Суғурталаш ва суғурта иши - Экономика - Рефераты

Суғурталаш ва суғурта иши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

196 KB

www.arxiv.uz Режа: 1. Суғуртанинг иқтисодий мохияти, унинг зарурлиги, функциялари 2. Мажбурий ва ихтиёрий суғуртани ташкил қилиш тамойиллари 3. Ўзбекистон Республикаси суғурта қонунчилиги 4. Суғурталаш турлари ва уларни такомиллаштириш йўллари

Суғуртанинг иқтисодий мохияти, унинг зарурлиги, функциялари Суғуртада мужассамлашадиган кўп қиррали муносабатлар сўз атама терминлар орқали мазмунан ифода қилинади. Суғурта фаолиятидан унинг ўзига хос атамалари билан бирга бошқа фан ва иқтисодиёт соҳаларидан кирган атамаларга дуч келамиз. «Суғурта» атамасининг луғат мазмуни қандай? Биз саволга жавоб бермасдан олдин биз «Суғурта» атамасининг мазмуни билан танишишимиз керак. Афсуски Ўзбек тилининг изоҳли луғатида «суғурта» сўзи йўқ, лекин «страхование» сўзи бор: «Страхование» – рус деб кўрсатилади луғатда, қатнашчилари томонидан страхование фонди тузиб, табиий офатлар, бахтсиз ходисалар натижасида етган зарарлар ўрнини қоплаш, шунингдек муайян вақтлар юз бериши муносабати билан маблағлар тўлаш системаси №2 том 221 С.Айний «эсталикларида суғурта атамаси ўрнига» Страхование сўзи ишлатилган, Ожеговнинг И.И. машҳур рус терминларининг изоҳли луғатида кўрсатилишича «страхование» деганда бирор буюм нарсани хавфли ёки кўнгилсиз ҳодисадан асраш, маблағ тўплаш содир бўлиш мумкин бўлган зарардан асраш содир бўлганда қоплаш учун пул жамғармаларини шакллантириш тушунилади. Суғурта атамаси ҳақида фақат Ўзбек тилида эмас. Балки бошқа тиллардан ҳам аниқлик йўқ. Шу сабабли Люксенбург шаҳрида 1960 йилда ҳуқуқ когресда суғуртанинг келиб чиқиши қатнашувчиларнинг диққат марказида бўлган эди. Бунда суғурта атамасининг илдизини «бир киши ҳамма учун, ҳамма бир киши учун» тамойилларидан ахтариб, жамоа бўлиб суғурта фонди ташкил қилиш зарарларини қоплашда алоҳида хўжалик учун арзонга тушиши, зарарларни барча суғурталанувчилар ўртасида тақсимланганлиги қайд қилинган эди. Конгрессда деҳқонлар, хунармандлар табиий офатлар натижасида узил-кесил ҳонавайрон бўлмасликлари, ўз хўжаликларини тиклаш учун ўзаро фонд ташкил қилишликлари кўрсатиб ўтилган эди. Унинг ҳисобидан зарарлар арзон ва қулай қопланган. Шундай қилиб конгрессда суғурта сўзини хавф-хатар, дахшат, қўрқув ва бошқа маъноларни билдирса, лекин суғурта кўрсатилган рухий ҳолатларга тушишга мажбур қилган ҳаражатларни қоплаш билан боғланган иқтисодий муносабатларни

www.arxiv.uz ифода қилиш кўзда тутилган. Суғуртанинг ташкилий атамаларига ҳамда иборалар киради. Суғурта фаолиятини ташкил қилиш билан боғланган атамалар суғурта ҳақидаги қонуннинг биринчи бўлимида кўрсатилган. Бу атамаларга қуйидагилар киради.  Суғурталанувчи  Суғуртанинг объекти  Суғурта ҳимояси  Суғурта манфаатдорлиги  Суғурта жавобгарлиги  Қайта суғурта қилиш  Ўзаро суғурта қилиш  Суғурта вакиллари  Суғурта гувоҳномаси  Суғурта қопламасини олувчи. Суғурта ташкилоти суғурталанувчининг розилиги билан асосий шартномани ўзгартирмасдан туриб суғурта шартномалари асосида ўзининг жавобгарлиги, тўлов қобилиятига эга бўлган бошқа суғурта ташкилотларига топшириб, қайта суғурта қилдиришидир. Суғурта воқияси (Суғурта ҳодисаси) юз берганда қайта суғурталанган ташкилот шартномага кўра ўзаработк зиммасига олган мажбуриятлар доирасида жавобгар бўлади. Республикамиз ҳудудида ҳар йили мажбурий ва ихтиёрий суғурта бадаллари ҳисобга улкан суғурта фондлари шаклланади. Бу фондларнинг сарфланиши дастлаб хавф хатарга боғлиқ. Агар суғурта ходисалари рўйбермаса, зарарни қоплашга сарфланадиган маблағлар кам миқдорни ташкил қилади, агар йирик миқъёсларда суғурта ҳодисалари содир бўлса уларнинг етказилган зарарларни қоплаш учун суғурта фондидан маблағ сарифлашга тўғри келади. Демак суғурта фонд маблағларини сарфлаш учун уларни нималар учун фойдаланиш, суғурта ходисаларини кўп ёки камлигига қараб суғурта самарадорлиги ҳақида фикир юритиш учун дастлаб қуйидаги атамаларни мазмуни билан таниш бўлиши керак:

- Суғурта хавф-хатари - Суғурта ходисаси - Суғурта далолатномаси - Табий офатлардан келадиган суғурта зарари - Суғурта рентаси - Суғурта қопламаси - Суғурта хавф-хатари. Риск сўзидан бир қанча мазмун ва маъно касб этади. Буларнинг ҳаммаси хавф-хатар ва унга нисбатан жавобгарликни ифода қилади. Шу муносабат билан уни хавф-хатарнинг хиллари деб тушунтириш мақсадида мувофиқдир. Бу тушунча суғурталанган мулк, суғурта ходисаси, суғурта хавфи ва бошқа тушунчаларни ўзида мужассамлаштиради. - Суғурта ходисаси. Суғурта хавф-хатарида кўзда тутилган фавқулотда тасодифлардан бирортаси содир бўлиши. Бундай ходисаларга мулк суғуртасида табий офатлар, ёнғин фалоқат, портлаш ва бошқалар. Шахсий суғуртада маълум ёшга етиш содир бўладиган бахтсизлик ҳодисалари. Вафот ходисалари киради. Бахтсизлик ходисаси деганда суғурталанганнинг соғлигига ва хаётига зара келтирувчи фавқулотда ҳодисалар кўзда тутилади. Суғурта ходисаси натижасида кўрилган зарар белгиланган миқдорда суғурта фонди ҳисобидан қопланади. - Суғурта далолатномаси (акти). Суғурта ходисасининг содир бўлганлигини ва унинг сабабларини исботлаб берувчи расмий хужжат. Мулк суғуртасида далолатнома асосида зарар миқдори ва унга тўланадиган қоплама миқдори аниқланди. Хужжат қоплама олишда асос бўлади. Шахсий суғурда далолатнома бахтсизлик ходисасини тасдиқлаш, унинг суғурталанувчининг бу ходиса хизмат вазифаларини бажаришда ёки йўлда бўлганида содир бўлганида содир бўлганини аниқлашга корхона хисобидан суғурта қилинганда ёки йўловчилар мажбурий суғуртаси шартнома йўли билан қоплама олишда асос бўлади. Суғуртанинг бошқа хиллари бўйича далолатнома талаб қилинмайди, тиббиёт ташкилотининг маълумотномаси кифоя қилади. - Суғуртада зарар. Суғуртада зарар деганда суғурта боҳосида ишлаб чиққан

www.arxiv.uz ёки бир қисми зарарланган мулк баҳоси тушунилади. Етказилган зарарнинг тўла ёки қисман суғурталанувчига тўланиш суғурта қопламаси деб аталади. Шахсий суғуртада шикастланган шахсга тўланадиган пул маблағлар суғурта миқдори (сўммаси) деб аталади. - Суғурта рентаси. Қўшимча пенсия суғурталаш асосида суғурталанувчига ой ёки йил давомида тўланадиган даромад. Қўшимча суғурта пенсияси агар бадалларни ўз вақтида тўлаб берилган бўлса, пенсия ёшига чиққан ойдан бошлаб тўланади. - Суғурта қопламаси. Суғурта ходисаси содир бўлгани туфайли етказилган зарар миқдорини қоплаш учун ажратилган маблағ. Мамлакатимизда бозор иқтисодиёти шароитида суғурта тадбирларини кенгайтириш, уларнинг тажрибаларидан самарали фойдаланишни тақазо қилади. бу тадбирни амалга оширишининг дастлабки шартларидан бири халқаро суғурта атамаларини ўрганиш ва уларнинг мазмуни билан яқиндан танишишдир. Мамлакатимизда қўлланилаётган халқаро атамаларнинг сони кун сайин ортиб бормоқда. Лекин уларнинг кўплари Ўзбек тилида ўз эквивалентларига эга эмаслар. Шу муносабат билан хорижий атама танлашда биринчи навбатда ҳозирги амалиётда қўлланилаётган ва қўлланиши кутилган атамага изоҳ беришга ҳаракат қилдик. Халқаро суғурта атамалари мазмуни бир йўналишга эга бўлмаганликлари учун уларнинг мазмуни алоҳида савол сифатида ёритишга қулай деб ҳисобладик. Карго суғуртаси. Транспорт воситаларидаги барча ташиладиган юкларни транспорт воситаларсиз суғурта қилиниши. Бундай суғурта ташкилоти фақат суғурталанган юклар учун жавобгар ҳисобланади. Каско суғуртаси. Каско суғуртасида фақат транспорт воситалари суғурта қилинади. Агар транспорт воситаси эгасига қарашли бўлса, уҳолда ҳар 2 суғурта воситаси-карго ва каско хилларидан фойдаланиш мумкин. Пул деб аталувчи суғурта ташкилоти қандай фаолият кўрсатади. Ўз миқёси жиҳатидан улкан объект жиҳатидан хавфли суғурта ҳодисалари биргаликда ҳимоя қилиш учун тузилган ташкилот. Ташкилот суғурта ташкилотларига ягона полюс

