlar va boshqa texnikalarni ijaraga beruvchi zavodlardan ularning eskirish muddatidan qisqa bo’lgan muddatga, ya’ni bir ishlab chiqarish jarayoniga yoki 2-5 yil muddatga ijara olishlari mumkin. Shu munosabat bo’yicha tomonlar lizing shartnomasini tuzishlari lozim. Shartnoma muddati tugashi bilan ijara haqi to’lovlari ham to’xtatilib, mashina, traktor va kombaynlar ijaraga bergan korxonalarga qaytarilishi, ayrim hollarda esa avvalgi ijara shartnomasi davom

ettirilishi yoki ijarachilar ijaraga beruvchilar bilan kelishilgan holda texnika vositalarini belgilangan baholarda sotib olishlari mumkin. Tijorat banklari tomonidan ko’rsatiladigan qo’shimcha xizmat turlari (Marketing, huquqiy vositachilik va boshqalar). Uzbekiston Respublikasining amaldagi konunchiligiga asosan fyuchers - kimmatli kogoz (shartnoma) bulib, muayyan kimmatli kogozlar va boshka moliyaviy vositalarni yoki tovarlarni shartnomalarda belgilab kuyilgan narxda belgilangan kelgusi sanada xarid kilish yoki sotishdan iborat majburiyatni suzsiz tasdiklaydi. Fyuchers shartnomasi bo’yicha bazis aktivining emitentning avval muomalaga chikarilgan kimmatli kogozlari va avval muomalaga chikarilgan uchinchi shaxsning kimmatli kogozlari tashkil etishi mumkin. Amaldagi konunchilikka asosan fyuchersning bazis aktivi bulib emitentning uzlik birlamchi muomalaga chikarilgan kimmatli kogozlar tashkil etishiga yul kuyilmaydi. Fyuchers shartnomasining asosiy xususiyati shundaki unda baxoning anikligi va shartnoma bajarilishining majburiyligidir. Fyuchersga asosan bazis aktividagi kimmatli kogozlar darxol kuldan-kulga berilmaydi, balki kat’iy belgilangan muddatda etkazilishi zarur. Fyuchers shartnomasi yordamida fond kimmatliklarini kelajakda olish yoki etkazib berish majburiyati konun asosida rasmiylashtiriladi. Fyuchers shartnomasi kuyidagi majburiy rekvizitlarga ega bulishi lozim: ^ “Fyuchers” deb nomlanishi; ^ Davlat organidan ruyxatdan utganligini tasdiqlovchi xujjat va tartib rakami; ^ “Fyuchers” imzolangan sana; ^ “Fyuchers” ning turi (sotib olish yoki sotish uchun); ^ “Fyuchers emitentining” nomlanishi, yuridik manzili va banki rekvizitlari; ^ Emitentning shartnomadagi bazis aktivni sotib olish yoki sotish tugrisidagi rasmiy majburiyati; ^ Fyuchersning amalga oshirilish sanasi; ^ Bazis aktivning xususiyatlari;

^ Fyuchers emitentining imzosi va muxri. Fyuchers shartnomasidagi shartlar birja auktsionidagi kimmatli kogozlarga talab va taklifni chukur urgangan xolda tuziladi. Fyuchers bitimidagi xisob-kitoblar esa fond birjasidagi xisob-kliring palatasi orkali amalga oshiriladi. Buning uchun xisob-kliring palatasida fyuchers shartnomats ishtirokchilarining (sotuvchi va oluvchi) maxsus xisob rakamlar ochiladi. Fyuchers shartnomasi shartlarini amalga oshirish mexanizmini kurib chikamiz. Shuni ta’kidlash lozimki, fyuchers shartnomasida bazis aktivdagi aktsiyalar kursini pasayishi xisobiga manfaat yuzaga keladi. Odatda fyuchers shartnomasida kimmatli kogozlar ta’minlanmagan xolda sotiladi, ya’ni bu kimmatli kogozlar sotuvchining mulki bulmasligi xam mumkin. Fyuchers shartnomasiga asosan sotuvchi brokerdan ma’lum mikdordagi aktsiyalarni sotib oladi. Lekin sotib olingan paket aktsiyasining fakat 60 foizinigina tulaydi, kolgan 40 fozini esa brokerdan joriy narxda karzga oladi. Investor sotib olingan paket aktsiyani tulik sotadi. Fyuchers shartnomasiga asosan investor brokerga belgilangan muddatda kelishilgan kimmatli kogozlarni etkazib berishi lozim. Ushbu xolatda investor bazis aktivdagi aktsiyaning narxini tushishidan manfaatdor, chunki muddat kelganda u karzga olingan aktsiyalarni arzon narxda oladi va brokerga sharnomada eski yukori narxda etkazib beradi. Natijada investor kushimcha daromad olishi mumkin. Lekin olingan aktsiyalarning narxi oshib ketsa, investor aktsiyalarni yukori narxda xarid etib, uni brokerga shartnomadagi eski narxda etkazib berishga majbur. Natijada investor katta zarar kurishi mumkin. Shuning uchun fyuchers shartnomasini tuzuvchi shaxslar fond bozorini, uning xozirgi va kelajakdagi xolatini xamda narx-navo kanday bulishini chukur o’rganishi va uning bilishi lozim buladi.

Adabiyotlar: 1. Cousin. E. J. Invertment strategy and the monetary a buziness cyeles – NY. Ets: Wiley, 1990. - R. 301. 2. Friedman M. The lag in Effect of monetary policy, journal of Political Economy, Oct. 1961. - R. 237-260. 3. M.Fridmen. Esli bi zagovorili dengi. Per. s angl. -M.: INFRA-M, 2001.- S. 63. 4. Rashidov O.Yu. va boshqalar. Pul, kredit va banklar. Darslik. –T.: Cho’lpon, 2011. -328 bet. 5. Abdullaeva Sh.Z. Bank ishi. Darslik . - T .: Iqtisod - moliya , 2017. 6. Лаврушин О.И., Афанасьева О.Н., Корниенко С.Л. Банковское дело: современная система кредитования. Учебное пособие. – М.: КНОРУС, 2009. – 264 стр. 7. Меркулова И.В., Лукьянова А.Ю. Денgи, кредит, банки. Учебное пособие. – М.: КНОРУС, 2010. – 352 стр. 8. Toymuhamedov I.R. Bank ishi. Toshkent. 2012 yil.

Похожие

Tijorat banklarining valuta operatsiyalari

Tijorat banklarining valyuta operatsiyalari

Tijorat banklarining faktoring operatsiyalari

Tijorat banklarining lizing operatsiyalari

Tijorat banklarining valyuta operatsiyalari 2