Таълимда интерфаол методларидан фойдаланишнинг баъзи усуллари

Таълимда интерфаол методларидан фойдаланишнинг баъзи усуллари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

107.5 KB

Т аълимда интерфаол методларидан фойдаланишнинг баъзи усуллари Таълим олувчиларнинг ҳамкорликда таълим олишлари кўпроқ интерфаол методларни қўллашни талаб этади. Интерфаол таълим шахсни таълим ва тарбия олишида муҳим аҳамиятга эга бўлган таълим олувчи ва таълим берувчи орасидаги ўзаро таъсирга асосланган диалог, суҳбат, мунозара, баҳс, мулоқотларда ифодаланади. Интерфаол таълим методига асосланиш таълим олувчининг махсус билиш фаолиятини ташкиллаштири- лишига олиб келади. Матбуотда интерфаол методлар ҳақида маълумотлар бериб борилмоқда. Биз қуйида шу маълумотлардан баъзи бирларини келтирамиз: баҳс, давра суҳбати, ақлий ҳужум, ишчанлик ва ролли ўйинлар, пинборд, лойиҳалар усули, давра столи, кооп-кооп техникаси, муаммоли вазифалар усули, илон изи, Венн диаграммалари, изланиш усули, гуруҳли тадқиқот, ўқув турнири, Т-схема, зигзаг, синквейн ва ҳоказо. Интерфаол методларнинг мақсади, вазифалари ва фойдаланиш технологиясидан таълим берувчилар хабардор бўлишлари лозим. Лекин таълимда фойдаланишда интерфаол методларни анъанавий методлардан афзаллиги ва самарали эканлиги ҳамда таълимдаги уларнинг ўрни белгилангандан сўнг оммалаштириш мақсадга мувофиқ деб ҳисоблаймиз. Ўқитиш тажрибаларида баъзи интерфаол методлар у ёки бу ном билан анъанавий методикада ҳам қўлланилган. Биз қуйида илғор ривожланган давлатларда риоя қилинаётган ўқувчи ва талабаларнинг ҳамкорликда таълим олиш методига асосланган тажрибалардан баъзи зарурий маълумотларни келтирамиз. 1. Команда (звено) бўлиб таълим олиш. (Кичик гуруҳларда таълим олиш).

Команда бўлиб таълим олишда команда (гуруҳ) н инг мақсадини ҳисобга олган таълим тушунилади. Командадаги ҳар бир аъзо мустақил равишда қилаётган меҳнати эвазига гуруҳ олдидаги қўйилган мақсадига эришади. Ҳар бир гуруҳдаги ўқувчилар бир-бирлари билан алоқадорликда берилган мавзунинг муаммоларини, саволларини ўрганишда биргаликда ҳамкорлик қилишади. Бунда ҳар бир ўқувчи белгиланган билим олгани ва кўникма ҳосил қилгани ҳақида команда аъзоларининг ҳар бирига маълум бўлади. Команда бўлиб таълим олиш қуйидаги 3та принципга риоя қилади . А. Команда балл билан баҳоланадиган вазифа учун битта сертификат, значок, ёрлиқ ва бошқа ҳамкорликдаги таълими учун рағбатлантирувчи мукоф о т олишади. Гуруҳдаги ўқувчилар бир-бирлари билан мусобақалашмайди. Чунки бундаги ўқувчиларнинг билимлари ҳар хил. Билимлар даражаси кўтарилиш, бошқа болаларга етиши учун баъзи ўқувчиларга вақт керак ва бу имконият яратилади. Б . Ҳар бир ўқувчининг индивидуал (шахсий) жавобгарлиги. Ҳар бир ўқувчининг ша х сий гуруҳ олдидаги жавобгарлиги ижобий ёки салбий натижага олиб келиши тушунилади. Бу ўқувчиларнинг вазифани бажаришдаги рағбатлантирувчи омил бўлади. Ўқувчиларнинг бир-бирига ёрдам бериш, муаммоларни бирга тушуниш, материалнинг мазмунини кенг талқин қилиш учун ҳамкорлик натижасида ўқувчилар ўзларини экспертдек ҳис қилишади. В. Мақсадга м уваффақиятли эришиш учун ҳаммага бир хил шароит яратиш . Бунда ҳар бир ўқувчи ўзининг шахсий қобилиятини ҳамда имконияти доирасида команда учун очко олиб келади. Шу билан ўзларининг олдинги шахсий натижаларини яхшилашади. Ҳар бир ўқувчининг шахсий «даража»си мавжуд бўлиб, бу «даража» ўқувчи фаолиятига мос ўзгариб туради. Бунда ҳам кичик гуруҳдаги (командадаги) ўқувчилар ўзаро мусобақалашмайди. Натижа олдинги синовлар, имтиҳонлар, сўровлар якуний таққослаш билан белгиланади. Кучсиз ўқувчи ҳам командага балл олиб