бериб, бу ҳужжатда ҳар бир аъзонинг суғурталашдаги ҳиссаси кўрсатилади. Шомаж нима. Ишлаб чиқариш турли ҳодисалар оқибатида масалан ёнғин тўхтаб қолиш мумкин. Бунинг натижасида олиниши кутилган фойда миқдори камайиб кетиши мумкин, шамож кўриладиган зарарларни кўзда тутиб суғурталаш усули. Суғурта франшизаси. Турли сабаблар билан етказилиши мумкин бўлган зарарларни умумий миқдорини суғурта ташкилоти ҳисобидан қопланмайдиган қисми, франшиза қўлланилганда зарар миқдори иккига бўлинади: биринчиси суғурта ташкилоти томонидан қопланадиган қисми, иккинчиси қопланмайдиган қисми. Бу нисбат суғурта дастур амалда кўрсатилади, масалан франшиза миқдори 100 доллар миқдорида қўлланилса, келтирилган зарар 90 доллар бўлса, зарар қопланмайди. Агар 100 доллардан ошса, яъни 200 долларни ташкил қилса, у ҳолда 100 доллар қопланиб, қолган қисмини франшиза ташкил қилади. Ҳозирда мамлакатимизда мол-мулк ихтиёрий суғуртаси бўйича франшиза қўлланилиши бу ҳақдаги дастур амалда кўрсатилган. Суғурта брокери нима . Суғурта ташкилоти ва суғурталанувчининг суғурталаш ва суғурта шартномасини бажаришда ўзаро муносабатларни ўрнатувчи шахс. Брокер суғурта ташкилотининг вакили сифатида суғурталанувчилар билан бевосита иш олиб боради, суғурта шартномаси тузишда, суғурта ҳодисаси натижасида моддий зарар етганда қоплама миқдорини аниқлашда, ҳатто суғурта қопламасини суғурталанувчига топширишда унга ёрдам беради. Суғурта аудитори нима ва унга қандай вазифалар юкланади. Суғурта ҳиссадорлик жамиятлари ва бошқа хусусий давлат ҳиссадорлик уюшмаларини молиявий хўжалик фаолиятлари устида мустақил текширишга вакил қилинган. Махсус ташкилот ёки шахс, аудитор мустақил иш қурувчи фирма сифатида суғурта ташкилотлари фаолиятларини юқори савияда ҳар томонлама текшириб, ўз хулосасини тақдим этади. Айрим суғурта ташкилоти ва ёки суғурталанувчи ҳақида аниқ маълумотлар лозим бўлганда аудиторлик ташкилотига мурожаат қилинади. Аудитор вазифасини бажарган шахс, ўз хулосалари учун жавоб беради. Аудиторлар лавозимини

www.arxiv.uz эгаллаш учун махсус тайёргарлик ва кўп йиллик тажриба қилинади, аудиторлар қисқа муддатлик курсларда ўз савияларини оширадилар. Антерайте. Суғурта соҳасида юқори маълумотли мутахассис суғурта компаниясининг топшириғи билан суғуртага қабул қилади. Таъриф ставкалари ва шартнома шартларини аниқлайди. Уитет Банкасюранс. Тижорат банкасининг суғурта фаолияти. Банканинг суғурта зонасига кириб келиши, унинг вазифаларини бажарилиши. Биндер. Суғурталовчи билан суғурталанувчи ўртасидаги вақтинча тузилган шартнома. Бу келгусида шартнома тузиш учун асос бўлади. Бордеро. Суғурталанган хавф-хатарларнинг ҳужжат асосида расмйлаштириб қайта суғуртани тавсилотининг берилиши. Яшил карта. Автотранспорт эгаларининг фуқаролик жавбгарлиги мажбурий суғуртаси ҳақида ҳалқаро шартномалар тузиш. Лолайд. Лондонда жойлашган халқаро бозори. Лондон Ситида жойлашган (1688 йил). Риторно. Суғурталанувчи томонидан шартнома бекор қилинади. Бадалнинг бир қисмини ушлаб қолиниши. Сюрвйер. Мол-мулкни кузатувчи инспектор ёки агент сюрвйер фикрига биноан шартнома тузиш ҳақида қарор қабул қилинди. Шамож. Олиниши мумкин бўлган фойдани ёки ишлаб чиқаришни тўхтаб қолиши ва суғурта ҳодисасини олинадиган зарарларини суғурта қилиш. Мажбурий ва ихтиёрий суғуртани ташкил қилиш тамойиллари Суғуртани гуруҳлаш (классификацияси) суғуртанинг кўп сонли хилларини ҳудудлар, тармоқлар, тармоқ бўлимларига, уларнинг айрим хусусиятларини эътиборга олиб ажратишдир. Суғурта ташкилотларининг ўз зиммаларига олинган жавобгарликлари бир неча миллиардни ташкил қилади. Бунинг учун ҳар бир суғурталанувчи йирик корхона, ҳиссадорлик жамиятлари, тадбиркорлар билан шартнома тузиш, фалоқат юз берганда уларга ўз вақтида ёрдамга келиш лозим. Бунинг учун суғурта иши, унинг хиллари, қоидаларини гуруҳлантириш қанчалик

муҳим аҳамиятга эга эканлиги бизга равшанлашади. Суғурта фаолияти суғуртанинг ҳар бир хилининг хусусиятларини кўзда тутиб, қуйидаги йўналишларга гуруҳлаштирилади.  Ҳудудлар бўйича: (Мамлакатни ички доираси ва ташқи суғурта муносабатларини эътиборга олиб).  Давлат ва хусусий суғурта ташкилотлари  Тармоқлар бўйича  Хавф-хатар хиллари бўйича  Мажбурий ва ихтиёрий суғурта Мажбурий ва ихтиёрий суғурта ҳозирги давр суғуртасида муҳим муаммолардан ҳисобланади. Бошқа собиқ республикаларда мажбурий суғуртанинг кўп хиллари бекор қилинган бўлса ҳам, бизда нима сабабдан сақланмоқда каби саволлар кўпчиликни қизиқтиради. Бу саволларга жавоб бериш мажбурий суғуртанинг ихтиёрий суғуртадан нима билан фарқ қилишини кўрсатишни талаб қилади. Бунинг учун қуйидаги солиштирма схемадан фойдаланамиз. Мажбурий суғурта Ихтиёрий суғурта Мажбурий суғурталашда барча мажбурий тартибда суғурталанади, ёппасига сидиргасига амалга ошириладиган суғурта Ихтиёрий суғурта танлаб олиш йўли билан суғурталанувчининг хоҳиши билан амалга ошириладиган суғурта, бу суғуртадан ўтиш мажбурий эмас (Суғурта бадаллари мукофотлари) тўланмаганига қарамасдан суғурта давом этади. Суғурта бадал тўлаш билан боғлиқ эмас Суғурта бадал тўлаш билан узвий боғланган. Шартнома тузиб бадал тўланмаса суғурта кучга кирмайди Суғуртанинг муддатсизлиги ва мулкка келиб тўшадиган кейин ўз ўзидан суғурталаниш, Шартномада кўрсатилган муддат билан суғурта даври чегараланади. Агар суғурта бадали

www.arxiv.uz муддатсизлик траспорт ва қишлоқ хўжалик экинлари учун нисбий бўлиб, йўловчи келиб етгандан кейин ёки ҳосил йиғиштириб олингандан кейин суғурта ўз кучини йўқотади тўламаса, суғурта муддати тўхтаб қолади Суғурта таъминотининг нормаллаштириши Суғурта таъминоти мулк баҳоси ва суғурталанувчининг хоҳишига қараб олдиндан белгиланади. Қонун асосида тартибга солинади Суғурта дастурлари асосида тартибга олинади. Ихтиёрий суғурта ҳақидаги қонун шархланмайди. Мажбурий суғурта баъзан ихтиёрий суғурта билан боғланган, мажбурий тартибда суғурталанган иморатлар ихтиёрий тартибда ҳам суғурта қилиш мумкин (маърузада кўрсатилган шартлар мисоллар билан кўрсатилади). Масалан: Йўловчининг суғуртаси. Мажбурий суғурта барча йўловчилар узоқ масофага борадиган бўлсалар мажбурий равишда ёппасига суғурталанадилар. Суғурта бадали билет таркида кўзда тутилади. Масофага ўтгандан кейин суғурталаш тўхтатилади. Янги қурилган уй-жой бинолари қад кўтариб усти тунка ёпилгандан бошлаб мажбурий суғурталанган ҳисобланади. Агар объектига ўт тушиб ёниб кетса зарар суғурта ташкилоти томонидан қопланади. 3. Ўзбекистон Республикаси суғурта қонунчилиги Суғурта ҳуқуқи суғурта ташкилотлари билан суғурталанувчилар, ҳамда кредит ташкилотлари ўртасидаги ҳуқуқий муносабатлари ифодалайди. Бундай муносабатлар мамлакатимиз Конституцияси асосида вужудга келган қатор ҳуқуқий ҳужжатларда ўз ифодасини топади. Бу ҳуқуқий ҳужжатларга қуйидагилар киради:

 Фуқаролик кодекси  Суғурта ҳақидаги Республика қонуни  Давлат суғурта ташкилотлари ҳақидаги низомлар  Хусусий суғурта ташкилотларининг уставлари  Суғурта назорати ҳақидаги ҳукумат қарори. Фуқаролик кодексининг 52-боби 914-981-моддалар суғурта масалаларига белгиланган, бунда суғуртанинг энг муҳим ҳуқуқий масалалари суғурта шартномаларини тузиш, икки томонлама суғурталаш, ҳамкорлик суғуртаси, қайта суғурталаш масалалари тушунтирилиб, бу суғурталарни амалга ошириб, томонларнинг жавобгарлиги ва бошқалар Кодекс доирасида ҳуқуқий жиҳатдан тушунтириб берилади. Суғурта ҳақидаги қонун фуқаролар кодексида баён қилинган масалаларни такрорласа ҳам, лекин қонунда суғуртанинг иқтисодий масалаларини баён қилишда алоҳида аҳамият берилган. Ўзбекистон мустақил давлат сифатида эълон қилинганига қадар республиканинг суғурта ҳақидаги алоҳида қонун йўқ эди. Бу ҳудудида Собиқ Иттифоқ қонунлари амал қилинар эди. Бу қонунларда республика иқтисодиёти ва маиший хусусиятлари етарли эътиборга олинмаган эди. Суғурта ҳақидаги биринчи республика қонуни Ўзбекистон Олий мажлиси томонидан 1993 йил 6 майда қабул қилинди. Қонун 5 боб, 33-моддадан иборат. Қонунлар республика иқтисодиётида суғуртанинг тутган ўрни, бозор иқтисодиётини амалга тадбиқ қилишдаги роли, суғурта бозорини шакллантириш масалалари, суғуртанинг ташкилий ва ҳуқуқий асослари баён қилинади. Фуқаролар ва юридик шахсларнинг суғурта хизматига бўлган талабларни тўлароқ қондирилиши кафолатланади, суғурта муносабатларида унинг барча иштирокчи манфаатларини ҳимоя қилиш масалалари кўрсатилади. Қонуннинг 1-бобида суғурта таърифи берилади, суғурта объектлари, субъектлари, шакллари, таърифлар ва тўловлар, қайта суғурталаш ва биргаликда суғурталаш масалалари баён қилинади. 2-боб асоси суғурта шартномаларини тузиш, шартномада томонларнинг

www.arxiv.uz ҳуқуқлари ва уни расмийлаштириш ва тўхтатиш масалаларига бағишланган. 3-бобда суғурталанувчиларнинг молиявий барқарорлигини таъминлаш масалалари ёритилган. 4-бобда суғурта фаолияти устидан давлат назорати ўрнатиш. 5-боб якунловчи масалаларга бағишланган. Суғурта ҳақидаги қонунда қатор янги тушунчалар, масалан: қайта ва биргаликда суғурталаш, суғурта брокери, суғурта рухсатномаларини олиш ва бошқа масалалари ёритилган. Кўрсатилган суғурта ташкилотлари ҳақида навбатдаги бобларда кўзда тутилган саволларга жавоб берилади. Лекин суғурта ҳуқуқи ҳақида маълумот берар эканмиз, айрим суғурта ташкилотларининг ўз уставлари бўлиб, бунда ҳар бир суғуртанинг энг муҳим йўналишлари, суғурталовчи ва суғурталанувчиларнинг ҳуқуқлари ифода қилинишини кўрсатиб ўтиш керак. 2002 йил 5 апрелда Ўзбекистон Республикасининг янги «Суғурта фаолияти тўгрисида»ги қонуни қабул қилинди. Инсон саломатлигини тиклаш воситалари қаторига киргани учун бозор иқтисодиётига ўтиш суғуртани бошқаришни қайтадан қуришни талаб қилди. Бунга қуйидаги тамойиллар сабаб бўлади: Биринчидан, суғурта ишини номиналлаштириш билан бирга хусусий суғурта ташкилотларини шакллантириш. Иккинчидан, хорижий мамлакатлар суғурта ташкилотлари билан ҳамкорликни кучайтириш ва республикамиз иқтисодиётига инвестицияларни кўплаб жалб қилишга ёрдам бериш. Учинчидан, суғурта ташкилотлари устидан назоратларни кучайтириш ва суғуртанинг янги шаклларини жорий қилиш. Кўрсатилган сабаблар суғуртани бошқариш тизимини қайта қуришни талаб қилди. Бунинг учун республика суғурта ташкилоти мустақил суғурта ташкилотига айлантирилди ва суғурта ҳақида қонун қабул қилинди. Иккинчидан, республика Молия Вазирлигидан суғурта ташкилотлари ажралиб чиқди ва алоҳида давлат ва хусусий акциядорлик ташкилотлари вужудга

келди. Учинчидан, суғурта ташкилотлари билан кредит ташкилотлари алоқаси кучайтирилди. Ҳозирда республикамиздаги суғурта ташкилотлари қандай бошқарилмоқда. Республикадаги суғурта ташкилотлари 3 гуруҳга бўлинади: а) «Ўзагросуғурта» компанияси б) «Кафолат» компанияси в) Экспорт-импорт «Ўзбекинвест» компанияси г) «Мадат» суғурта компанияси Хусусий суғурта компаниялари а) Қўшма суғурта ташкилотлари б) Хусусий суғурта ташкилотлари Республика суғурта назорати ташкилотлари Суғурта назоратини Молия Вазирлиги ҳузуридаги суғурта назорати Давлат инспекцияси амалга оширади. Суғурта ташкилотларининг фаолиятини тартибга солиш давлат томонидан суғурта муносабатлари барча иштирокчиларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини муҳофаза этишни таъминлашга қаратилгандир. Шу муносабат билан суғурта назорати ташкилотларга қуйидагилар юклатилган:  Республикамизда фаолият кўрсатаёётган барча суғурта ташкилотларини рўйхатга олади ва тегишли рухсатномалар беради.  Суғурта ташкилотлари суғурта тўғрисидаги амалдаги қонунлар талабларига риоя қилишларини назорат қилиб бориш.  Ҳисоб-китоб юритиш, ҳисоботлар тузиш, резерв ва заҳира фондлари ҳосил қилишининг бир хилда бўлишини таъминлайди.  Суғурта иш тажрибасини умумлаштиради, қонун бўйича тушунтиришлар беради, бу қонунларни такомиллаштиришга доир таклифлар ишлаб чиқади.  Суғурта фаолиятини яхшилаш. Суғурта назоратининг ташкилий тузилиши Вазирлар Маҳкамаси томонидан белгиланади. Давлат инспекциясининг асосий вазифалардан бири суғурта бўйича

www.arxiv.uz ягона давлат регисторининг юритишидир. Бунинг учун барча суғурта ташкилотлари давлат суғурта инспекциясида рўйхатдан ўтишлари шарт. Рўйхатдан ўтмаган ташкилотлар суғурта фаолияти билан шуғуланиш ҳуқуқига эга эмаслар, руҳсатсиз олинган даромадлар юридик фойдасига олинади. Рўйхатдан ўтган ташкилотларга рухсатнома беради. Рухсатнома олиш учун низом фонди ва кредит муассасасининг маълумотномаси муайян суғурта турининг қоидалари шартномалари, суғурта таърифининг ҳисоб-китоби ва бошқа ҳужжатлар топширилиши керак. Ҳужжатлар олингандан кейин 30 кун ичида берилади. Давлат инспекциясига қуйидаги ҳуқуқлар берилган:  Суғурталанувчилардан суғурта фаолияти тўғрисида белгиланган ҳисобот ва уларнинг молиявий аҳоли ҳақидаги ахборотни шунингдек кредитлар, корхонала муассасалар, ташкилотлар, банклар, фуқаролардан ўзига юкланган функцияларни бажариш учун зарур бўлган ахборотлар олиш.  Суғурталовчилар томонидан суғурта тўғрисидаги қонун ҳужжатларга риоя этилиши назорат этиш мақсадида суғурталанувчилар фаолиятини текшириш, зарурат бўлса унинг учун комиссиялар ва ишчи гуруҳлар ташкил этиш. Давлат инспекциясига Молия вазирлигининг таклифномасига кўра Вазирлар Маҳкамаси томонидан бошлиқ тайинланади ва назоратнинг асосий масалалари Молия Вазирлиги ҳайъати томонидан кўриб чиқилади. Суғурта назорати аппаратидаги ходимлар сони 15 киши, шу ҳисобда бошлиқ, иш юритувчи инспектор, юрист. Суғурта ташкилотларининг назорат қилиш бўлимида 6 киши хизмат қилади. Назорат инспекцияси фаолияти устидан Молия Вазирлиги назорат қилади. Суғурта фаолиятининг молиявий асослари Мамлакатимизда суғурта ташкилотларининг молиявий табиий офатлари, кутилмаган ҳодисалар натижасида етказилган зарарларни қоплаш ва уларни олдини олиш мақсадида шаклланган пул ресурслари фондлари билан боғланган муносабатларни ифода этади. Республикамиз мустақилликка эришгандан кейин марказлашган суғурта