келади. Кучсиз ўқувчининг камчиликлари камситилмайди. Балки кучсиз ўқувчининг меҳнат қилиши учун шароит яратилади, унга ёрдам берилади ва унинг меҳнати рағбатлантирилади. Лекин ёрдам фақат тушунтириш ва масаланинг моҳиятини очишга қаратилади. Ҳеч қачон унинг топшириғини бошқа ўқувчи бажармайди. Командадаги ҳар бир ўқувчи учун бир хил имконият яратилганлигини ҳар бир ўқувчи ҳис қилиши керак. Кучсиз ўқувчи билан ишлаш қийин. Шунинг учун материални ўзлаштириш енгил бўлиши учун унга енгилроқ, махсус топшириқлар берилиши лозим. Ўқув материалининг маъносига тушунишга вақт берилади. Кучсиз ўқувчини ўқув натижасига унинг ҳаракатларини, меҳнатини ҳисобга олиш зарур, чунки кучсиз ўқувчи ўзлаштириш натижасига ҳар доим ҳам эришавермайди. Материалнинг мазмуни, мураккаблик даражаси соддароқ ва камроқ танланади. Гуруҳ лидери кучсиз ўқувчининг ишини бажармайди, фақат бу ўқувчига кўпроқ тушунтириш ишлари олиб борилади. Бунинг учун эса махсус тестлар тайёрлаш керак бўлади. Гуруҳдаги ҳар бир ўқувчига тенг имкониятлар яратилиш лозим . Масалан, кучли ўқувчи учун 10та топшириқ, ўртача учун 8та, кучсиз ўқувчига 6та топшириқ берилса, гуруҳдаги бажарилган топшириқлар учун шу балларнинг ўртачаси қўйилади. Масалан, умумий балл 24 балл. Ҳар бир бажарилган тест учун 8 балл белгиланади. Демак, бу ердаги кучли, ўртача, кучсиз ўқувчининг ҳар бири бажарган тестига 24:3  8, яъни 8 баллдан қўйилади. Мана бу ўқувчилар учун яратилган тенг имконият. Бу ерда ўқувчилар бир-бирларига ёрдам берадилар . Бунда ўқувчи фақат ўзининг тести учун эмас, бошқа ўқувчининг тести учун ҳам ўзида масъулият сезади. Бунда командани рағбатлантириш керак, лозим бўлса ҳар бир ўқувчини рағбатлантириш мақсадга мувофиқдир. Бу жараённи худди волейбол ёки футбол ўйнаётган командалардаги ўйинчилар фаолияти билан таққослаш мумкин. Команда бўлиб таълим олишни ташкиллаштириш вариантлари кўп. Биз шулардан қуйида ги икки вариантни келтирамиз.

А. Индивидуал- гуруҳ ёндашуви 1. Синфдаги ўқувчилар 4 тадан бўлиб гуруҳ (кичик гуруҳ, звено) га бўлинишади. Ўқувчилар билими турлича кучли, ўртача, кучсиз тарзда бўлинишади. 2. Ўқитувчи янги материални баён қилади. Умумсинф дарси бўлади. 3. Ўқитувчи ўқувчиларга бу материални гуруҳларда (звеноларда) мустаҳкамлашни таклиф қилади. Материалдаги ҳамма деталларни тушуниш, фарқлаш, моҳиятига етиш лозим бўлади. Бу психология нуқтаи назаридан ҳар бир ўқувчининг шахсига йўналтирилган муносабатини (умуман барча ўқувчиларга ҳам) асослайди. Шу билан ҳар бир ўқувчининг келажакдаги фаолиятини белгилаш ишлари шаклланади. 4. Ўқувчилар кичик гуруҳларда берилган вазифани қисмларга бўлиб (вазифа дифференциалланган бўлиши лозим) бажаришга киришадилар. Ҳар бир ўқувчи ўзига берилган вазифани (топшириқни), яъни умумий вазифанинг бир қисмини бажаради. Ёки вазифаларни ўқувчилар бошқача тартибда тақсимлашлари мумкин, умумий вазифа ичидан белгиланган бир вазифани бажаришади. Ўқув вазифалари иложи борича тест шаклида берилади. Чунки тестлар педагогик технологияда, ишлаб чиқариш технологиясидаги ўлчов асбоби вазифасини бажаради. Ишлаб чиқаришда маҳсулот технологияси асбоб ёрдамида ўлчанса, ўқитиш технологиясида тестлар ёрдамида ўлчанади. Ўқитиш жараёнини баҳолаш учун ишлатиладиган тестларни диагностик тестлар деб аталади. Таълимда тестларнинг барча турларидан фойдаланилади. 5. Вазифанинг бажарилганлиги ҳақида кичик гуруҳда бир ўқувчи (кучли, ўртача ёки кучсиз) ахборот беради. Вазифанинг бажарилиши ўқувчилар томонидан шарҳланади ва барча гуруҳ томонидан (синф томонидан) назорат қилинади. Вазифани бажаришда олинган баҳо кичик гуруҳ фаолиятига алоқадор бўлади, яъни олинган баллар кичик гуруҳга ёзилади.