фондни ўрнига марказлашмаган айрим давлат суғурта ташкилотлари ва хусусий суғурта компанияларининг молияси шаклланади. Мустақиллик йилларида суғурта марказлашган тартибда эмас, балки марказлашмаган тартиб бошқарила бошлади. Ҳозирда ҳар бир суғурта ташкилоти ўзининг мустақиллик молиясига эга. Булар орасида давлат суғурта ташкилотлари Ўзагросуғурта, Кафолат, Ўзбекинвест ва Мадад ташкилотларининг мустақил молиялари марказий ўрин тутади. Ҳозирда суғурта ташкилотларининг молиявий ташкил қилувчи пул муомалалари ики йўналишда амалга оширилмоқда:  Суғурта ҳимояси ташкил қилиш билан боғланган пул муносабатлари.  Суғурта фаолияти ташкил қилиш боғланган пул муносабатлари. Ўз навбатида суғурта ҳимоясини шакллантирувчи пул муносабатлари яна икки босқичдан ўтди. Биринчи босқичида суғурта фондидан шакллантирувчи тақсимлаш муносабатлари, иккинчи босқичда ундан фойдаланиш билан боғланган инвестиция муносабатлари амалга оширилади. Суғурта фондлари тариф асосида ҳисобланадиган суғурта тўловлари асосида шаклланади. Суғурта тўловларини қабул қилиш ва унинг сарфланиши бир вақтда содир бўлмасдан, турли вақтларда содир бўлади. Тўпланган суғурта маблағларининг бир қисми суғурта ташкилоти ихтиёрида қолади. Лекин бозор иқтисодиёти даврида суғурта ташкилоти фақат ўз ҳаражатлари қоплаш билан чегараланади, балки фойда олиш ҳам кўзда тутилди. Лекин шуни айтиш керакки, бу ўринда «фойда» атамаси шартли маънода қўлланилади, чунки суғурта ташкилотлари миллий даромад ҳосил қилишда қатнашмайдилар. Шунинг учун суғурта ташкилотлари катта ҳажмда фойда олишга интилмасликлари керак, чунки бунинг натижасида суғурта ташкилоти билан суғурталанувчи ўртасидаги эквивалентлик принципи бузилади. Фойда деганда шундай ижобий натижа кўзда тутиладики, суғурта ҳимоясини амалга ошириш

www.arxiv.uz мақсадида даромадларининг ҳаражатларидан ошган ҳолда мувозанатланиши таъминлайди. Шунга қарамасдан ҳудудда камроқ зарар кўрилса, суғурта ташкилотларининг фойда миқдорибаъзан юқори бўлиши мумкин. Суғурта ташкилотлари фойдасининг асосий манбаи – унинг инвестиция фаолияти ҳисобланади бу фаолияти натижасида суғурта фонди маблағларининг бир қисми тижорат мақсадларини кўзлаб сарфланади. Лекин шунга қарамасдан суғурта фаолиятининг мақсади улкан ижтимоий аҳамиятига эга бўлган кўрсатиладиган хизматлар бўлса, инвестиция фаолиятининг мақсади фойда олишидир. Ҳақиқатдан ҳам бу икки йўналиш ўзаро узвий боғланган. Шундай қилиб суғурталанувчининг молиявий барқарорлигини негизи уларнинг устав капиталини ва суғурта захираларини мавжуд бўлиши, шунингдек қайта суғурта қилиш тизимидан олинган манфаатдорлик ҳисобланади. Суғурта ташкилотлари даромад ва ҳаражатларининг мувозанати уларнинг барқарорлигини ифода қилади. Бу даромад ва ходисалар схемаси 148-бетларда берилган. Суғурталанувчилар зиммаларига олган суғурта мажбуриятлари бажарилишини таъминлаш мақсадида шахсий суғурта бўйича бўлғуси тўловлар. Мулкий ва жавобгарлик суғуртаси бўйича захиралари вужудга келтирадилар. Бу захиралар мусодара қилиниши мулкни эмас. Суғурталанувчиларнинг солиғлар тўлангандан кейин қоладиган ва ўз ихтиёрларига келиб тушудиган даромадлардан ўз фаолиятларини таъминлаш учун зарур бўлган фондлар ташкил қилишлари мумкин. Суғурта ташкилотлари даромадлари суғурта тадбирларидан даромадлар , инвестиция фаолиятларидан ва бошқа тушум хисобидан шаклланиши мумкин. Суғурта тўловлари суғурта ташкилотларининг бирламчи даромадидир. Унинг асосий суғурта маблағларининг доиравий ҳаражатлари амалга оширилади, шу билан бирга у инвестиция фаолиятини маблағ билан таъминлашининг манбаи ҳисобланади. Суғурта ҳаражатларига маблағ бериш билан унинг ихтиёрига даромадларни

келиб тушиш ўртасида анча вақт ўтади. Бу вақт давомида даромад билан ҳаражатни фарқидан, яъни даромадларни ҳаражатлардан ошган қисмидан фойдаланиш. Шахсий суғуртада захира маблағлари 10 ва ундан кўп даврда суғурта ихтиёрида бўлиши мумкин ундан ташқари алоҳида захира ва резерв фондлари шаклланади, Демак улар ўн йиллар давомида ҳаракатсиз ётиши мумкин. Бу имкониятлар суғурта фондидан суғурталовчининг қарзи фондини шакллантиришда, тижорат муомилаларида қатнашишга имконият туғдиради. № Баланс моддаларининг номи Сўммас и Даромадлар 1 . Суғурта фаолиятидан 1 .1. Суғурта операциялари бўйича 1 .1.1 Суғурта шартномалари бўйича суғурта бадаллари 1 .1.2 Қайта суғурталаш шартномалари асосида олинган суғурта бадаллари 1 .1.3 Суғурта резервларини қайтариш (Ҳаёт суғуртаси мол-мулк суғуртаси жавобгарлик суғуртаси бўйича). 1 .2. Бошқа суғурта даромадлари 1 .2.1 Молиявий қуйилмаларидан Облигация акциялари бўйича дивидендлар Қўшма корхонала фаолиятида биргалашиб қатнашишдан. I I . Суғурта фаолиятидан ташқари фаолиятдан 1 ойда Молиявий қуйилмалардан Қимматбаҳо қоғозлар, акциялар ва

www.arxiv.uz облигациялардан олинган дивидендлар Барча даромадлар III . Амортизация Ҳаракатлар Суғурта таъминоти ва қопламаларни тўлаш Суғурта резервларни тўлдириш учун ажратмалар (Ҳаёт мол-мулк суғуртаси жавобгарлик суғуртаси) Огоҳлантириш тадбирларига ажратмалари Суғурта бадаллари қайта суғурталашга узатиш Суғуртани бошқариш Бошқа ҳаражатлар Ҳаражатларнинг жами Суғурталовчининг бу маблағлари халқ хўжалигининг ҳар бир тармоғига кредит тўғридан-тўғри бериш қимматбаҳо қоғозлар сотиб олиш ва бошқа мақсадлар учун фойдаланилиши мумкин. Бундан ташқари суғурта ташкилотлари кадрлар тайёрлаш, маслаҳат бериш ва бошқа хизмат кўрсатишда ҳам даромад ҳосил қилиш мумкин. Суғурта ташкилотларининг ҳаражатлари суғурта фондининг тақсимланиши жараёнида шаклланиши мумкин. Бу ҳаражатлар икки бир-бирига боғланган иқтисодий жараёнга хизмат қилган. 1. Суғурта бўйича зарарларни қоплаш мажбуриятларини суғурталанувчиларга тўлаш. 2. Суғурта ташкилоти фаолиятини маблағ билан таъминлаш. Ҳаражатларни жадвал сифатида қуйидагича кўрсатиш мумкин: 1. суғурта қопламалари ва суғурта таъминотига маблағ ажратиш 2. суғурта резервларига маблағ ажратиш 3. огоҳлантириш тадбирларига маблағ ажратиш 4. маблағлардан би қисмини қайта суғурталашга ўтказиш 5. суғуртани бошқариш 6. бошқа ҳаражатлар Бу ҳаражатларнинг ҳаммаси суғурта муаммоларининг таннархини ташкил

қилади. Таннархни икки гуруҳга бўлиш мумкин: 1. Кенг маънодаги таннарх 2. Тор маънодаги таннарх Юқоридаги санаб ўтилган барча ҳаражатлар кенг маънодаги ҳаражатларга киради. Суғуртани бошқариш ҳаражатлари эса (маъмурий) тор маънодаги таннархга киради. Жаҳон амалиётида суғуртанинг бошқариш ҳаражатлари қуйидаги ҳаражатларга: аквизацион инкасса, тугаллаш ва бошқариш ҳаражатларига бўлинади. Аквизацион ҳаражатларга шартнома тузиш мақсадларида амалга оширилади. Шартнома тузишдан олдин тиббиёт кўригидан ўтиш керак, инкасса ҳаражатлари суғурта тўлаларини тўплаш билан боғланган ходимларга меҳнат ҳақи сифатида берилади. Тугаллаш ҳаражатларига суғурта комиссиялари ва экспортларнинг суғурта ходисаси содир бўлган жойларга боришлари билан боғланган кира ҳақига суд ҳаражатлари, алоқа ҳаражатлари ва бошқалар киради. Бошқариш ҳаражатлари ходимларнинг маъмурий идора ҳаражатларидан ташкил топади. Суғурталанувчининг даромад ва ҳаражатларини таққослаб суғурта тадбирларининг якунлари аниқланади. Бу кўрсаткич суғурта ташкилотининг барча фаолияти ва суғурталашнинг ҳар бири бўйича ҳисобланади. Молиявий якунни икки кўрсаткич билан ифода қилинади: 1. Суғурталовчининг фойдаси (зарари) 2. Бадаллар резервининг кўпайиши. Суғурта тадбирларидан олинадиган фойда суғурта хизматлари кўрсатиш баҳоси билан унинг таннархи ўртасидаги фарқ сифатида ҳисобланади: даромадлик даражаси рентабеллик сифатида йиллик фойда миқдорини йиллик суғурта бадаллари миқдорига муносабати сифатида аниқланади. Йиллик фойда Рентабеллик қ

www.arxiv.uz Суғурта бадалларининг йиллик миқдори Суғурта тадбирларидан олинадиган фойдадан ташқари инвестиция тадбирларидан ҳам фойда олиниши мумкин. Суғурта ташкилотининг суғурта тадбирлари ва инвестиция фаолиятидан олинадиган даромадлари даромад солиғига тортилади. Суғурта ходисаларининг тасодифий содир бўлиши қулай шароитлар ва айрим йилларда ортиқча маблағлардан эхтиёт (заҳира) фонди шакллантириш тақозо қилади. Бу тадбир суғурта ташкилотлари молиявий аҳолини барқарор бўлишини таъминлайди. Резерв-(заҳира)фондларини манбаи нетто ставкасининг ортиб қолган маблағи бўлиб, бу қолдиқ, йилдан йилга кўпайиб ва ноқулай йилда сарфлаш учун тўпланиб борилади. Ноқулай йилларда ҳаражатларнинг даромадларидан ортган қисми ана шу резерв фондлари ҳисобидан қопланади. Суғурта соҳасида зарарнинг 3 хили кузатилган. Биринчи хилга ҳар йили такрорланиб турадиган бир меъёрдаги зарарлар ҳажми киради. Иккинчисига ўртача зарардан кўпроқ содир бўлган зарарлар. Учинчи хилга улкан сифатлар натижасида ҳосил бўлган катта миқёсдаги зарарлар киради. Биринчи ва иккинчи хил зарарларни суғурта ташкилоти ҳисобидаги заҳира фондлари ҳисобидан қопланса, 3-хилидаги зарарлар катта миқдордаги заҳира фондини ташкил қилишни талаб қилади. Катта миқдордаги заҳира фондлари бир неча суғурта ташкилоти иштирокида ташкил қилиниши мумкин. Бундай фондларни ташкил қилишда қайта суғурталаш усулларидан ҳам фойдаланиш тақдим қилинади. Бундан ташқари суғурта заҳираларини шакллантиришда бадаллар резервлардан ҳам фойдаланилади, унинг ҳисобидан асосан инвестиция тадбирлари учун маблағлар шаклланади. Бозор шароити суғурта ходимларининг иш ҳақи ва рағбатлантиришни амалга оширишни янги усулларни тавсия қилди. Илгари суғурта ходимларининг иш ҳақи

марказлаштирилган шаклда амалга оширилса, энди ҳар бир суғурта ташкилоти иш ҳақи тизимини ўз шароитига қараб белгилайди. Иш ҳақи икки йўналишда белгиланади. Биринчиси вақт иш ҳақи. Бу иш ҳақининг асосан суғурта соҳасидаги мутахассисларга нисбатан жорий қилинади ва қуйидаги формула асосида белгиланади. В П қ К хт П – вақтбай иш ҳақи К – шартнома иш ҳақи ставкаси Т – бажарилган иш вақти (ой) Бундан ташқари ўзаработк вазифаларини бажаришда юқори кўрсаткичларга эришган ходимларга иш ҳақига мукофот қўшиб берилиши мумкин, бунда иш ҳақини вақтбай мукофот усули деб аталади. Суғурта ташкилотларида умумий штатда кўрсатилган ходимлар билан бирга штатдан ташқари ходимлар ҳам хизмат қиларди. Уларнинг иш ҳақи формула билан ҳисобланади. С қ Н хо С – ишбай маош Н – белгиланган норматив бахс О – бажарилган иш ҳақи Иш ҳақи фондини ҳисоблашда қуйидагилар ҳисобга олинади: 1. Тариф ставкалари билан ҳисобланган иш ҳақи 2. Мукофотлар 3. Байрам ва дам олиш кунларида ишлагани, хизмат командировка (сафар) ҳаражатлар 4. Отпуска учун тўланган ҳаражатлар

www.arxiv.uz 5. Ўриндошлик йўли билан бажариладиган хизмат ҳақи 6. Ижтимоий суғурта йўли билан бериладиган нафақа Бундан ташқари суғурта ташкилотлари фойда ҳисобидан суғурта ходимларини маиший аҳолини яхшилаш фонди ташкил қилиб, унинг ҳисобидан мукофотлар бериш мумкин. Молиявий прогнозлаш марказлаштирилган тартибда эмас, балки марказлаштирилмаган тартибда амалга оширилади. Ҳар бир давлат ва хусусий суғурта ташкилоти ўз фаолиятини режалаштиради. Режалаштириш қуйидаги босқичларда амалга оширилади: 1. Режалаштирилиш мақсади аниқланади 2. Ҳар бир мақсадни амалга ошириш учун сарфланадиган маблағлар ва ҳосил бўладиган даромадлар 3. Режани бажариш босқичлари 4. Режани текшириш ва баҳолаш хулоса чиқариш. Суғурта ташкилотининг режаси асосан даромад ва ҳаражат баланси шаклида тузилади. Бу молиявий режанинг асоси суғурта тўловларининг тушуми ҳисобланади. Суғурта тўловлари тушумининг режалаштирганда, биринчи навбатда ҳуқуқий ва жисмоний шахслар билан тузилган шартномалар эътиборга олинади. Режалаштириш суғуртанинг ҳар бир хили бўйича амалга оширилади. Режалаштириш уч босқични ўзида мужассамлаштиради: 1. Жорий йилда олиниши кутилган тўловлар тушуми 2. Шартноманинг сони, бир шартномага тўғри келадиган тўлов миқдори. Бу икки кўрсаткични зарб қилиб суғурта тушумининг миқдори аниқланади. Бунда айрим суғурта тўловларининг муддати ва хусусиятлари эътиборга олинади.

3-босқичда. Бу кўрсаткичларни ҳар бир ижрочига етказиш, маълум қилиш керак. Ҳар бир суғурта агенти ўзининг режа кўрсаткичлари эга бўлиши керак. Йиллик план чоракларга бўлиб ҳисобланади. Суғурта ташкилотининг молиявий режаси даромад ва ҳаражат бўлимларига ажратилиб алоҳида жавобларда тузилади. Бунда суғурта ташкилоти даромад ва ҳаражатларни ҳар бир тури кўрсатилади. Масалан: «Ўзагросуғурта» чекланмаган миқдорда суғурта фондини белгилаши мумкин. Захиравий фондлар устав фондининг 25 фоизини ташкил қилади, у компания даромади ҳисобидан ташкил қилинади. Компания ўзаработк фаолиятини амалга ошириш учун бошқа фондларни ҳам ташкил қилиш мумкин. Суғурта компанияси молия хўжалик фаолиятининг асосий умумлаштирувчи кўрсаткичи маблағлар тушумлари ва ишлаб чиқариш ҳаражатларига ажратиладиган маблағлар, заҳиравий фондлар, иш юритиш ҳаражатлари киради. Бу даромаддан солиқ тўлагандан кейин қолган даромаддан компаниянинг фондларини ташкил қилиш ва кўпайтиришга йўналтирилган маблағлар иш ҳақи фонди, ижтимоий ривожлантириш, ишлаб чиқариш ва моддий рағбатлантириш фондлари чегириб ташлангандан кейин соф фойда аниқланади. Бу фойда дивидендлар шаклида акциядорлик орасида эгалик қилаётган акциялари сонига қараб пропорционал тақсимланади. Суғурта компаниялари ўз фаолияти юзасидан бухгалтерия ва статистика ҳисоботини олиб боради. Йиллик ҳисобот акциядорларининг умумий йиғилишида тасдиқланади Мол-мулк суғуртаси. Мулк ва мулкий суғурта тушунчаларининг мазмуни қандай. Мулк тушунчаси кенг ва кўп қиррали тушунча. Мулк объектларига ер, ер ости бойликлари, ўсимлик ва хайвонот дунёси, оқар сувлар, иморатлар ва иншоотлари; асбоб ва ускуналар, моддий ва маданий ёдгорликлар ва бошқалар киради. Республикамизнинг мулкчилик муносабатлари «Ўзбекистон Республикасининг мулкчилик тўғрисидаги қонун» асосида тартибга солинади.