6. Вазифа бажарилгандан ва ахборотлар олинганидан сўнг ўқитувчи барча гуруҳларни (синфни) материални тушунганлигини назорат қилиш мақсадида ҳамма учун тест (савол) беради. Бу вазифани ўқувчилар мустақил равишда индивидуал бажарадилар. Индивидуал берилган вазифа (тест) кичик гуруҳдан ташқарида, яъни ўқувчининг вазифани бажарганлиги ҳақидаги маълумот (баҳо) кичик гуруҳга ёзилмайди. Демак, бу вазифани ўқувчи якка мустақил бажариши керак. Бу билан ўқитувчи гуруҳдаги ўқувчиларнинг янги материални қандай ўзлаштирилганлигини аниқлайди. Вазифалар дифференциалланган бўлади. Ўқитувчи бу вазифани бажарганлиги ҳақидаги маълумотни қайд қилиб қўяди. Ўқувчининг олган салбий ёки ижобий баҳоси кичик гуруҳ фаолиятига таъсир қилмайди. Бу вазифадан олинган баҳо ўқувчининг шахсий «планкаси», яъни даражасининг кўтарилишига алоқадор бўлиб, шу йўл билан у кучсизлар гуруҳидан ўртачага ёки ўртачадан кучлига ўтиши мумкин. Ёки аксинча бўлиши мумкин. Бундай ёндашувдаги ҳамкорлик таълими ўқувчиларнинг команда (звенода) ва индивидуал ҳолда икки хил ташкиллаштириш имконияти яратилади. 7 . Ўқувчилар навбатдаги индивидуал вазифа оладилар ва ўзларининг қобилиятларига мос суръат (темп) билан таълим олишни давом эттирадилар. Лекин бу вазифани команда (звено) ичида бажаришади. Демак, бу вазифани бажаришда кичик гуруҳ билан ҳамкорликда бажаришади, яъни ўқувчилар бир-бирларига ёрдам беришади ва мулоқот қилишади. 8. Ҳар бир ўқувчининг фаолияти (ўсиши) махсус журналда қайд қилиб борилади. Кичик гуруҳда ўқувчилар ўзлари ўқувчиларнинг фаолиятларини назорат қилишади. 9. Якуний тест (назорат топшириғи) ҳам индивидуал равишда ўтказилади. Бу назорат кичик гуруҳдан ташқарида бажарилади. Бу ўқувчилар томонидан баҳоланади. Бу вазифа якуний баҳоланганлиги учун махсус (ўқитувчи томонидан дифференциалланган) тайёрланади. 10. Ҳар ҳафтада бир марта ўқитувчи махсус журналда ўтилган мавзулар, вазифалар (ўқув дастури ва режа асосида), ҳар бир команда

бажарган ишларини, синфда ва уйда бажарилган вазифаларни (топшириқларни), эришилган муваффақиятларининг сонини белгилаб беради. Б. Командалараро ўйинлар Бу ерда ҳам А-даги барча 1-8 пунктлар такрорланади. 1. Синфдаги ўқувчилар 4тадан бўлиб гуруҳ (кичик гуруҳ, звено)га бўлинишади. Ўқувчилар билими турлича бўлиб, кучли, ўртача, кучсиз тарзда бўлинишади. 2. Ўқитувчи янги материалларни баён қилади. Умумсинф дарси бўлади. 3. Ўқитувчи бу материални гуруҳларда (звеноларда) мустаҳкамлашни таклиф қилади. Ўқувчи ўқув материалидаги ҳамма деталларни тушуниши, фарқлаши ва унинг моҳиятига етиш лозим бўлади. Бу психология нуқтаи назаридан ҳар бир ўқувчининг шахсига йўналтирилган муносабатни (умуман барча ўқувчиларга ҳам) асослайди. Шу билан ҳар бир ўқувчининг келажакдаги фаолиятини белгилаш ишлари шаклланади. 4. Ўқувчилар кичик гуруҳларда берилган вазифани қисмларга бўлиб (вазифа дифференциалланган бўлиши лозим) бажаришга киришадилар. Ҳар бир ўқувчи ўзига берилган вазифани (топшириқни), яъни умумий вазифани бир қисмини бажаради. Ёки вазифаларни ўқувчилар бошқача тартибда тақсимлашлари мумкин, умумий вазифа ичидан белгиланган бир вазифани бажаришади. 5. Вазифани бажарилганлиги ҳақида кичик гуруҳда бир ўқувчи (кучли, ўртача ёки кучсиз) ахборот беради. Вазифани бажарилиши ўқувчилар томонидан шарҳланади ва барча гуруҳ томонидан (синф томонидан) назорат қилинади. Вазифани бажаришда олинган баҳо кичик гуруҳ фаолиятига алоқадор бўлади, яъни олинган баллар кичик гуруҳга ёзилади. 6. Вазифа бажарилгандан ва ахборотлар олингандан сўнг ўқитувчи барча гуруҳларни (синфни) материалларни тушунганлигини назорат қилиш мақсадида ҳамма учун тест (савол) беради. Бу вазифани ўқувчилар мустақил