www.arxiv.uz Мулк хусусий ва жисмоний шахслар эгалик қиладиган моддий неъматлар. Мулкнинг мавжудлиги саноат, қишлоқ хўжалигида ишлаб чиқаришни ташкил қилишнинг энг муҳим шартидир. Мулк объектларига турлари хўжалик ташкилотлари уюшмалар, шу хисобдан давлат корхоналаи, жамоалари ва жамоат ташкилотлари, кссп ёритиш. Фуқароларга тегишли мулклар, бундан ташқари аралаш мулклар, қўшма корхонала, ажнабий юридик жисмоний шахслар ва бошқаларнинг мулклари киради. Кўрсатилган субъектларга тегишли мулкларни суғурта ходисаларидан сақлаш ва улар нобуд бўлганлари уларни суғурталаш муҳим аҳамиятга эгадир. Кўрсатилган мулк шаклларини мулк эгалари орқали суғурталаш мулкий суғурта деб аталади. Мулкий суғурта давлат ва хусусий суғурта ташкилотлари ва суғурта тизимида етакчи ўрин эгаллайди. Мулк суғуртасининг ўзига хос хусусиятлари нималардан иборат. Биринчидан, Мулк суғуртаси бўйича давлат хиссадорлик ва хусусий суғурта ташкилотларининг суғурталаш усуллари ва шартлари бир хил эмас, фарқ қилади. Иккинчидан, саноат, қурилиш, транспорт, савдо ва бошқа корхоналанинг суғурталаш қишлоқ хўжалик корхоналаини суғурталаш объектлари ва усулларидан фарқ қилади. Фуқаролар мулкларини суғурталаш юридик шахслар мулкларидан фарқ қилгани каби улар ўз хусусиятиларига эгадирлар. Учинчидан, мулк суғуртасида фуқароларнинг хаёти эмас, балки улар эгалик қилган суғурта қилинади, бу жиҳатдан мулкий суғурта шахсий суғуртадан фарқ қилади. Тўртинчидан, давлат хиссадорлик суғурта ташкилотлари мол-мулкни ҳам мажбурий, ҳам ихтиёрий асосида суғурта қиладилар. Бешинчидан, хусусий суғурта ташкилотларининг суғурта усуллари, объектлари таърифлари қопламалари ҳамма хусусий ташкилотлар учун бир хил эмас, шунингдек давлат суғурта ташкилотларида ўзига хос усуллар, тарифлаб ҳам қўлланилади.

Олтинчидан, Мулкнинг фақат мулк эгаси, балки ижарага олган шахс ҳам суғурта қилиш керак. Еттинчидан, транспорт воситаларининг фуқаролик жавобгарлиги суғурта фақатгина мулк суғуртага эмас, балки шахсий суғурта. Мажбурий суғурта турлари қуйидагилардан иборат: 1. Қишлоқ хўжалик корхоналаи бўйича тижорат банклари томонидан ажратиладиган кредитлар қайтариш учун қишлоқ хўжалик корхоналаининг жавобгарлигини суғурта қилиш. 2. Қишлоқ хўжалик махсулотларини етиштириш ишларини ўтказиш учун аванс тариқасида бериладиган фьючерс контрактлари бўйича маблағлапр қайтарилишини суғурта қилиш. 3. Қишлоқ жойларида ва шаҳарларда яшовчи фуқароларга тегишли мол- мулкни суғурта қилиш. 4. Қишлоқ ва шаҳар жойларида гаровга қўйилган мол-мулкни суғурта қилиш. 5. Қишлоқ жойлардаги транспорт эгаларининг фуқаролик жавобгарлигининг суғурта қилиш. Су ғ урталаш турлари ва уларнинг такомиллаштириш й ў ллари Суғуртанинг бошқа хиллари асосан ихтиёрий равишда амалга оширилади. III -суғурта шартномалари тузиш ва суғурталаш. Корхона ташкилот ва бошқа юридик хўжалик шахсларнинг асосий ва айланма фондларнинг суғурталаш қандай амалга оширилади. Жавоб: Асосий фондлар айланма фондлардан фарқ қиладилар улар корхонанинг моддий асосий сифатида, айланма фондларга ўхшаб бир йил давомида эмас, балки узоқ йил давомида ишлаб чиқаришга хизмат қиладилар. Асосий фондларга бинолар, иншоотлар, машиналар, таранспорт воситалари ва бошқа ускуналар киради. Булар корона ишлаб чиқариш асосий фондларидир. Ноишлаб чиқариш асосий фондларга турар жойлар, маданий-маиший тадбирларга хизмат қилувчи бинолар киради. Айланма фондлар ишлаб чиқариш

www.arxiv.uz фондлари таркибига кирсалар ҳам улар бир ишлаб чиқариш жараёнида истеъмол қилинадилар, уларга хом ашё материаллари, ёнилғи, товарлар ва бошқалар киради. Асосий ва айланма фондлар корхоналанинг ишлаб чиқаришнинг илмий техника ва истэмоси фаолиятлари таянчи хисобланадилар. Шунинг учун бу фондларга етказилган зарарлар корхонанинг умумий фаолиятига таъсир қилиши мумкин. Шу сабабдан бу фондларнинг суғурталаниши алоҳида аҳамиятга эгадир. Асосий фондлар корхонала балансида дастлабки қийматларига асосан ҳисобга олинади. Лекин ишлаб чиқариш жараёнида фондлар ўзларини дастлабки қийматларини йўқотадилар. Асосий фондларнинг дастлабки қийматлари уларнинг қийматининг асоси ҳисобланиб, суғурта давомида уларнинг эскирган қисмига ҳам эътибор берилади. Айланма фондлар учун эскирган қисми деган тушунча йўқ. Шунинг учун айланма фондлари, шунингдек муоамала фондлари тўла баланс ҳисобида ҳисоб-китоб қилинади. Таъриф ставкалари асосий фондларнинг қийматига нисбатан қуйидаги йўналишларда тармоқлаштирилади. Саноат ва бошқа хўжалик тармоқлари. 1. Суғурта ходисалари бўйича. 2. Мол-мулкнинг тўла ёки қисми суғурталаниши. 3. Мол-мулкнинг бир неча суғурта ходисаларидан суғурталаниши. Саноат тармоқлари таъриф жиҳатидан 3 гурухга бўлинади. 1. Нефть ва химия металлургия 2. Тоғ саноати, атом энергияси: 3. Машинасозлик қурилиш, озиқ овқат бўйича 0,2% дан 0,15%га тармоқланди. Ёнғинга қарши суғурталанганда 1% қўшилади. Агар мол-мулкнинг ҳаммаси суғурталанмасдан бир қисми суғурталанса асосий таъриф ставкасида 1% қўшилади. Транспорт воситалари бўйича 2%. Ҳар бир қўшимча суғурта ходисаси учун 0,5%. Бу ставкалар асосий айланма фондларнинг қийматига нисбатан қўлланиб суғурта тўловларнинг миқдори белгиланади. Суғурта шартномалари бир йилга ва бир неча йилга тузилиши мумкин.

Суғурта шартномаси суғурта тўловининг бир қисми ёки ҳаммасини тўлангандан кейин расмийлаштирилади. Агар шартномада кўрсатилган биринчи муддатга умумий суғурта тўловининг ярмидан ками ўтказилган бўлса суғурта шартномаси кучга кирмайди. Шартномада франшиза миқдори кам кўрсатилади. Суғурта шартномасининг амал қилиши суғурта тўловининг тўланган миқдорига боғлиқ. Агар суғурта тўловининг 50-60% тўланса 6 ой муддатга амал қилади. Суғуртанинг бу тури бўйича давлат, қўшма кичик корхонала, тижорат компаниялари, хиссадорлик жамиятлари, кооператив ва жамоа ташкилотларининг мол-мулкига ихтиёрий равишда суғурта қилинадилар. Суғурталашда қуйидаги баҳолар қўлланилади: 1. Бинолар, иншоотлар, узатувчи мосламалар, машиналар, ускуналар тўла баланс миқдорида; 2. Товар-моддий материаллар сотиб олинган ҳақиқий баҳодаги нарҳи хисобида; 3. Қишлоқ хўжалик маҳсулотлари ўз ҳақиқий таннархи хисобидан 4. Тугалланмаган капитал қўйилмлар хақиқий сарфланган ҳаражатлар миқдорида 5. Виставка экспонатлари, коллекциялар, муаллифларнинг ижоди маҳсулотлари-ҳужжатларда тегишли кўрсатилган баҳоларда, юқорида санаб ўтилган мол-мулклар қандай суғурта ҳодисаларидан суғурталанадилар: 7,1-умумий кенг тарқалган фавқулодда табиий ходисалардан тошқини, кучли шамол, ер қимирлаш, чақмоқ уриш, ўпирилиш ҳароратини кўтарилиши, бўрон ва бошқалар. 7,2-ёнғин хавфидан 7,3-иситиш тизими, водопровод ва канализация тармоқларининг бузилиши. 7,4-радиоактив таъсири 7,5-ўғирлик шу хисобдан транспорт воситаларини олиб қочиш 7,6-3 чи шахс томонидан қасдан етказилган зарарлар.