равишда индивидуал бажарадилар. Индивидуал берилган вазифа (тест) кичик гуруҳдан ташқарида, яъни ўқувчининг вазифани бажарганлиги ҳақидаги (баҳо) кичик гуруҳга ёзилмайди. Демак, бу вазифани ўқувчи якка мустақил бажариши керак. Бу билан ўқитувчи гуруҳдаги ўқувчиларнинг янги материални қандай ўзлаштирилганлигини аниқлайди. Вазифалар дифференциалланган бўлади. Ўқитувчи бу вазифани бажарганлиги ҳақидаги маълумотни қайд қилиб қўяди. Ўқувчини олган салбий ёки ижобий баҳоси кичик гуруҳ фаолиятига таъсир қилмайди. Бу вазифадан олинган баҳо ўқувчининг шахсий «планкаси» кўтарилишига алоқадор бўлиб, шу йўл билан у кучсизлар гуруҳидан ўртачага ёки ўртачадан кучлига ўтиши мумкин. Ёки аксинча бўлиши мумкин. Бундай ёндашувдаги ҳамкорлик таълими ўқувчиларнинг команда (звено)да ва индивидуал ҳолда икки хил ташкиллаштириш имконияти яратилади. 7. Ўқувчилар навбатдаги индивидуал вазифа оладилар ва ўзларининг қобилиятларига мос суръат (темп) билан таълим олишни давом эттирадилар. Лекин бу вазифани команда (звено) ичида бажаришади. Демак, бу вазифани бажаришда кичик гуруҳ билан ҳамкорликда бажаришади, яъни ўқувчилар бир-бирларига ёрдам беришади ва мулоқот қилишади. 8. Ҳар бир ўқувчининг фаолияти (ўсиши) махсус журналда қайд қилиб борилади. Кичик гуруҳда ўқувчилар ўзлари ўқувчиларнинг фаолиятларини назорат қилишади. 9. Индивидуал тест ўрнига ўқитувчи ҳар ҳафтада команда (звено) лараро мусобақа ташкил этади. 10. Командаларнинг ўзаро мусобақа ўтказиши учун махсус стол ташкил этилади. Ҳар бир звенода 3тадан: кучли, ўртача, кучсиз ўқувчи қатнашади. Мусобақа учун вазифалар алоҳида тайёрланади. Вазифалар дифференциалланган бўлади. Ўқувчиларнинг кучига мос вазифалар берилиб командалар мусобақалашишади. Бу ерда командалардаги кучли ўқувчи билан кучли ўқувчи, ўртача ўқувчи билан ўртача ўқувчи, кучсиз ўқувчи- кучсиз

ўқувчи билан мусобақалашади. Бундай мусобақани барчага тенг имкониятлар яратиш деб аталади. Мусобақа ўқувчиларнинг ўз кучига ишониш, ўзини синаш майдонига айланади. ғолиблар рағбатлантирилади. Ўқувчиларнинг тўплаган баллари команда ҳисобига ёзилади. Мусобақани ўтказиш учун турли шаклдаги материаллар танлаш мумкин: иншо, ёзма ишлар, оғзаки сўров, диалоглар ва ҳоказо. 2 . «Ажурли арра» усули «Ажурли арра» (Арра ёки арра)- французча бир ёқдан иккинчи ёққа ўтган, икки томондан очиқ деган маънони билдиради. Бу усулни Э.Аронсон, АҚШ, 1978йил ишлаган. Ўрганилаётган мавзу юзасидан материаллар пакети тайёрланади. Бу усул материални ижодий ўрганишга асосланган. 1. Ўқувчилар 4-6 дан бўлиб бўлинишади. 2. Ўқув материали мантиқан ёки маъноли блокларга, қисмларга бўлинади. Мисол учун мавзу «Саёҳат» бўлсин. «Саёҳатни» денгизда, самалётда, поездда ёки пиёда ўтказиш мумкин. Шунинг учун бу мавзуни 4та қисмга бўлинади. Мисол учун «Саёҳат»нинг йўл маршрутини белгилаш, билетларга буюртма бериш, меҳмонхонага буюртма бериш ва ҳоказо. 3. Танланган мавзу «саёҳат» бир неча асосий қисмларга (саволларга), яъни кичик мавзуларга бўлинади. Мисол учун денгизда саёҳат, самолётда саёҳат, поездда саёҳат, пиёда саёҳат. Бу кичик мавзулар алоҳида бўлакларга бўлинади, яъни қирқилади. Бу ерда мавзу 4та қисмга қирқилади. 4. 4-6та дан бўлинган гуруҳлар (звенолар)даги ҳар бир ўқувчи шу қирқилган саволлардан фақат бирини олади. Бошқа гуруҳда ҳам шу саволни олган бошқа ўқувчи бор. Яъни ҳар бир кичик гуруҳга саволлар кўпайтирилиб тарқатилади. Битта савол ҳар бир кичик гуруҳга берилган бўлиб, бу саволга эга ўқувчилар (бир хил мавзули) бирга учрашадилар. Бир хил мавзули бу ўқувчилар турли звенолардан бўлиб янги гуруҳ ташкил қилишади. Аниқлик учун қирқилган саволлар ҳар бири бир хил ранг ёки белгига эга бўлиши маъқул. Чунки шу ранг ёки белгига қараб ўқувчилар бир-бирини тез топишади. Мисол учун, самолёт билан саёҳат қилувчилар бир хил ранглик

саволга эга ёки денгизда саёҳат қилувчилар бошқа рангдаги саволга эга. Бир хил саволга эга бўлган ўқувчилар учрашув жойларини танлаб ўша жойда учрашишади. 5. Бир хил саволга эга бўлган ўқувчилар бир-бирини топиб қўлларидаги саволни ўрганиш ва муҳокама қилиш учун учрашишади. Натижада ўқувчиларнинг янги гуруҳи пайдо бўлади, яъни бир хил саволга эга бўлган ўқувчилар гуруҳи пайдо бўлади. Янги учрашув жойида савол муҳокома қилинади. Савол юзасидан бир-бирларига ёрдам берадилар ва шу саволдан экспертга (ўргатувчига) айланадилар. Материал ўрганилгандан сўнг ўқувчилар яна аввалги ўзларининг кичик гуруҳларига, яъни звеноларига қайтадилар. 6.Экспертлар яна ўз гуруҳлари «уйларига» қайтгандан сўнг ўрганганларини (мазкур савол юзасидан)бошқа ўқувчиларга, яъни звенолардагиларга ўргатадилар. Шу билан самолётда саёҳат қилиш саволи тўла ўрганилади. Бу ишни бошқа гуруҳдаги (звено) ўқувчилари ҳам такрорлашади. Бошқача айтганда, ҳар бир ўқувчи шу савол юзасидан ўз гуруҳдагиларни ўргатади. 7. Бошқа ўқувчилар, мисол учун, поездда саёҳат мавзусини ўрганишади. Худди 5-6- пунктдагидек поездда саёҳат мавзусига эга бўлган ўқувчилар янги гуруҳларга бирлашиб экспертга айланишади. Бу савол ўрганилгандан сўнг яна экспертлар ўз гуруҳларига қайтишади ва гуруҳдагиларга поездда саёҳат мавзусини ўргатишади. Энди дастлабки гуруҳ (звено)ни бирламчи гуруҳ десак, бу усулни қисқача қуйидагича изоҳлаш мумкин. 1. Топшириқ бўлиш. Топшириқ ва матнли материаллар бир нечта асосий қисмларга бўлиниб (ёки мавзуларга) қирқилади. 2. Бирламчи гуруҳлар: ҳар бир гуруҳ аъзолари қирқилган мавзуни олади ва экспертга айланади. 3. Эксперт гуруҳлари: қўлида бир мавзуга оид ўқув топшириқлари мавжуд бўлган ўқувчилар мавзуни муҳокама қилиш, бошқаларга ўргатиш

режасини эгаллаш учун эксперт гуруҳларга бирлашадилар. Зарурият бўлса топшириққга оид ахборотлар пакетини ўқитувчи тайёрлайди ва беради. 4. Бирламчи гуруҳлар: ўқувчилар ўзларининг бирламчи гуруҳларга қайтадилар ва эксперт гуруҳларда ўрганганларини ўқитишади. «Ажурли арра» усули билан қисқа вақт ичида катта ҳажмдаги ахборотларни ўзлаштиришга имконият яратилади. Ўқувчи бу усулда икки гуруҳ таркибида иштирок этади. Аввал ўз гуруҳида (уйида, кичик гуруҳда, звенода) сўнг эксперт гуруҳда (янги кичик гуруҳда) иштирок этади. Эксперт гуруҳида берилган саволни ўрганади (топшириқни) ва ўз уйида ўрганганларни ўргатади. Ўқувчи ўз уйига қайтганда, камида битта ўқувчи бўлиши шарт. Чунки эксперт унга ўргатиши керак. Ҳар бир ўқувчининг вазифаси ўргатувчи ўқувчини тинглаши ва унинг ўргатганини ўрганиши, саволлар бериши ва буларни дафтарларига ёзиб бориши зарур. Бу фаолиятни ўқувчилар ўзлари бажаришади. Звено лидери бу жараённи бошқаради. Ўқитувчига қўшимча ҳеч қандай қийинчилик бўлмайди, ўқувчилар эса ўз ўртоқларини ҳалол меҳнат қилишларига тарафдордирлар. Қилинган ишлар юзасидан ҳар бир ўқувчи ва гуруҳ (звено) ҳисобот беради. Бу ҳисобот якуний баҳода эътироф этилади. Ўқитувчи синфда фронтал усулда ўқувчилардан мавзу материалини ихтиёрий ўқувчидан сўрайди. Яъни ўқитувчи топшириқни бажарилганлигига ишонч ҳосил қилиши керак. Ўқувчига бошқа гуруҳдаги ўқувчилар ҳам савол беришлари мумкин. Берилган саволларга ҳам баҳо (балл) берилади. Савол берувчининг баллари унинг гуруҳи ҳисобига ёзилади. Ўқувчиларнинг савол- жавобга ортиқча қизиқиши, яъни балл олиш (ўйинига) айланиб кетмаслигини ўқитувчи назорат қилмоғи керак. Ўқувчи саволга жавоб бераётганида унинг гуруҳидаги бошқа ўқувчи жавобни тўлдириши мумкин, бу жавоб ҳам эътиборга олиниб команда учун балл қўйилади. Шунинг учун ўрганилаётган материал юзасидан ахборотлар пакети тайёрлаши лозим. Материал юзасидан ўқувчилар етарлича билим ола олиш имкониятига эга бўлишлари керак.