www.arxiv.uz Бундан ташқари балиқ овлаш кемалари ҳам денгиз ходисалари натижасида шикастланишдан суғурта қилинадилар. Суғурта ходисаси содир бўлгандан кейин суғурталанган корхона бу хақда 3 кун муддатда суғурта ташкилотига маълум қилиши керак. Махсус комиссия тузилиб кўрилган зарарлар миқдорини аниқлашга киришади ва далолатнома тузади. Далолатнома тузилганда зарар қийматини шартномадаги суғурта сўммасидан ортиб кетмаслигига эътибор берилади, мол-мулкнинг бир қисмини сақлаб қолиш билан боғланган ҳаражатлар зарар миқдорини умумий сўммасига қўшилади. Кўрилаган зарарларнинг ҳисоб-китоб 10 кун давомида аниқланади. Суғуртанинг қопламалари акт тузилгандан башлаб 20 кун ичида корхонага тўланади. Қоплама тўлашда суғурта тўлашда суғурта ташкилоти кечиккан ҳар бир кун 0,05% пеня тўлайди. Агарда зарарланган мол-мулкнинг умумий қоплама миқдори 10 кун ичида ҳисоб-китоб қилинмаса, у ҳолда дастлабки ҳисоб-китобларга нисбатан вақтинча 60% қоплама тўланади. Агарда фавқулотда ва ўт ўчириш ташкилотларини вазифаларини бажармаганлик натижасида амалга оширилган бўлса, у ҳолда суғурта қоплама 30% камайтирилади. Суғуртанинг ташкилотлари суғурталанувчиларга қоидаларини тушунтиришлари, мол-мулкнинг қандай сақланаётгани хақида мутассил бошқа ташкилотлар билан бирга кузатиб текшириб боришлари, мол-мулкка зарар етганда ўз вақтида суғурта тўловларини жабрланган корхона ихтиёрига ўтказиши керак. Суғурта қопламаларини ҳисоблаганда корхоналанинг ўзига хос хусусиятларига боғлиқ зарарларни миқдори бир хил бўлмаслиги мумкин. Шу муносабат билан зарар миқдорини аниқлаганда зарарланмасдан сақланиб қолган мол-мулкни миқдорини ҳисоблаб, бу сўммага зарарларнинг умумий миқдори камайтирилиши керак. Тадбиркорлик қонун хужжатларига мувофиқ даромад фойда олишга қаратилган юридик ва жисмоний шахслар томонидан махсулот ишлаб чиқариш ишларини бажариш, хизмат кўрсатишлари билан таваккал ва ўз мулкини жавобгарлиги остида амалга ошириладиган ташаббускорлик фаолияти.

Тадбиркорлик юридик ва жисмоний шахс иштирокида биргаликда амалга оширилиши мумкин, лекин шуни айтиш керакки, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик суратлари республикамиз талабига етарли жавоб бермаётир. Бу соҳаларга фақат 400 минг ёки иш билан банд бўлганларини 5% хизмат қилмоқда ишсизлик муаммосини ҳал қилишда тадбиркорликнинг аҳамияти катта, лекин шунга қарамасдан тадбирорликни сони кўпайтмасидан, кичик ва ўрта бизнес етарли тараққий қилмаётир. Тадбиркорликни етарли ривожланмаётганига сабаб, уларга суғурта соҳасида имтиёзлар берилмасдан, балки суғурталашни янги хилларини жорий қилиш ҳамда илмий тадқиқотлар олиб борилмаётир. Ҳозирда тадбиркорлар фақат табиий офатларга қарши суғурталанмоқдалар бу ишда «Мадад» суғурта агентлиги кўзга кўринарли ишлар олиб борилаётган бўлса ҳам, бу тадбирлар Бизнес фонд орқали тақдим қилинаётган лойихаларни суғурталашдан нарига ўтмасдан, баъзан олинган кредитлар ўз муддатидан кечиктириб қайтарилмоқда. Ҳали тижорат фаолияти бўйича зарар келтириш, ишлаб чиқаришдаги узилиш натижасида қурилиш мумкин бўлса зарарларни, шунингдек янги техника ва технологияни жорий қилиш билан боғланган суғурта усуллари яхши йўлга қўйилмаган. Бошқа мамлакатлар тижорат соҳасида тадбирларни суғурталашга алоҳида эътибор берилмоқда. Бу тадбирларга қуйидагилар киради. 1. Инвестиция суғуртаси. Бундай тадбиркор ўз фаолияти натижасида инвестиция учун берилган маблағларни тикламаса уни зарарини суғурта ташкилоти қоплайди. 2. Инвестиция суғуртаси бўйича олинган қарзни тикланган бўлса ҳам, лекин фойда олмаган. Суғурта ташкилоти олинмаган фойдани тиклаб беради. Бунда суғурта қопламаси суғурта сўммаси билан хақиқий молиявий натижаларнинг фарқи сифатида аниқланади. 3. Турли сабаблар билан корхона меҳнат жараёни тўхтаб қолиши мумкин бунинг натижасида корхона зарар кўради. Бу зарар суғурта

www.arxiv.uz ташкилоти томонидан тўланиши мумкин. Тадбиркорлик фаолияти ва суғурта-бозор муносабатларининг узвий боғлиқ категорияларидир. Тадбиркорлик суғуртаси фаолиятининг якуний натижалари билан биргаликда кўзланган мақсадга эришиш учун таъсир қилувчи турли омиллар ҳимоясига йўналтирилган бўлиши керак. Натижада суғурта воситасида улкан бозор фазосида сузиб юрган ҳар бир шахсга хавф солувчи кутилмаган ҳолатларга қарши кафолат яратиши керак. Бозор шароитида тижорат, техник, ҳуқуқий ва сиёсий таваккалчиликлардан суғурталаш долзарб ҳисобланади. Суғурта кундан-кунга фақатгина табиий офатлардангина ҳимоялаш эмас, балки иқтисодий конъюктуранинг номаъқул ўзгаришларидан ҳам ҳимоялаш воситаси бўлиб бормоқда. Суғурта бозор муносабатларининг турли қатнашчилари ўртасидаги ўзаро молиявий ва ҳуқуқий муносабатларни тартибга солишга ёрдам бериши керак. Тадбиркорлик фаолиятининг мақсади фойда олиш, капитал ҳажмини кўпайтириш ҳисобланади. Шунинг учун кутилган фойдани йўқотиш эҳтимоли ёки кўзланган даромадни ололмаслик ҳолатларидан суғурталаш муҳим аҳамият касб этади. Фойдани йўқотилишига (ололмасликка) олиб келувчи барча сабаблар икки гуруҳга бўлинади: 1. Табиий офатлар, авариялар ва бошқа шунга ўхшаш ходисалар натижасида ишлаб чиқариш жараёнининг бузилиши. 2. Бозор конъюктурасининг ўзгариши, маҳсулот етказиб берувчи ёки сотиб олувчи томонидан контрактларнинг бузилиши ва бошқалар. Омилларнинг бу иккала гуруҳи ҳам суғурта соҳасида бўлиши лозим. Самарали тадбиркорлик фаолиятини янги техника ва технологияларни ўзлаштиришга интилишсиз, ишлаб чиқаришни кенгайтириш учун қўшимча маблағларни қидиришдаги онгли таваккалчиликсиз тасаввур қилиб бўлмайди. Бу йўллдагиларнинг ҳаммаси ҳам муваффақиятни кафолатламайди, йўқотишлар ҳам бўлиши мумкин. Бундай техник ва технологик таваккалчиликлардан суғурталаш

илмий-техник ва технологик таваккалчиликлардан суғурталаш илмий-техник тараққиётининг муҳим қўллаб-қувватловчиси бўлиши мумкин. Бозор иқтисодиёти шароитида суғуртанинг ўзи тижорат фаолиятининг бир соҳаси бўлиб боради. Шунинг учун суғурталовчи ўз жавобгарлигига у ёки бу таваккалчиликни олиш билан, аввало ўзи ҳақида ўйлайди, яъни тузилаётган суғурта шартномаси унга нима беради. Шунингдек, у йирик таваккалчиликларнинг юқори хавфи мавжуд бўлган суғуртанинг айрим турларига қўл ура олмайди. Шунинг учун бундай турларнинг кўпчилиги биргаликдаги суғуртанинг предмети бўлиши мумкин. Бозор хўжалигининг кенгайиши билан тадбиркорлик фаолияти билан боғлиқ кўплаб объектлар суғуртага жалб қилинади. Лекин, суғурта ҳимояларининг эҳтимолига реал суғурта бозорини шаклланиши, суғурта ташкилотларининг молиявий базасини мустаҳкамланиши, суғурта ташкилотларининг молиявий базасини мустаҳкамланиши билан амалга ошади. Бу суғурта турининг объекти суғурталанувчининг тижорат фаолияти ҳисобланади, қайсики бирон-бир ишлаб чиқариш, ишлар ёки хизматлар турига пул маблағлари ва бошқа ресурсларни инвестиция қилиш ҳамда маълум даврдан сўнг бу қўйилмалардан даромад олишни кўзловчи суғуртанинг бу тури шартнома тузиш ва уни амал қилиш бутун даври бўйича анча мураккаб турлардан бири ҳисобланади. Суғурта ташкилотининг тижорат таваккалчиликлари суғуртаси бўйича жавобгарлиги суғурталанувчининг бозор конъюктурасининг ноқулай, олдиндаги айтиб бўлмайдиган ўзгаришлари ва кўзланган тижорат фаолиятини амалга ошириш шароитларини ёмонлашуви натижасидаги йўқотишларни қоплашдан иборат. Шартнома бўйича жавобгарлик чегараси ҳисобланмиш суғурта сўммасининг миқдори суғурталанувчининг аризаси ва албатта, суғурта ташкилотининг розилиги билан белгиланади. Суғурта сўммаси иккита вариант бўйича белгиланиши мумкин. Биринчи вариант-суғурталанувчининг суғурталанаётган операцияларга йўналтирилган капитал қуйилмалари чегарасида. Иккинчи вариант - суғурта сўммаси фақат капитал ҳаражатлар ҳажмидан эмас, балки кутилаётган маълум