«Ажурли арра» ёки «арра» ёки «арра-1» усули деб аталади. «Арра-2» усули ҳам бор бу усул «арра-1» дан бир оз фарқ қилади. 3 . «Арра-2» - усули (Р.Славин варианти, АҚШ). Бу усул «арра-1» усулидаги барча келтирилган пунктлар такрорланади. Бу усул бир оз «арра-1» усулдан фарқланади. Танланган мавзунинг асосий материали берилади ва ўқувчилар бу материл билан танишадилар. 1. Командадагиларнинг барчаси бир мавзуда ишлашади. Яъни звенодаги ўқувчилар бир мавзу устида ишлашади. Мисол учун «Саёҳат» мавзусида. Мавзу материллари билан танишадилар. 2. Мавзу қисмларга бўлинади. 3. Ҳар бир ўқувчининг мавзудан алоҳида вазифаси бўлади. Бунда мавзу қисмларга бўлиниб ҳар бир ўқувчи шу қисмда алоҳида вазифа олади. Бундай вазифага эга бўлган ҳар бир кичик гуруҳда ўқувчи бор. Энди шу савол юзасидан бир хил саволга эга бўлган ўқувчилар бошқа гуруҳдаги ўқувчилар билан бирлашадилар ва экспертга айланадилар. 4. Барча экспертлар учрашиб фикр алмашишади ва ўрганганларини бошқаларга ўргатишади. 5. Цикл охирида барча ўқувчилар индивидуал назоратдан ўтишади. Бу назорат учун махсус саволлар тайёрланади. 6. Ўқувчиларнинг фаолиятлари индивидуал назоратдан олган баҳолари (баллари) қўшилиб, қайси команда ғолиблиги аниқланади, ҳамда ғолиб команда ва ғолиблар рағбатлантирилади. 4. «Бирга ўқиймиз» усули (Д. Джонсон, Р.Джонсон, АҚШ). Танланган мавзу билан ўқувчилар танишадилар ёки шу мавзу юзасидан маъруза тингланади. 1. Синф ўқувчилари 3-4 тадан бўлиб гуруҳларга бўлинишади. 2. Синфга бир умумий мавзу берилади. Умумий мавзу кичик мавзуларга бўлинади. Кичик мавзуларни асосий саволлар деб атаймиз. 3. Ҳар бир гуруҳга бир алоҳида мавзу берилади, яъни ҳар бир гуруҳга биттадан асосий савол берилади.

4. Ҳар бир гуруҳ ўзига ажратилган саволни мукаммал ўрганади. Гуруҳда ўқувчилар бир-бири билан мулоқот қилишади ва материални ўрганишга ҳаракат қилишади. Бу ерда синфдаги барча ўқувчиларга назарий материал аввалдан маълум. Фақат ўрганилган мавзунинг амалий тадбиқлари ёки билимларини чуқурлаштириш лозим бўлади. 5. Топшириқни бажаришдаги ҳар бир ўқувчининг меҳнати, яъни фаолияти ҳисобга олинади ва гуруҳ ҳам рағбатлантирилади. 5. «Ақлий ҳужум» усули. «Ақлий ҳужум» методининг моҳияти жамоа ҳамкорлиги асосида муаммони ечиш жараёнларини вақт бўйича бир қанча босқичларга (ғояларни генерациялаш, уларни танқидий ва конструктив ҳолатда ишлаб чиқиш) ажратишдан иборат. Дарс жараёнида ақлий ҳужумдан мақсадли фойдаланиш ижодий, ностандарт тафаккурлашни ривожлантириш гарови ҳисобланади. «Ақлий ҳужум»ни уюштириш бирмунча самарали бўлиб, ундан таълим мазмунини ўзлаштириш жараёнида хатоларни тўғирлаш, ўз фикрларини эркин ифодалай олиш ва муаммоларнинг ечимини топишда ҳам фойдаланиш мумкин. Дастлаб гуруҳ йиғилади ва уларнинг олдига муаммо қўйилади. Бирор мавзудаги савол ўқувчилар гуруҳига оғзаки (ёзма бўлса ҳам бўлади) жавоб бериш учун ҳавола қилинади. Саволга ким қандай жавоб беради? Берилган саволга жавоблар (энг муҳимлари) доскага ёзиб қўйилади. Доскадаги жавоблар(бир нечта бўлиши мумкин)нинг қайси бири тўғри? Қайси жавобни тўғри деб ҳисобловчи талабалар кичик гуруҳларга ажралишади. Шундан кейин ўқитувчи қайси жавоб тўғри эканлигини айтади ва таҳлил қилади. Лозим бўлса мунозара ҳам қилинади. Бу билан тўғри жавоб топган ўқувчи ёки талаба, шунингдек, жавобни тўғри деб тасдиқлаганлар ўзларини ғолиб ҳис қилишади. «Мағлуб» бўлганлар эса, ўз устида ишлашлари лозим эканликларини ҳис қилишади. Унинг ечими тўғрисида барча иштирокчилар ўз фикрларини билдиришади. Бу босқичда ҳеч кимнинг «ўзга киши ғояларига ҳужум» қилиш ёки баҳолашга ҳаққи йўқ. Демак, «ақлий ҳужум» йўли билан қисқа дақиқаларда ўнлаб ғояларни юзага

чиқиш имкониятлари мавжуд бўлади. Аслини олганда ғоялар сонини қўлга киритиш асосий мақсад эмас, улар муаммо ечимини оқилона ишлаб чиқиш учунгина асос бўладилар. Бу метод шартларидан бири ҳеч қандай ташқи таъсирсиз қатнашувчиларнинг ҳар бири фаол иштирокчи бўлиши керак. Билдирилган ғояларнинг 5 ёки 6тасигина асосий ҳисобланиб, муаммо ечими учун салоҳиятли имкониятлар яратилади. Шундай қилиб, «ақлий ҳужум» қоидаларини қуйидагича белгилаш мумкин: - олға сурилган ғоялар баҳоланмайди ва танқид остига олинмайди; - иш сифатига эмас, сонига қаратилади, ғоялар қанча кўп бўлса, шунча яхши; - исталган ғояни мумкин қадар кенгайтиришга ҳаракат қилинади; - муаммо ечимидан узоқ бўлган ғоялар ҳам қўллаб- қувватланади; - барча ғоялар ёки уларнинг асосий мағзи (фаразлари) қайд этиш йўли билан ёзиб олинади; - «ҳужум»ни ўтқазиш вақти аниқланади ва унга амал қилиниши шарт; - бериладиган саволларга қисқача (асосланмаган) жавоблар бериш кўзда тутилиш керак; Вазифаси. «Ақлий ҳужум» қийин вазиятлардан қутулиш чораларини топишга, муаммони кўра билиш чегарасини кенгайтиришга, фикрлаш бир хиллигини йўқотишга ва кенг доирада тафаккурлашга имкон беради. Энг асосий муаммони ечиш жараёнида курашиш муҳитидан ижодий ҳамкорлик кайфиятига ўтилади ва гуруҳ (синф) янада жипслашади. Объект. Қўлланиш мақсадига кўра бу метод универсал ҳисобланиб, тадқиқотчиларда «янги муаммони ечишга имкон яратади», ўқитиш жараёнида (ўқув материалларини тезкор ўзлаштиришга қаратилади), ривожлантиришда (ўз-ўзини бир мунча самарали бошқариш асосида фаол фикрлашни шакллантиради) асқотади. Қўлланиш усули . «Ақлий ҳужум» иштирокчилари олдига қўйилган муаммо бўйича ҳар қандай мулоҳаза ва таклифларни билдиришлари мумкин. Айтилган фикрлар ёзиб борилади ва уларнинг муаллифлари ўз фикрларини

қайтадан хотирада тиклаш имкониятига эга бўлади. Метод самараси фикрлар хилма хиллиги билан тавсифланади ва ҳужум давомида танқид қилинади, қайтадан ифодаланмайди. Ақлий ҳужум тугагач, муҳимлик жиҳатига кўра энг яхши таклифлар генерацияланади ва муаммони ечиш учун зарурлари танланади. Чет эллардаги педагогик технологияларга асосланган ўқувчи ва талабаларнинг ҳамкорликда таълим олиш усулларидан баъзи намуналар келтирдик. Замонавий таълимда интерфаол усуллардан фойдаланиш мутахассис олимларимиз томонидан ўрганилиб матбуотда чоп этилмоқда. Жумладан, проф.Н.Садехмадовнинг қатор ишларидан бевосита фойдаландик. Келтирилган ушбу усуллардан ўқитувчилар ўз иш фаолиятларида ижодий фойдаланишлари мақсадга мувофиқ бўлар эди. Биз ўқувчи ва талабаларнинг ҳамкорликда таълим олиш жараёнига оид баъзи бир усулларни келтирдик. Бундай методлар методик адабиётларда кўплаб топилади. Ҳамкорликда таълим олиш усулларини жорий қилиш тажрибаси кўрсатадики, бу усулларни бевосита янги шароитда (бизнинг таълим тизимимизга ҳам) тадбиқ қилиб бўлмайди. Бунинг учун ҳамкорликда таълим олишни ташкиллаштириш муаоммоларини ўрганмоқ керак. Аввало биз келтирган усуллар мактаб, лицей ва коллежлар шароитида жорий қилиниши қулайроқ. Олий ўқув ютрларида эса бу усулларни жорий қилиш учун маълум даражада тайёргарлик кўриш лозим бўлади. Бундаги асосий муаммолар «синф- дарс» ва «лекция- семинар» таълим системасининг такомиллашуви, аниқроғи, буларнинг интеграллашуви жараёни содир бўлиши билан боғлиқ. Чунки олий ўқув юртларида ҳозирги мавжуд бўлган машғулотлар ўтказиш (лекция, амалий машғулот, семинар, лаборатория) ҳамкорлик таълимини бевосита тадбиқ қилишга ҳалақит беради. Юқорида келтирилган фикрлардан ҳамкорликда таълим олиш методи ҳа қ идаги хулосаларимизни келтирамиз: -индивидуал ёндашиш ўқувчиларга тенг имконият яратиш принципига риоя қилинади. Ўқувчининг фаоллигига алоҳида эътибор берилади. Гуруҳ таркибига жиддий эътибор берилади. Гуруҳ ичида ҳар бир