www.arxiv.uz (меъёрий) даромадларнинг ҳам биргаликдаги миқдоридан иборат бўлади. Суғуртанинг бошқа турлари каби суғуртага ва суғурта жавобгарлигига қабул қилаётганда баъзи чегараларни қўллаш зарур. Демак, суғуртадан воситачилик фаолиятини, қимор ўйинларига қўйилмалар ва шу кабиларни чиқариш мақсадга мувофиқдир. Қоида бўйича, суғурта жавобгарлигидан урушлар ва ҳарбий ҳаракатлар, давлат органлари қарорлари ва сиёси й тунтаришлар валюта курсини ўзгариши, корхонанинг банк томонидан кредитланишини рад этилиши натижаларида қурилиши мумкин бўлган йўқотишлар суғурта орқали қопламайди. Умуман, ҳар қайси суғурта ташкилоти ўзининг жавобгарлигига қабул қилувчи таваккалчиликларни чегаралаш ёки кенгайтириш ҳуқуқига эга. Тижорат таваккалчиликлари суғуртаси бўйича таъриф ставкалари кўплаб омилларга: фаолият турига, суғурта муддатига, бозор муносабатларининг стабиллик даражасига ва бошқаларга боғлиқ. Ҳар бир корхона учун таваккалчилик ва тўлов ставкаси алоҳида (индивидуал)дир. Ишлаб чиқаришга янги техника ва технологияларни қўллаш таваккалчилиги суғуртасини иккита йўналишга бўлиш мумкин. Биринчиси – бу техникани ўзини технологик линияларни уларни ишдан чиқиши ишлаш жараёнини бузилиши, талофат кўриш ҳолларидан суғурталаш. Мазкур ҳолатда суғурталанган объектлардаги бевосита кўриладиган зарарлардан ҳимоя назарда тутилади. Иккинчиси – янги техника, технологияни қўллаш ёки уларни бузилиши, тўхтаб қолиши билан боғлиқ кўзда тутилмаган оқибатлар суғуртаси. Бу ерда қўшимча ҳаражатлар ва олинмаган фойда кўринишидаги билвосита зарарлар инобатга олинади. Бу иккала суғурта ҳам алоҳидадир. Бироқ уларни биргаликда қўллаш ўзини оқлаган. Суғуртанинг объекти синов ва текширишлардан кейин ишлатишга яроқли деб тан олинган машиналар, техник ва технологик қурилмалар ҳисобланади. Янги техника ва технологиялар суғуртаси уларни қўллаш таваккалчиликлариганисбатан амалга оширилади. Бундай таваккалчиликларга машиналар конструкцияларидаги ва технологияларидаги, материалларни танлаш ёки тайёрлашдаги хатоликлар; кутилмаганда бозорда яна ҳам унумли техника ва

технологияларни пайдо бўлиши; синов пайтида аниқлаш мумкин бўлмаган яширин деффектлар; ўлчов, меъёрлаштириш ва бошқа асбобларнинг ишдан чиқиши; электр қуввати ва босимни ортиб кетиши, қисқа туташувлар; машиналарни бузилиши ва ишлаб чиқаришнинг тўхташига олиб келувчи техника ва технологик линияларга хизмат кўрсатишдаги хатоликлар, эҳтиётсизлик, алоҳида шахсларнинг ғаразгўйлиги ва бошқа сабаблар. Мазкур суғуртанинг хусусияти, кўриниб турибдики алоҳида шахсларни айби билан юзага келадиган зарарларни қоплашдан иборат. Зарарлар агарда янги техника ва технологиялар билан ишлаш учун зарур касбий тайёргарликка эга шахсларнинг тасодифий хатолари ёки атайлаб қилган ҳаракатлари натижасида юзага келса қопланиш кўзда тутилади. Техника ва технология таваккалчиликлари суғуртаси ёнғин, портлаш, табиий офат натижасида кўриладиган зарарларни қопламайди. Чунки булар мулк суғуртаси бўйича жавобгарликка киритилган. Бошқа суғурта турлари каби, ҳарбий ҳаракатлар, иш ташлашлар, мулкнинг мусодара қилиниши ва шунга ўхшаш бошқа ҳолатлар натижасида кўрилган зарарлар қопланмайди. Албатта, ҳар қайси суғурта ташкилоти, суғурталанувчининг истаги бўйича битта шартномада техник, технологик ва ёнғин таваккалчиликларидан суғуртавий ҳимояни умумлаштириши мумкин. Технологик (техник) қурилмалар билан суғурта ҳодисаси рўй берганда, қисман кўрилган зарарлар ва тўла талофот фарқланади. Суғурталанган объект бузилиб, уни қайта тиклаш қиймати объектнинг сотб олиш ва корхонага ўрнатишнинг бошланғич қийматидан ошмаганда қисман зарар ҳисобланади. Бу ҳолатда машина ёки жиҳознинг ишчи ҳолатига қайта тиклаш учун зарур бўлган ҳаражатлар қопланади. Агар қиймат бошланғич қийматдан юқори бўлса, у ҳолда объект тўла талофот кўрган бўлади. Бу ҳолатда уни қайта тиклаш ҳаражатлари эмас, бошланғич қиймати қопланади. Суғурта тўловлари ставкаларининг техник ва технологик қурилмаларнинг турлари бўйича ўрнатиш мақсадга мувофиқдир. Бунинг учун тегишли статистик

www.arxiv.uz маълумотлардан фойдаланиш мумкин. Лекин улар янги техника ва технологияларни қўллаш таваккалчиликлари ўзгаришига нисбатан умумий тенденцияларни, шунингдек ҳар бир объект бўйича экспертли прогноз баҳоларини ҳисобга олган ҳолда тузатилиши мумкин. Суғурта ходисаларига қуйидагилар киради: 1. Суғурталанган шахснинг бахтсизлик ходисаси натижасида шикастланиши. 2. Озиқ-овқат танқислиги инфекцияси, сифатсиз озиқ-овқатлар истеъмол қилиш натижасида кучли заҳарланиш. 3. Ички аъзолар бачадон, найчалар, тухумдонлар солиб тишларига солиб келган паталогик туғиш ва бачадондан ташқари хомила, бачадон боғланиб қолиши. 4. Тасодифан суяк синиши, манифиляция натижасида аъзоларнинг узилиш, жароҳатланиш ёхуд уларни олиб ташланиши. Шахсий суғурта мамлакат суғурта тизимининг таркибий қисмидир. Лекин шахсий суғуртанинг объекти мулк эмас, балки инсонларнинг ҳаёти ва соғлиғини асрашдир. Мулк суғуртасидан асосий мақсад – табиий офатлар натижасида мол- мулкка етказилган зарарларни қоплашни ташкил қилишдир. Шахсий суғурта фуқароларга кўнгилсиз ходисалар туфайли етказилган зарарларни қоплаш ва оила бюджетини мустаҳкамлаш орқали фуқаролар фаровонлигини яхшилашга ёрдам беришдир. Шахсий суғуртанинг моҳиятини таҳлил қилиш учун унга функциялари (доимий вазифаларига) мурожаат қилиш лозим. Суғуртанинг функциялари қуйидагилардан иборат: 1. Функцияси – кутилмаган ва фавқулодда ҳодисалар натижасида фуқароларга етказилган зарарларни ва шикастланиш оқибатларини тугатишга ва оила бюджетини мустаҳкамлашга ёрдам бериш мақсадида республика миқёсида турли шахсий суғурталар хилларини шакллантириш ва улардан самарали фойдаланиш. 2. Суғурта бозорини ташкил қилишда қатнашиш ва суғурталанувчиларга тузиш ва суғурта қопламаларини ҳисоблашда ёрдам кўрсатиш.

3. Фуқаролар маблағларини омонат ташкил қилишга ёрдам бериш ва улардан инвестиция мақсадлари учун фойдаланишга эришиш. 4. Қўшимча пенсия ва бошқа суғурта турлари орқали давлат пенсия таъминотини кучайтиришга ўз ҳиссасини қўшиш. 5. Шахсий суғуртанинг хиллари ҳақидаги суғурта ахборотлари – информация кучайтиришга ахборот воситаларидан унумли фойдаланиш.

www.arxiv.uz Адабиётлар : 1. Ў збекистон Республикаси Конституцияси Тошкент «Ўзбекистон» 1992 й. 2. Ў збекистон Республикаси «Суғурта фаолияти ҳакида»ги конуни Тошкент 2002 й. 3. И.А.Каримов. «Ўзбекистон иктисодий ислоҳотларни чукурлаштириш йўлида» Тошкент «Ўзбекистон» 1995 йил. 4. И.А.Каримов «Ўзбекистон буюк келажак сари» Тошкент «Ўзбекистон» 1998 йил. 5. И.А.Каримов «Ўзбекистон бозор муносабатларига ўтишининг ўзига хос йўли» Тошкент «Ўзбекистон» 1998 йил. 6. И.А.Каримов «Ўзбекистоннинг ўз истиклол ва тараккиёт йўли» Тошкент «Ўзбекистон» 1998 йил. 7. Х.Р.Собиров «Суғурта 100 савол ва жавоб» Тошкент «Меҳнат» 1998 йил. 8. Х. Р.Собиров «Хитойда суғурта» «Иктисод ва ҳисобот» 1998 йил. 9 Х.Р.Собиров «Ахмонийлар даврида солик ислоҳоти» «Ўзбекистон соликлари хабарномаси» 1996 йил. 10 Страховое дело. Учебник под ред . Проф. Л.И.Рейтмана. М-«Банковский и биржевой научно-консультационнўй центр» 1996 г.

Похожие

Қайта суғурталаш ва суғурта ташкилотларининг молиявий барқарорлигини таъминлашда унинг роли

Қайта суғурталаш

IT суғурталаш

Суғурта атамалари ва тушунчалари

Туристик корхоналарни суғурталаш ва солиққа тортиш