ўқувчининг умумий вазифани бажаришдаги роли, мониторинги, фаоллиги, жорий ва оралиқ натижалари, хато ва камчиликлари, мавжуд камчиликларини тўғрилашлари каби ишларни ўқувчиларнинг ўзлари ҳал қилишади. Гуруҳ ичида ўқувчилар орасидаги мулоқотга жиддий эътибор берилади; -ҳамкорликда таълим олишда қуйидаги икки асосий вазифани ҳал қилиш назарда тутилади: 1) ўқувчиларнинг билиш ва таълим мақсадларига ижодий эришишлари (академик вазифа). 2) ижтимоий психология (ўқувчиларнинг умумий вазифани бажаришда мулоқот қила билиш маданиятига) мақсадларига эришиш. Ҳар икки вазифалар ҳам муҳим ҳисобланади. Бундаги индивидуаллаштириш кичик гуруҳдаги жамоа иши билан бирлашиб таълим олдига қўйилган муаммоларни ечишга ёрдам бериши лозим. -«гуруҳ ташкил этилди, сўнг вазифа берилади, шу билан ҳамкорликда таълим олиш амалга оширилади» деган нотўғри фикрга бориш керак эмас. Бу ерда энг муҳими ўқувчиларнинг таълим олиш учун истак билдиришларидир. Агар ўқувчиларнинг таълим олишга иштиёқлари бўлмаса, ҳамкорлик таълимини амалга ошириб бўлмайди. «Туяни сув лабига олиб бора оламан, лекин уни сув ичишига мажбур эта олмайман» деган латифани эсласак, ўқувчини таълим олиш хусусиятларини ўрганиш ғоят муҳим муаммо эканлигини тушунамиз. Шунинг учун ўқувчиларнинг мустақил ишларини, мотивация муаммоларини ечиш ўқув фаолиятини ташкиллаштириш ва унинг методикасини танлашга қараганда муҳимроқдир. Ҳамкорликда таълими олишда мақсадлар ва вазифаларнинг: умумийлиги, таълимнинг ҳар бир ўқувчи шахсига йўналтирилганлиги, ҳар бир ўқувчининг мустақил фаолият кўрсата олиши, вазифаларини бажаришдаги шахсий жавобгарлиги, натижага эришиш учун барча ўқувчиларга тенг имкон яратилиши қарор топади. Келтирилган маълумотлар ва хулосалар асосида ўқитувчилар мактаб, лицей, коллеж ва олий ўқув юртларида ўқувчи ва талабаларнинг ҳамкорликда

таълим олишларини ташкил этишлари мумкин. Ҳамкорликда таълим олиш методидан фойдаланишда ижодий фойдаланиш мақсадга мувофиқ бўлади. Ҳамкорликда таълим олиш методида фойдаланишда таълим тизими ва маҳаллий шароит ҳисобга олинади. Бу ишлар ўқитувчидан маълум даражада методик тайёргарлик ва маҳоратни талаб этади.

Адабиётлар рўйхати : 1.Ё У.Соатов Олий математика ,1 2,3 жилд.Т, Ўқитувчи 1992 й 2. Т.Жўраев ва бошқалар .Олий математика асослари Т, Ўзбекистон,1998 йил 3. П.Е. Данко ва бошқалар . Вь i сшая математика в упражнениях и задачах. М, «Вь i сшая школа» 1979 г 4. Х.Р.Латипов ва бошқалар.Аналитик геометрия ва чизиқли алгаебрадан масалалар ечиш бўйича қўлланма.Т, Фан,1999й 5. А.Б.Бегмат, М.Я. Якубов Иқтисодчилар учун математика.Самарқанд, 2003й 6. Г.Ғаймназаров .С.Қосимов .О.Ғаймназаров “Иқтисодиётда математика” Т-“Фан ва технология”, 2008 йил, 53-57 бетлар, 7. Ч.Э.Мирзаев, Олий математика. Ўқув услубий мажмуа, Гулистон, 2008й 8. Х.Р. Латипов, Ф.У. Носиров, Ш.И. Тожиев «Аналитик геометрия ва чизиқли алгебрадан масалалар ечиш бўйича қўлланма» 1999 й.

Похожие

Табитдан фойдаланишнинг экологик-иктисодий жихатлари

Табиатдан фойдаланишнинг ижтимоий-иктисодий жиҳатлари

Баъзи мамлакатларнинг замонавий пул кредит тизимлар

Бошқарув усуллари

Бошкарув усуллари